‘‘อิธ ปนาหํ, นาคิต, ภิกฺขุํ ปสฺสามิ อารญฺญิกํ ลาภิํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ โส ตํ ลาภสกฺการสิโลกํ ปฏิปณาเมตฺวา น ริญฺจติ ปฏิสลฺลานํ น ริญฺจติ อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิฯ เตนาหํ, นาคิต, ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตมโน โหมิ อรญฺญวิหาเรนฯ ยสฺมาหํ, นาคิต, สมเย อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน น กญฺจิ [น กิญฺจิ (สี. ปี. ก.)] ปสฺสามิ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา, ผาสุ เม, นาคิต, ตสฺมิํ สมเย โหติ อนฺตมโส อุจฺจารปสฺสาวกมฺมายา’’ติฯ ทฺวาทสมํฯ

เทวตาวคฺโค [เสกฺขปริหานิยวคฺโค (สฺยา.)] จตุตฺโถฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

เสขา ทฺเว อปริหานิ, โมคฺคลฺลาน วิชฺชาภาคิยา;

วิวาททานตฺตการี นิทานํ, กิมิลทารุกฺขนฺเธน นาคิโตติฯ

5. ธมฺมิกวคฺโค

1. นาคสุตฺตํ

[43] เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อายามานนฺท , เยน ปุพฺพาราโม มิคารมาตุปาสาโท เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิฯ

อถ โข ภควา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธิํ เยน ปุพฺพาราโม มิคารมาตุปาสาโท เตนุปสงฺกมิฯ อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อายามานนฺท, เยน ปุพฺพโกฏฺฐโก เตนุปสงฺกมิสฺสาม คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุ’’นฺติฯ

‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิฯ อถ โข ภควา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธิํ เยน ปุพฺพโกฏฺฐโก เตนุปสงฺกมิ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุํฯ ปุพฺพโกฏฺฐเก คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺฐาสิ คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโนฯ

เตน โข ปน สมเยน รญฺโญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส เสโต นาม นาโค มหาตูริย [มหาตุริย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ตาฬิตวาทิเตน ปุพฺพโกฏฺฐกา ปจฺจุตฺตรติฯ อปิสฺสุ ตํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘‘อภิรูโป วต, โภ, รญฺโญ นาโค; ทสฺสนีโย วต, โภ, รญฺโญ นาโค; ปาสาทิโก วต, โภ, รญฺโญ นาโค; กายุปปนฺโน วต, โภ, รญฺโญ นาโค’’ติ! เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อุทายี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘หตฺถิเมว นุ โข, ภนฺเต, มหนฺตํ พฺรหนฺตํ [มหนฺตํ พฺรุหนฺตํ (สี.), มหตฺตํ พฺรหฺมตฺตํ (ก.)] กายุปปนฺนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘นาโค วต, โภ, นาโค’ติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ กญฺจิ [กิญฺจิ (ก.)] มหนฺตํ พฺรหนฺตํ กายุปปนฺนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘นาโค วต, โภ, นาโค’’’ติ? ‘‘หตฺถิมฺปิ โข, อุทายิ, มหนฺตํ พฺรหนฺตํ กายุปปนฺนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘นาโค วต, โภ, นาโค’ติ! อสฺสมฺปิ โข, อุทายิ, มหนฺตํ พฺรหนฺตํ…เป.… โคณมฺปิ โข, อุทายิ , มหนฺตํ พฺรหนฺตํ…เป.… อุรคมฺปิ [นาคมฺปิ (ก.)] โข, อุทายิ, มหนฺตํ พฺรหนฺตํ…เป.… รุกฺขมฺปิ โข, อุทายิ , มหนฺตํ พฺรหนฺตํ…เป.… มนุสฺสมฺปิ โข, อุทายิ, มหนฺตํ พฺรหนฺตํ กายุปปนฺนํ ชโน ทิสฺวา เอวมาห – ‘นาโค วต, โภ, นาโค’ติ! อปิ จ, อุทายิ, โย สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อาคุํ น กโรติ กาเยน วาจาย มนสา, ตมหํ ‘นาโค’ติ พฺรูมี’’ติฯ

‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว สุภาสิตํ จิทํ, ภนฺเต, ภควตา – อปิ จ, อุทายิ, โย สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อาคุํ น กโรติ กาเยน วาจาย มนสา, ตมหํ ‘นาโค’ติ พฺรูมี’’ติฯ อิทญฺจ ปนาหํ, ภนฺเต, ภควตา สุภาสิตํ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทามิ –

‘‘มนุสฺสภูตํ สมฺพุทฺธํ, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;

อิริยมานํ พฺรหฺมปเถ, จิตฺตสฺสูปสเม รตํฯ

‘‘ยํ มนุสฺสา นมสฺสนฺติ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ;

เทวาปิ ตํ [นํ (สี. ปี.)] นมสฺสนฺติ, อิติ เม อรหโต สุตํฯ

‘‘สพฺพสํโยชนาตีตํ, วนา นิพฺพน [นิพฺพาน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มาคตํ;

กาเมหิ เนกฺขมฺมรตํ [เนกฺขมฺเม รตํ (ก. สี.)], มุตฺตํ เสลาว กญฺจนํฯ

‘‘สพฺเพ อจฺจรุจี นาโค, หิมวาญฺเญ สิลุจฺจเย;

สพฺเพสํ นาคนามานํ, สจฺจนาโม อนุตฺตโรฯ

‘‘นาคํ โว [เต (ก.)] กิตฺตยิสฺสามิ, น หิ อาคุํ กโรติ โส;

โสรจฺจํ อวิหิํสา จ, ปาทา นาคสฺส เต ทุเวฯ

‘‘ตโป จ พฺรหฺมจริยํ, จรณา นาคสฺส ตฺยาปเร;

สทฺธาหตฺโถ มหานาโค, อุเปกฺขาเสตทนฺตวาฯ

‘‘สติ คีวา สิโร ปญฺญา, วีมํสา ธมฺมจินฺตนา;

ธมฺมกุจฺฉิสมาตโป, วิเวโก ตสฺส วาลธิฯ

‘‘โส ฌายี อสฺสาสรโต, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต [อชฺฌตฺตุปสมาหิโต (สฺยา. ก.)];

คจฺฉํ สมาหิโต นาโค, ฐิโต นาโค สมาหิโตฯ

‘‘เสยฺยํ สมาหิโต นาโค, นิสินฺโนปิ สมาหิโต;

สพฺพตฺถ สํวุโต นาโค, เอสา นาคสฺส สมฺปทาฯ

‘‘ภุญฺชติ อนวชฺชานิ, สาวชฺชานิ น ภุญฺชติ;

ฆาสมจฺฉาทนํ ลทฺธา, สนฺนิธิํ ปริวชฺชยํฯ

‘‘สํโยชนํ อณุํ ถูลํ, สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนํ;

เยน เยเนว คจฺฉติ, อนเปกฺโขว คจฺฉติฯ

‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตํ, ปุณฺฑรีกํ ปวฑฺฒติ;

นุปลิปฺปติ [น อุปลิปฺปติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), นุปลิมฺปติ (ก.)] โตเยน, สุจิคนฺธํ มโนรมํฯ

‘‘ตเถว โลเก สุชาโต, พุทฺโธ โลเก วิหรติ;

นุปลิปฺปติ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถาฯ

‘‘มหาคินีว ชลิโต [มหาคฺคินิ ปชฺชลิโต (สี. สฺยา. กํ.)], อนาหารูปสมฺมติ;

สงฺขาเรสูปสนฺเตสุ [องฺคาเรสุ จ สนฺเตสุ (ก.)], นิพฺพุโตติ ปวุจฺจติฯ

‘‘อตฺถสฺสายํ วิญฺญาปนี, อุปมา วิญฺญูหิ เทสิตา;

วิญฺญสฺสนฺติ [วิญฺญิสฺสนฺติ (ก.)] มหานาคา, นาคํ นาเคน เทสิตํฯ

‘‘วีตราโค วีตโทโส, วีตโมโห อนาสโว;

สรีรํ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสติ [ปรินิพฺพาติ (ปี. ก.)] อนาสโว’’ติฯ ปฐมํ;

2. มิคสาลาสุตฺตํ

[44] อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน มิคสาลาย อุปาสิกาย นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อถ โข มิคสาลา [มิคสาณา (ก.) อ. นิ. 10.75] อุปาสิกา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข มิคสาลา อุปาสิกา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ –

‘‘กถํ กถํ นามายํ, ภนฺเต อานนฺท, ภควตา ธมฺโม เทสิโต อญฺเญยฺโย, ยตฺร หิ นาม พฺรหฺมจารี จ อพฺรหฺมจารี จ อุโภ สมสมคติกา ภวิสฺสนฺติ อภิสมฺปรายํ ? ปิตา เม, ภนฺเต, ปุราโณ พฺรหฺมจารี อโหสิ อาราจารี วิรโต เมถุนา คามธมฺมาฯ โส กาลงฺกโต ภควตา พฺยากโต สกทาคามิสตฺโต [สกทาคามิปตฺโต (ก. สฺยา. ปี.)] ตุสิตํ กายํ อุปปนฺโนติฯ เปตฺเตยฺโยปิ [เปตฺตยฺโย ปิโย (สี. ปี. ก.), ปิตุ ปิโย (สฺยา. กํ.)] เม, ภนฺเต, อิสิทตฺโต อพฺรหฺมจารี อโหสิ สทารสนฺตุฏฺโฐฯ โสปิ กาลงฺกโต ภควตา พฺยากโต สกทาคามิปตฺโต ตุสิตํ กายํ อุปปนฺโนติฯ กถํ กถํ นามายํ, ภนฺเต อานนฺท, ภควตา ธมฺโม เทสิโต อญฺเญยฺโย, ยตฺร หิ นาม พฺรหฺมจารี จ อพฺรหฺมจารี จ อุโภ สมสมคติกา ภวิสฺสนฺติ อภิสมฺปราย’’นฺติ? ‘‘เอวํ โข ปเนตํ, ภคินิ, ภควตา พฺยากต’’นฺติฯ