‘‘มยาปิ โข ตฺวํ, นนฺท [โข เต นนฺท (สี. สฺยา. ปี.), โข นนฺท (ก.)], เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต – ‘นนฺโท อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติฯ เทวตาปิ เม เอตมตฺถํ อาโรเจสิ – ‘อายสฺมา, ภนฺเต, นนฺโท ภควโต ภาตา มาตุจฺฉาปุตฺโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติฯ ยเทว โข เต, นนฺท, อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อถาหํ มุตฺโต เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติฯ

อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘ยสฺส นิตฺติณฺโณ ปงฺโก,

มทฺทิโต กามกณฺฏโก;

โมหกฺขยํ อนุปฺปตฺโต,

สุขทุกฺเขสุ น เวธตี ส ภิกฺขู’’ติฯ ทุติยํ;

3. ยโสชสุตฺตํ

[23] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน ยโสชปฺปมุขานิ ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานิ สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตานิ โหนฺติ ภควนฺตํ ทสฺสนายฯ เตธ โข อาคนฺตุกา ภิกฺขู เนวาสิเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทมานา เสนาสนานิ ปญฺญาปยมานา ปตฺตจีวรานิ ปฏิสามยมานา อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา [อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา (ก.)] อเหสุํ ฯ

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘เก ปเนเต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเป’’ติ? ‘‘เอตานิ, ภนฺเต, ยโสชปฺปมุขานิ ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานิ สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตานิ ภควนฺตํ ทสฺสนายฯ เตเต อาคนฺตุกา ภิกฺขู เนวาสิเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทมานา เสนาสนานิ ปญฺญาปยมานา ปตฺตจีวรานิ ปฏิสามยมานา อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา’’ติฯ ‘‘เตนหานนฺท, มม วจเนน เต ภิกฺขู อามนฺเตหิ – ‘สตฺถา อายสฺมนฺเต อามนฺเตตี’’’ติฯ

‘‘เอวํ , ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา อายสฺมนฺเต อามนฺเตตี’’ติฯ ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ –

‘‘กิํ นุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา, เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเป’’ติ? เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา ยโสโช ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมานิ, ภนฺเต, ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานิ สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตานิ ภควนฺตํ ทสฺสนายฯ เตเม อาคนฺตุกา ภิกฺขู เนวาสิเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทมานา เสนาสนานิ ปญฺญาปยมานา ปตฺตจีวรานิ ปฏิสามยมานา อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา’’ติฯ ‘‘คจฺฉถ, ภิกฺขเว, ปณาเมมิ โว [โว ปณาเมมิ (สพฺพตฺถ) ม. นิ. 2.157 ปสฺสิตพฺพํ]; น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพ’’นฺติฯ

‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา [ปฏิสํสาเมตฺวา (สฺยา.)] ปตฺตจีวรมาทาย เยน วชฺชี เตน จาริกํ ปกฺกมิํสุฯ วชฺชีสุ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมานา เยน วคฺคุมุทา นที เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา วคฺคุมุทาย นทิยา ตีเร ปณฺณกุฏิโย กริตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉิํสุฯ

อถ โข อายสฺมา ยโสโช วสฺสูปคโต [วสฺสูปคเต (ก.)] ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภควตา มยํ, อาวุโส, ปณามิตา อตฺถกาเมน หิเตสินา, อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทายฯ หนฺท มยํ, อาวุโส, ตถา วิหารํ กปฺเปม ยถา โน วิหรตํ ภควา อตฺตมโน อสฺสา’’ติฯ ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต ยโสชสฺส ปจฺจสฺโสสุํฯ อถ โข เต ภิกฺขู วูปกฏฺฐา อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรนฺตา เตเนวนฺตรวสฺเสน สพฺเพว ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉากํสุฯ

อถ โข ภควา สาวตฺถิยํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน เวสาลี เตน จาริกํ ปกฺกามิฯ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน เวสาลี ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํฯ

อถ โข ภควา วคฺคุมุทาตีริยานํ ภิกฺขูนํ เจตสา เจโต ปริจฺจ มนสิ กริตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อาโลกชาตา วิย เม, อานนฺท, เอสา ทิสา, โอภาสชาตา วิย เม, อานนฺท, เอสา ทิสา; ยสฺสํ ทิสายํ [ยายํ (ก.)] วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขู วิหรนฺติฯ คนฺตุํ อปฺปฏิกูลาสิ เม มนสิ กาตุํฯ ปหิเณยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, วคฺคุมุทาตีริยานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ – ‘สตฺถา อายสฺมนฺเต อามนฺเตติ, สตฺถา อายสฺมนฺตานํ ทสฺสนกาโม’’’ติฯ

‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยน อญฺญตโร ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส, เยน วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขู เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา วคฺคุมุทาตีริเย ภิกฺขู เอวํ วเทหิ – ‘สตฺถา อายสฺมนฺเต อามนฺเตติ, สตฺถา อายสฺมนฺตานํ ทสฺสนกาโม’’’ติฯ

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข โส ภิกฺขุ อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย, เอวเมว – มหาวเน กูฏาคารสาลายํ อนฺตรหิโต วคฺคุมุทาย นทิยา ตีเร เตสํ ภิกฺขูนํ ปุรโต ปาตุรโหสิฯ อถ โข โส ภิกฺขุ วคฺคุมุทาตีริเย ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา อายสฺมนฺเต อามนฺเตติ, สตฺถา อายสฺมนฺตานํ ทสฺสนกาโม’’ติฯ

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย, เอวเมว – วคฺคุมุทาย นทิยา ตีเร อนฺตรหิตา มหาวเน กูฏาคารสาลายํ ภควโต สมฺมุเข ปาตุรเหสุํฯ เตน โข ปน สมเยน ภควา อาเนญฺเชน สมาธินา นิสินฺโน โหติฯ อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘กตเมน นุ โข ภควา วิหาเรน เอตรหิ วิหรตี’’ติ? อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อาเนญฺเชน โข ภควา วิหาเรน เอตรหิ วิหรตี’’ติฯ สพฺเพว อาเนญฺชสมาธินา นิสีทิํสุฯ

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา, นิกฺขนฺเต ปฐเม ยาเม, อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ [จีวรํ (สพฺพตฺถ)] กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ; นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม; จิรนิสินฺนา อาคนฺตุกา ภิกฺขู; ปฏิสมฺโมทตุ, ภนฺเต, ภควา อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, ภควา ตุณฺหี อโหสิฯ

ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา, นิกฺขนฺเต มชฺฌิเม ยาเม, อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ; นิกฺขนฺโต มชฺฌิโม ยาโม; จิรนิสินฺนา อาคนฺตุกา ภิกฺขู; ปฏิสมฺโมทตุ, ภนฺเต, ภควา อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหี’’ติฯ ทุติยมฺปิ โข ภควา ตุณฺหี อโหสิฯ

ตติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา, นิกฺขนฺเต ปจฺฉิเม ยาเม, อุทฺธสฺเต อรุเณ, นนฺทิมุขิยา รตฺติยา อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ; นิกฺขนฺโต ปจฺฉิโม ยาโม; อุทฺธสฺโต อรุโณ; นนฺทิมุขี รตฺติ; จิรนิสินฺนา อาคนฺตุกา ภิกฺขู; ปฏิสมฺโมทตุ, ภนฺเต, ภควา, อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหี’’ติฯ

อถ โข ภควา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘สเจ โข ตฺวํ, อานนฺท, ชาเนยฺยาสิ เอตฺตกมฺปิ เต นปฺปฏิภาเสยฺย [นปฺปฏิเภยฺย (?)]ฯ อหญฺจ, อานนฺท, อิมานิ จ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สพฺเพว อาเนญฺชสมาธินา นิสีทิมฺหา’’ติฯ

อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘ยสฺส ชิโต กามกณฺฏโก,

อกฺโกโส จ วโธ จ พนฺธนญฺจ;

ปพฺพโตว [ปพฺพโต วิย (สี. สฺยา. ปี.)] โส ฐิโต อเนโช,

สุขทุกฺเขสุ น เวธตี ส ภิกฺขู’’ติฯ ตติยํ;

4. สาริปุตฺตสุตฺตํ

[24] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต อวิทูเร นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อวิทูเร นิสินฺนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ

อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต;

เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธตี’’ติฯ จตุตฺถํ;

5. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตํ

[25] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต อวิทูเร นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย กายคตาย สติยา อชฺฌตฺตํ สูปฏฺฐิตายฯ อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อวิทูเร นิสินฺนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย กายคตาย สติยา อชฺฌตฺตํ สูปฏฺฐิตายฯ

อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘สติ กายคตา อุปฏฺฐิตา,

ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโต;

สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโต,

ชญฺญา นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ ปญฺจมํ;