5. อุชฺชยสุตฺตํ

[55] อถ โข อุชฺชโย พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุชฺชโย พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยํ, โภ โคตม, ปวาสํ คนฺตุกามาฯ เตสํ โน ภวํ โคตโม อมฺหากํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุ – เย อมฺหากํ อสฺสุ ธมฺมา ทิฏฺฐธมฺมหิตาย, ทิฏฺฐธมฺมสุขาย, สมฺปรายหิตาย, สมฺปรายสุขายา’’ติฯ

‘‘จตฺตาโรเม, พฺราหฺมณ, ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ, ทิฏฺฐธมฺมสุขายฯ กตเม จตฺตาโร? อุฏฺฐานสมฺปทา , อารกฺขสมฺปทา, กลฺยาณมิตฺตตา, สมชีวิตาฯ กตมา จ, พฺราหฺมณ, อุฏฺฐานสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต เยน กมฺมฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ – ยทิ กสิยา, ยทิ วณิชฺชาย, ยทิ โครกฺเขน, ยทิ อิสฺสตฺเตน, ยทิ ราชโปริเสน, ยทิ สิปฺปญฺญตเรน – ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส, ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต, อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุํฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อุฏฺฐานสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, อารกฺขสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺตสฺส โภคา โหนฺติ อุฏฺฐานวีริยาธิคตา, พาหาพลปริจิตา, เสทาวกฺขิตฺตา, ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธาฯ เต อารกฺเขน คุตฺติยา สมฺปาเทติ – ‘กินฺติ เม อิเม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อารกฺขสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, กลฺยาณมิตฺตตา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต ยสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา ปฏิวสติ ตตฺร เย เต โหนฺติ – คหปตี วา คหปติปุตฺตา วา ทหรา วา วุทฺธสีลิโน, วุทฺธา วา วุทฺธสีลิโน, สทฺธาสมฺปนฺนา, สีลสมฺปนฺนา, จาคสมฺปนฺนา, ปญฺญาสมฺปนฺนา – เตหิ สทฺธิํ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ; ยถารูปานํ สทฺธาสมฺปนฺนานํ สทฺธาสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ สีลสมฺปนฺนานํ สีลสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ จาคสมฺปนฺนานํ จาคสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ ปญฺญาสมฺปนฺนานํ ปญฺญาสมฺปทํ อนุสิกฺขติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, กลฺยาณมิตฺตตาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, สมชีวิตา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อายญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา วยญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย ฐสฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ตุลาธาโร วา ตุลาธารนฺเตวาสี วา ตุลํ ปคฺคเหตฺวา ชานาติ – ‘เอตฺตเกน วา โอนตํ, เอตฺตเกน วา อุนฺนต’นฺติ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อายญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา วยญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย ฐสฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติฯ สจายํ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อปฺปาโย สมาโน อุฬารํ ชีวิกํ กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อุทุมฺพรขาทีวายํ กุลปุตฺโต โภเค ขาทตี’ติฯ สเจ ปนายํ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต มหาโย สมาโน กสิรํ ชีวิกํ กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อเชฏฺฐมรณํวายํ กุลปุตฺโต มริสฺสตี’ติฯ ยโต จ โขยํ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อายญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา วยญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย ฐสฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติ, อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, สมชีวิตาฯ

‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนานํ, พฺราหฺมณ, โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโกฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว อายมุขานิ, จตฺตาริ จ อปายมุขานิฯ ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ ปิทเหยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย; เทโว จ น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺยฯ เอวญฺหิ ตสฺส พฺราหฺมณ , มหโต ตฬากสฺส ปริหานิเยว ปาฏิกงฺขา, โน วุทฺธิ ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโกฯ

‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนานํ, พฺราหฺมณ, โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต, น สุราธุตฺโต, น อกฺขธุตฺโต, กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโกฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว อายมุขานิ จตฺตาริ จ อปายมุขานิฯ

ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ตานิ ปิทเหยฺย; เทโว จ สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺยฯ เอวญฺหิ ตสฺส, พฺราหฺมณ, มหโต ตฬากสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต…เป.… กลฺยาณสมฺปวงฺโกฯ อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมสุขายฯ

‘‘จตฺตาโรเม, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺตสฺส ธมฺมา สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขายฯ กตเม จตฺตาโร? สทฺธาสมฺปทา, สีลสมฺปทา, จาคสมฺปทา, ปญฺญาสมฺปทาฯ กตมา จ, พฺราหฺมณ, สทฺธาสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํ – ‘อิติปิ โส ภควา…เป.… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, สทฺธาสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, สีลสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป.… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, สีลสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, จาคสมฺปทา? อิธ , พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, จาคสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, ปญฺญาสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต ปญฺญวา โหติ…เป.… สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, ปญฺญาสมฺปทาฯ อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขายา’’ติฯ

‘‘อุฏฺฐาตา กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิธานวา;

สมํ กปฺเปติ ชีวิกํ, สมฺภตํ อนุรกฺขติฯ

‘‘สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, วทญฺญู วีตมจฺฉโร;

นิจฺจํ มคฺคํ วิโสเธติ, โสตฺถานํ สมฺปรายิกํฯ

‘‘อิจฺเจเต อฏฺฐ ธมฺมา จ, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

อกฺขาตา สจฺจนาเมน, อุภยตฺถ สุขาวหาฯ

‘‘ทิฏฺฐธมฺมหิตตฺถาย, สมฺปรายสุขาย จ;

เอวเมตํ คหฏฺฐานํ, จาโค ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติฯ ปญฺจมํ;

6. ภยสุตฺตํ

[56] ‘‘‘ภย’นฺติ [จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 137], ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ‘ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ‘โรโค’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ‘คณฺโฑ’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ‘สลฺล’นฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ‘สงฺโค’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ‘ปงฺโก’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ ฯ ‘คพฺโภ’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ‘ภย’นฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ‘ภย’นฺติ กามานเมตํ อธิวจนํฯ กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ‘ทุกฺข’นฺติ…เป.… ‘โรโค’ติ… ‘คณฺโฑ’ติ… ‘สลฺล’นฺติ… ‘สงฺโค’ติ… ‘ปงฺโก’ติ… ‘คพฺโภ’ติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ‘คพฺโภ’ติ กามานเมตํ อธิวจนํ’’ฯ

‘‘ภยํ ทุกฺขญฺจ โรโค จ, คณฺโฑ สลฺลญฺจ สงฺโค จ;

ปงฺโก คพฺโภ จ อุภยํ, เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ;

ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโนฯ

‘‘โอติณฺโณ สาตรูเปน, ปุน คพฺภาย คจฺฉติ;

ยโต จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชญฺญํ [สมฺปชญฺโญ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. 4.251 ปสฺสิตพฺพํ] น ริจฺจติฯ

‘‘โส อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, อติกฺกมฺม ตถาวิโธ;

ปชํ ชาติชรูเปตํ, ผนฺทมานํ อเวกฺขตี’’ติฯ ฉฏฺฐํ;