‘สพฺพกมฺเมหิ ชีวิกํ กปฺเปตี’ติ โข, โทณ , ตสฺมา พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณจณฺฑาโลติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, โทณ, พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณจณฺฑาโล โหติฯ

‘‘เย โข เต, โทณ, พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร เยสมิทํ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิตํ ตทนุคายนฺติ ตทนุภาสนฺติ ภาสิตมนุภาสนฺติ สชฺฌายิตมนุสชฺฌายนฺติ วาจิมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺฐโก, วามโก, วามเทโว, เวสฺสามิตฺโต, ยมทคฺคิ, องฺคีรโส, ภารทฺวาโช, วาเสฏฺโฐ , กสฺสโป, ภคุ; ตฺยาสฺสุเม ปญฺจ พฺราหฺมเณ ปญฺญาเปนฺติ – พฺรหฺมสมํ, เทวสมํ, มริยาทํ, สมฺภินฺนมริยาทํ, พฺราหฺมณจณฺฑาลํเยว ปญฺจมํฯ เตสํ ตฺวํ, โทณ, กตโม’’ติ?

‘‘เอวํ สนฺเต มยํ, โภ โคตม, พฺราหฺมณจณฺฑาลมฺปิ น ปูเรมฯ อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป.… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ ทุติยํฯ

3. สงฺคารวสุตฺตํ

[193] อถ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา’’ติ?

‘‘ยสฺมิํ, พฺราหฺมณ, สมเย กามราคปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ , อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต สํสฏฺโฐ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มญฺชิฏฺฐาย วาฯ

ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย กามราคปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อคฺคินา สนฺตตฺโต อุกฺกุธิโต [อุกฺกฏฺฐิโต (สี. ปี.), อุกฺกุฏฺฐิโต (สฺยา. กํ.)] อุสฺสทกชาโต [อุสุมกชาโต (กตฺถจิ), อุสฺสุรกชาโต (ก.), อุสฺมุทกชาโต (ม. นิ. 3 มชฺฌิมนิกาเย)]ฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ , ปเคว อสชฺฌายกตาฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต เสวาลปณกปริโยนทฺโธฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺยฯ

เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต วาเตริโต จลิโต ภนฺโต อูมิชาโต [อุมฺมิชาโต (ปี.)]ฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน , อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อาวิโล ลุฬิโต กลลีภูโต อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโตฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ โข, พฺราหฺมณ, สมเย น กามราคปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อสํสฏฺโฐ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มญฺชิฏฺฐาย วาฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น กามราคปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ…เป.… ฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ…เป.… เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อคฺคินา อสนฺตตฺโต อนุกฺกุธิโต อนุสฺสทกชาโตฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ…เป.… เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น เสวาลปณกปริโยนทฺโธฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ , ยสฺมิํ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ…เป.… เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น วาเตริโต น จลิโต น ภนฺโต น อูมิชาโตฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ …เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ , อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล อาโลเก นิกฺขิตฺโตฯ ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺยฯ เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมิํ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป.… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมิํ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตาฯ

‘‘อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา ฯ อยํ ปน, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา’’ติฯ

‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป.… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ ตติยํฯ

4. การณปาลีสุตฺตํ

[194] เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํฯ เตน โข ปน สมเยน การณปาลี [กรณปาลี (ก.)] พฺราหฺมโณ ลิจฺฉวีนํ กมฺมนฺตํ กาเรติฯ อทฺทสา โข การณปาลี พฺราหฺมโณ ปิงฺคิยานิํ พฺราหฺมณํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวา ปิงฺคิยานิํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ –

‘‘หนฺท, กุโต นุ ภวํ ปิงฺคิยานี อาคจฺฉติ ทิวา ทิวสฺสา’’ติ? ‘‘อิโตหํ [อิธาหํ (สฺยา. กํ.), อิโต หิ โข อหํ (ม. นิ. 1.288)], โภ, อาคจฺฉามิ สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกา’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญติ ภวํ, ปิงฺคิยานี, สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ? ปณฺฑิโต มญฺเญ’’ติ? ‘‘โก จาหํ, โภ, โก จ สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามิ! โสปิ นูนสฺส ตาทิโสว โย สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺยา’’ติ! ‘‘อุฬาราย ขลุ ภวํ, ปิงฺคิยานี, สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี’’ติฯ