‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอกา วูปกฏฺฐา อปฺปมตฺตา อาตาปินี ปหิตตฺตา วิหเรยฺย’’นฺติฯ ‘‘เย โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิราคาย; สํโยคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิสํโยคาย; อาจยาย สํวตฺตนฺติ, โน อปจยาย; มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน อปฺปิจฺฉตาย; อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ, โน สนฺตุฏฺฐิยา; สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ, โน ปวิเวกาย; โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ, โน วีริยารมฺภาย; ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน สุภรตายา’ติ, เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ ฯ

‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย; วิสํโยคาย สํวตฺตนฺติ, โน สํโยคาย; อปจยาย สํวตฺตนฺติ, โน อาจยาย; อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน มหิจฺฉตาย; สนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ, โน อสนฺตุฏฺฐิยา; ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ, โน สงฺคณิกาย ; วีริยารมฺภาย สํวตฺตนฺติ, โน โกสชฺชาย; สุภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน ทุพฺภรตายา’ติ, เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติฯ ตติยํฯ

4. ทีฆชาณุสุตฺตํ

[54] เอกํ สมยํ ภควา โกลิเยสุ วิหรติ กกฺกรปตฺตํ นาม โกลิยานํ นิคโมฯ อถ โข ทีฆชาณุ โกลิยปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ทีฆชาณุ โกลิยปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยํ, ภนฺเต, คิหี กามโภคิโน [กามโภคี (สี. สฺยา. ปี.)] ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสาม, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภม , มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยาม, ชาตรูปรชตํ สาทยามฯ เตสํ โน, ภนฺเต, ภควา อมฺหากํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุ เย อมฺหากํ อสฺสุ ธมฺมา ทิฏฺฐธมฺมหิตาย ทิฏฺฐธมฺมสุขาย, สมฺปรายหิตาย สมฺปรายสุขายา’’ติฯ

‘‘จตฺตาโรเม, พฺยคฺฆปชฺช, ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมสุขายฯ กตเม จตฺตาโร? อุฏฺฐานสมฺปทา, อารกฺขสมฺปทา, กลฺยาณมิตฺตตา, สมชีวิตา [สมชีวิกตา (สี.) อ. นิ. 8.75]ฯ

กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, อุฏฺฐานสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต เยน กมฺมฏฺฐาเนน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ – ยทิ กสิยา, ยทิ วณิชฺชาย, ยทิ โครกฺเขน, ยทิ อิสฺสตฺเตน [อิสฺสตฺเถน (สี. สฺยา. ปี.)], ยทิ ราชโปริเสน, ยทิ สิปฺปญฺญตเรน – ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส, ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต, อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุํฯ อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, อุฏฺฐานสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, อารกฺขสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺตสฺส โภคา โหนฺติ อุฏฺฐานวีริยาธิคตา พาหาพลปริจิตา, เสทาวกฺขิตฺตา, ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธาฯ เต อารกฺเขน คุตฺติยา สมฺปาเทติ – ‘กินฺติ เม อิเม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติ! อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, อารกฺขสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, กลฺยาณมิตฺตตา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต ยสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา ปฏิวสติ, ตตฺถ เย เต โหนฺติ – คหปตี วา คหปติปุตฺตา วา ทหรา วา วุทฺธสีลิโน, วุทฺธา วา วุทฺธสีลิโน, สทฺธาสมฺปนฺนา, สีลสมฺปนฺนา, จาคสมฺปนฺนา, ปญฺญาสมฺปนฺนา – เตหิ สทฺธิํ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ; ยถารูปานํ สทฺธาสมฺปนฺนานํ สทฺธาสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ สีลสมฺปนฺนานํ สีลสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ จาคสมฺปนฺนานํ จาคสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ ปญฺญาสมฺปนฺนานํ ปญฺญาสมฺปทํ อนุสิกฺขติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, กลฺยาณมิตฺตตาฯ

‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, สมชีวิตา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อายญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, วยญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, สมํ ชีวิกํ [สมชีวิกํ (สฺยา.), สมชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย ฐสฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติฯ เสยฺยถาปิ , พฺยคฺฆปชฺช, ตุลาธาโร วา ตุลาธารนฺเตวาสี วา ตุลํ ปคฺคเหตฺวา ชานาติ – ‘เอตฺตเกน วา โอนตํ [โอณตํ (ก.)], เอตฺตเกน วา อุนฺนต’นฺติ [อุณฺณตนฺติ (ก.)]; เอวเมวํ โข, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อายญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, วยญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย ฐสฺสติ , น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติฯ

สจายํ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อปฺปาโย สมาโน อุฬารํ ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อุทุมฺพรขาทีวายํ [อุทุมฺพรขาทิกํ วายํ (สี. ปี.), อุทุมฺพรขาทกํ จายํ (สฺยา.)] กุลปุตฺโต โภเค ขาทตี’ติฯ สเจ ปนายํ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต มหาโย สมาโน กสิรํ ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อเชฏฺฐมรณํวายํ [อชทฺธุมาริกํ วายํ (สี. ปี.), อทฺธมารกํ จายํ (สฺยา.), เอตฺถ ชทฺธูติ อสนํ = ภตฺตภุญฺชนํ, ตสฺมา อชทฺธุมาริกนฺติ อนสนมรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ม. นิ. 1.379 อโธลิปิยา ‘‘อชทฺธุก’’นฺติ ปทํ ทสฺสิตํ] กุลปุตฺโต มริสฺสตี’ติฯ ยโต จ โขยํ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อายญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, วยญฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย ฐสฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย ฐสฺสตี’ติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, สมชีวิตาฯ

‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนานํ, พฺยคฺฆปชฺช, โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโกฯ เสยฺยถาปิ, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว อายมุขานิ, จตฺตาริ จ อปายมุขานิฯ ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ ปิทเหยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย; เทโว จ น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺยฯ เอวญฺหิ ตสฺส, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส ปริหานิเยว ปาฏิกงฺขา, โน วุทฺธิ; เอวเมวํ, พฺยคฺฆปชฺช, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโกฯ

‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนานํ, พฺยคฺฆปชฺช, โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต, น สุราธุตฺโต, น อกฺขธุตฺโต , กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโกฯ เสยฺยถาปิ, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว อายมุขานิ, จตฺตาริ จ อปายมุขานิฯ ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ตานิ ปิทเหยฺย; เทโว จ สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺยฯ

เอวญฺหิ ตสฺส, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิ; เอวเมวํ โข, พฺยคฺฆปชฺช, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต , น สุราธุตฺโต, น อกฺขธุตฺโต, กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโกฯ อิเม โข, พฺยคฺฆปชฺช, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมสุขายฯ

‘‘จตฺตาโรเม, พฺยคฺฆปชฺช, ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขายฯ กตเม จตฺตาโร? สทฺธาสมฺปทา, สีลสมฺปทา , จาคสมฺปทา, ปญฺญาสมฺปทาฯ กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, สทฺธาสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํ – ‘อิติปิ โส ภควา…เป.… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, สทฺธาสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, สีลสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป.… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, สีลสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, จาคสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, จาคสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, ปญฺญาสมฺปทา? อิธ , พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต ปญฺญวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, ปญฺญาสมฺปทาฯ อิเม โข, พฺยคฺฆปชฺช, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขายา’’ติฯ

‘‘อุฏฺฐาตา กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิธานวา;

สมํ กปฺเปติ ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)], สมฺภตํ อนุรกฺขติฯ

‘‘สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, วทญฺญู วีตมจฺฉโร;

นิจฺจํ มคฺคํ วิโสเธติ, โสตฺถานํ สมฺปรายิกํฯ

‘‘อิจฺเจเต อฏฺฐ ธมฺมา จ, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

อกฺขาตา สจฺจนาเมน, อุภยตฺถ สุขาวหาฯ

‘‘ทิฏฺฐธมฺมหิตตฺถาย, สมฺปรายสุขาย จ;

เอวเมตํ คหฏฺฐานํ, จาโค ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติฯ จตุตฺถํ;

5. อุชฺชยสุตฺตํ

[55] อถ โข อุชฺชโย พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุชฺชโย พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยํ, โภ โคตม, ปวาสํ คนฺตุกามาฯ เตสํ โน ภวํ โคตโม อมฺหากํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุ – เย อมฺหากํ อสฺสุ ธมฺมา ทิฏฺฐธมฺมหิตาย, ทิฏฺฐธมฺมสุขาย, สมฺปรายหิตาย, สมฺปรายสุขายา’’ติฯ

‘‘จตฺตาโรเม, พฺราหฺมณ, ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺฐธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ, ทิฏฺฐธมฺมสุขายฯ กตเม จตฺตาโร? อุฏฺฐานสมฺปทา , อารกฺขสมฺปทา, กลฺยาณมิตฺตตา, สมชีวิตาฯ กตมา จ, พฺราหฺมณ, อุฏฺฐานสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต เยน กมฺมฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ – ยทิ กสิยา, ยทิ วณิชฺชาย, ยทิ โครกฺเขน, ยทิ อิสฺสตฺเตน, ยทิ ราชโปริเสน, ยทิ สิปฺปญฺญตเรน – ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส, ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต, อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุํฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อุฏฺฐานสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, อารกฺขสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺตสฺส โภคา โหนฺติ อุฏฺฐานวีริยาธิคตา, พาหาพลปริจิตา, เสทาวกฺขิตฺตา, ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธาฯ เต อารกฺเขน คุตฺติยา สมฺปาเทติ – ‘กินฺติ เม อิเม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อารกฺขสมฺปทาฯ

‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, กลฺยาณมิตฺตตา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต ยสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา ปฏิวสติ ตตฺร เย เต โหนฺติ – คหปตี วา คหปติปุตฺตา วา ทหรา วา วุทฺธสีลิโน, วุทฺธา วา วุทฺธสีลิโน, สทฺธาสมฺปนฺนา, สีลสมฺปนฺนา, จาคสมฺปนฺนา, ปญฺญาสมฺปนฺนา – เตหิ สทฺธิํ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ; ยถารูปานํ สทฺธาสมฺปนฺนานํ สทฺธาสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ สีลสมฺปนฺนานํ สีลสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ จาคสมฺปนฺนานํ จาคสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ ปญฺญาสมฺปนฺนานํ ปญฺญาสมฺปทํ อนุสิกฺขติฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, กลฺยาณมิตฺตตาฯ