เทวตาปิ เม เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ – ‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’’ติฯ

อถ โข จิตฺตสฺส หตฺถิสาริปุตฺตสฺส สหายกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, จิตฺโต จิรํ สริสฺสติ [ปทิสฺสติ (ก.)] เนกฺขมฺมสฺสา’’ติฯ

อถ โข จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต นจิรสฺเสว เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิฯ อถ โข อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิฯ ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภญฺญาสิฯ อญฺญตโร จ ปนายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อรหตํ อโหสีติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. มชฺเฌสุตฺตํ

[61] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, อาวุโส, ภควตา ปารายเน เมตฺเตยฺยปญฺเห –

[จูฬนิ. ติสฺสมิตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา 67] ‘‘โย อุโภนฺเต วิทิตฺวาน, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [น ลิมฺปติ (ก.)];

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โสธ สิพฺพินิ [สิพฺพนิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มจฺจคา’’ติฯ

‘‘กตโม นุ โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, กตโม ทุติโย อนฺโต, กิํ มชฺเฌ, กา สิพฺพินี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘ผสฺโส โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต , ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานาติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานาติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต [อภิชานิตฺวา (ก.)] ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต [ปริชานิตฺวา (ก.)] ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อตีตํ โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, อนาคตํ ทุติโย อนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานาติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานาติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สุขา, อาวุโส, เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต, อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานาติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานาติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘นามํ โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต, วิญฺญาณํ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานาติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานาติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘ฉ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, วิญฺญาณํ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ

เอตฺตาวตา โข อาวุโส , ภิกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานาติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานาติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สกฺกาโย โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต, สกฺกายนิโรโธ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานาติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานาติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘พฺยากตํ โข, อาวุโส, อมฺเหหิ สพฺเพเหว ยถาสกํ ปฏิภานํฯ อายามาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามฯ ยถา โน ภควา พฺยากริสฺสติ ตถา นํ ธาเรสฺสามา’’ติฯ ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เถรา ภิกฺขู ตสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจสฺโสสุํฯ อถ โข เถรา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เถรา ภิกฺขู ยาวตโก อโหสิ สพฺเพเหว สทฺธิํ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสุํฯ ‘‘กสฺส นุ โข, ภนฺเต, สุภาสิต’’นฺติ? ‘‘สพฺเพสํ โว, ภิกฺขเว, สุภาสิตํ ปริยาเยน, อปิ จ ยํ มยา สนฺธาย ภาสิตํ ปารายเน เมตฺเตยฺยปญฺเห –

‘‘โย อุโภนฺเต วิทิตฺวาน, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โสธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติฯ

‘‘ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เถรา ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ผสฺโส โข, ภิกฺขเว, เอโก อนฺโต , ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ

เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานาติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานาติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. ปุริสินฺทฺริยญาณสุตฺตํ

[62] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ เยน ทณฺฑกปฺปกํ นาม โกสลานํ นิคโม ตทวสริฯ อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ เต จ ภิกฺขู ทณฺฑกปฺปกํ ปวิสิํสุ อาวสถํ ปริเยสิตุํฯ

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เยน อจิรวตี นที เตนุปสงฺกมิ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุํฯ อจิรวติยา นทิยา คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺฐาสิ คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโนฯ อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส อานนฺท, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นุ โข เทวทตฺโต ภควตา พฺยากโต – ‘อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก กปฺปฏฺโฐ อเตกิจฺโฉ’ติ [จูฬว. 348; อ. นิ. 8.7 ปสฺสิตพฺพํ], อุทาหุ เกนจิเทว ปริยาเยนา’ติ? ‘‘เอวํ โข ปเนตํ, อาวุโส, ภควตา พฺยากต’’นฺติฯ

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เยน อจิรวตี นที เตนุปสงฺกมิํ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุํฯ อจิรวติยา นทิยา คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺฐาสิํ คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโน ฯ อถ โข, ภนฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘กิํ นุ โข, อาวุโส, อานนฺท สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นุ โข เทวทตฺโต ภควตา พฺยากโต – อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก กปฺปฏฺโฐ อเตกิจฺโฉติ, อุทาหุ เกนจิเทว ปริยาเยนา’ติ? เอวํ วุตฺเต อหํ, ภนฺเต, ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจํ – ‘เอวํ โข ปเนตํ, อาวุโส, ภควตา พฺยากต’’’นฺติฯ