‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ยถา ตํ อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย, อิเมเหว โข ภิกฺขุ, อฏฺฐหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก มยา พฺยากโตฯ อิเมหิ จ ปน, ภิกฺขุ, อฏฺฐหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อุคฺคํ คหปติํ หตฺถิคามกํ ธาเรหี’’ติฯ ทุติยํฯ

3. ปฐมหตฺถกสุตฺตํ

[23] เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อคฺคาฬเว เจติเยฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘สตฺตหิ , ภิกฺขเว, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถฯ กตเมหิ สตฺตหิ? สทฺโธ หิ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; หิรีมา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; โอตฺตปฺปี, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; พหุสฺสุโต, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; จาควา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; ปญฺญวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, สตฺตหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถา’’ติฯ อิทมโวจ ภควาฯ อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ

อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน หตฺถกสฺส อาฬวกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อถ โข หตฺถโก อาฬวโก เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข หตฺถกํ อาฬวกํ โส ภิกฺขุ เอตทโวจ –

‘‘สตฺตหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโตฯ กตเมหิ สตฺตหิ? ‘สทฺโธ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา…เป.… หิริมา… โอตฺตปฺปี… พหุสฺสุโต… จาควา… ปญฺญวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก’ติฯ อิเมหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, สตฺตหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’’ติฯ ‘‘กจฺจิตฺถ, ภนฺเต, น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’ติ? ‘‘น เหตฺถ, อาวุโส , โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ยเทตฺถ น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’ติฯ

อถ โข โส ภิกฺขุ หตฺถกสฺส อาฬวกสฺส นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิ ฯ อถ โข โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน หตฺถกสฺส อาฬวกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิํ; อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิํฯ อถ โข, ภนฺเต, หตฺถโก อาฬวโก เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อหํ, ภนฺเต, หตฺถกํ อาฬวกํ เอตทวจํ – ‘สตฺตหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโตฯ กตเมหิ สตฺตหิ? สทฺโธ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา…เป.… หิริมา… โอตฺตปฺปี… พหุสฺสุโต… จาควา… ปญฺญวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโกติฯ อิเมหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, สตฺตหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’ติฯ

‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, หตฺถโก มํ เอตทโวจ – ‘กจฺจิตฺถ, ภนฺเต, น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’ติ? ‘น เหตฺถ, อาวุโส, โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’ติฯ ‘สาธุ, ภนฺเต, ยเทตฺถ น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’’ติฯ

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! อปฺปิจฺโฉ โส, ภิกฺขุ, กุลปุตฺโต ฯ สนฺเตเยว อตฺตนิ กุสลธมฺเม น อิจฺฉติ ปเรหิ ญายมาเน [ปญฺญาปยมาเน (ก.)]ฯ เตน หิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมินาปิ อฏฺฐเมน อจฺฉริเยน อพฺภุเตน ธมฺเมน สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรหิ, ยทิทํ อปฺปิจฺฉตายา’’ติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยหตฺถกสุตฺตํ

[24] เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อคฺคาฬเว เจติเยฯ อถ โข หตฺถโก อาฬวโก ปญฺจมตฺเตหิ อุปาสกสเตหิ ปริวุโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข หตฺถกํ อาฬวกํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘มหตี โข ตฺยายํ, หตฺถก, ปริสาฯ กถํ ปน ตฺวํ, หตฺถก, อิมํ มหติํ ปริสํ สงฺคณฺหาสี’’ติ? ‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา เทสิตานิ [อ. นิ. 4.32; ที. นิ. 3.313] จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, เตหาหํ [เตนาหํ (สี.)] อิมํ มหติํ ปริสํ สงฺคณฺหามิฯ อหํ, ภนฺเต, ยํ ชานามิ – ‘อยํ ทาเนน สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ ทาเนน สงฺคณฺหามิ; ยํ ชานามิ – ‘อยํ เปยฺยวชฺเชน สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ เปยฺยวชฺเชน สงฺคณฺหามิ; ยํ ชานามิ – ‘อยํ อตฺถจริยาย สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ อตฺถจริยาย สงฺคณฺหามิ; ยํ ชานามิ – ‘อยํ สมานตฺตตาย สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ สมานตฺตตาย สงฺคณฺหามิฯ สํวิชฺชนฺติ โข ปน เม, ภนฺเต, กุเล โภคาฯ ทลิทฺทสฺส โข โน ตถา โสตพฺพํ มญฺญนฺตี’’ติฯ ‘‘สาธุ สาธุ, หตฺถก! โยนิ โข ตฺยายํ, หตฺถก, มหติํ ปริสํ สงฺคเหตุํฯ เย หิ เกจิ, หตฺถก, อตีตมทฺธานํ มหติํ ปริสํ สงฺคเหสุํ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหติํ ปริสํ สงฺคเหสุํฯ เยปิ หิ เกจิ, หตฺถก, อนาคตมทฺธานํ มหติํ ปริสํ สงฺคณฺหิสฺสนฺติ , สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหติํ ปริสํ สงฺคณฺหิสฺสนฺติฯ เยปิ หิ เกจิ, หตฺถก, เอตรหิ มหติํ ปริสํ สงฺคณฺหนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหติํ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตี’’ติฯ

อถ โข หตฺถโก อาฬวโก ภควตา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต สมฺปหํสิโต อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ ฯ อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺเต หตฺถเก อาฬวเก ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อฏฺฐหิ, ภิกฺขเว, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถฯ กตเมหิ อฏฺฐหิ? สทฺโธ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา, ภิกฺขเว…เป.… หิรีมา… โอตฺตปฺปี… พหุสฺสุโต… จาควา… ปญฺญวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; อปฺปิจฺโฉ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโกฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, อฏฺฐหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถา’’ติฯ จตุตฺถํฯ