นาม มหีปติสฺสโร,

มหาชเน โตสยิ อปฺปมตฺโต;

โส ธาตุปูชํ วิปุลํ กริตฺวา,

อคา อโสโก วรเทวโลกํฯ

มหานนฺโท มหาปญฺโญ จนฺทคุตฺโต พหุสฺสุโต;

ภทฺทเสโน มหาเถโร ภทฺทธมฺเม วิสารโทฯ

ชยเสโน จ โส วีโร เถโร โส สงฺฆรกฺขิโต;

เทวตฺเถโร จ เมธาวี รกฺขกา ธาตุ ภทฺทกาฯ

อุปราชา มหานาโค ยฏฺฐาลโก มหาพโล;

โคฐาภโย มหาปุญฺโญ กากวณฺโณ จ วีริยวาฯ

เอเต เถรา จ ราชาโน ปุญฺญวนฺโต สุมานสา;

ธาตุ ปรมฺปรานีตา ธาตา ธาตุสุโกวิทาฯ

กสฺสปาทีนเถรานํ ปรมฺปรายมาคตา;

มหานาคาทิ หตฺถโต ยาว ติสฺสมุปาคตาฯ

อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส

ธาตุปรมฺปรา กถา นาม

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4.

ปกิณฺณกกถา

ตตฺร ฐตฺวา รเญโญ อุปฺปตฺติ กเถตพฺพาฯ (โส ปน) อมฺหากํ สตฺถุโน โพธิปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว มหามลย รฏฺเฐ วนจรกํ ปฏิจฺจ ตสฺส ภริยาย กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ นวฑฺฒมาสาวสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา กเมน วฑฺฒนฺโต วิญฺญุภาวํ ปาปุณิฯ ตสฺส ปิตา เอกํ ทาริกํ อาเนตฺวา ปุตฺตสฺส เคเห อกาสิฯ อปรภาเค ตสฺส ปิตา กาลมกาสิฯ กุมาโร’จรโก’ติ ปญฺญายิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺฐหิฯ จรโก อตฺตโน นิวาสวตฺถุสฺมิํ กทลิปนสาทีนิ โรเปตฺวา ผลารามํ อกาสิฯ ตโต อปรภาเค เตน โรปิตปนสรุกฺโข มหนฺตํ จาฏิปฺปมาณํ ปนสผลํ คณฺหิฯ จรโก อตฺตโน วตฺถุํ คนฺตฺวา สาขาย สุปกฺกํ ปนสผลํ ปสฺสิตฺวา ฉินฺทิตฺวา เคหํ อาหริตฺวา อปสฺสายํ ลุญฺจิตฺวา อุปธาเรสิฯ ตโต สมนฺตา จตุมธุรํ วิย ยูสํ โอตริตฺวา อปสฺสยํ อปนีต อาวาฏํ ปูเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตโต จรโก เอวํ จินฺเตสิฯ อิมํ ปนสผลํ อมฺหากํ ปจฺเจกพุทฺเธน วินา อญฺเญสํ นานุจฺฉวิกนฺติฯ ปฏิสาเมตฺวา ฐเปสิฯ

ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺโธ เลนโต นิกฺขมิตฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุรตฺตปลฺลวสทิสํ อนฺตรวาสกํ ปริมณฺฑลํ กตฺวา นิวาเสตฺวา พหลปวรมหาปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา นีลภมรวณฺณํ ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา ตสฺส กุฏิทฺวาเร ปากโฏ อโหสิฯ จรโก กุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปีเฐ นิสีทาเปตฺวา อตฺตนา ฐปิตฏฺฐานโต ปนสผลํ คเหตฺวา ยูสํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ปฏิคฺคหาเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ

ตํ ปริภุญฺชิตฺวา อากาสโต อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ อเถกทิวสํ จรโก ปรเทสา คจฺฉนฺโต ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา;’ อมฺม, อยฺยสฺส อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานํ เทหี’ติ สพฺพูปกรณํ นิยฺยาเทตฺวา ปรเทสํ คโตฯ ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺโธ เลนโต นิกฺขมิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย อากาสโต อาคนฺตฺวา กุฏิทฺวาเร โอตริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ จรกสฺส ภริยา กุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา ภตฺตํ อทาสิฯ

เตน ภตฺตกิจฺเจ ปรินิฏฺฐิเต สา ตรุณปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิตฺวา กิเลสปฏิสํยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อตฺตโน อชฺฌาสยํ กเถสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺสา กถํ สุตฺวา ชิคุจฺฉมาโน อุปฺปติตฺวา อากาสโต อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ สา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คตกาเล อตฺตโน สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ภณฺฑนกา วิย นิตฺถุนมานา มญฺเจ นิปชฺชิฯ จรโก ปรเทสโต อาคนฺตฺวา ภริยํ นิปชฺชมานํ เอวมาห?’ภทฺเท, กิํ อยฺยสฺส ภิกฺขํ อทาสี’ติฯ สา นิตฺถุนมานา อาห? มา ปุจฺฉ ตว อยฺยสฺส กมฺมนฺติฯ กเถหิ ภทฺเท, กิํ เตน กมฺมํ กตนฺติฯ โส อตฺตนา สทฺธิํ กิเลสวสฺเน โอกาสํ การาเปตุํ วายมิตฺวา มยา อยุตฺตนฺติ วุตฺเต มม เกเส คเหตฺวา หตฺถปาเทหิ อาโกเฏตฺวา สรีรํ นเขน โอตฺถริตฺวา สีเส ปหริตฺวา คโต’ติ วุตฺเต จรโก ตํ สุตฺวา อสหนฺโต (เอโส มยา) เอวรูปสฺส อสฺสมณกมฺมสฺส โปสิโต’ติ วตฺวา ตสฺสา โสกํ วิโนเทตฺวา ธนุํ อาทาย ติกฺขสรํ คเหตฺวา เอตํ มาเรตฺวา อาคมิสฺสามี’ติ วตฺวา วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ

ตสฺมิํ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นหานตฺถาย คโตฯ คนฺตฺวา จ ปน กายพนฺธนํ อากาเส จีวรวํสํ วิย กตฺวา นิวาสนปาปุรณํ ตสฺมิํ ฐเปตฺวา ชลสาฏกํ นิวาเสตฺวา อุทกมตฺถกา อากาเส นิสีทิตฺวา นหายิตุํ อารภิฯ จรโก ปจฺเจกพุทฺธสฺส ครุคารวการณํ ปสฺสนฺโต คุมฺพนฺตเร นิลีโน

อฏฺฐาสิฯ ฐตฺวา จ ปน เอวรูปํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ? อยญฺจ เอวรูปํ น กโรติ, อทฺธา เอสา มุสาวาทา’ติฯ อหํ เอติสฺสา วจนํ คเหตฺวา เอวรูปสฺส สมณสฺส อการเณ อปราธํ กตํฯ เอโส ตาทิสํ น กโรตี’ติ จินฺเตตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส นหตฺวา ฐีตกาเล คนฺตฺวา ปาเทสุ นิปติตฺวา?’มยฺหํ ขมถ อยฺยา’ติ อาหฯ ปจฺเจก พุทฺโธ? กิํ กเถสิ อุปาสกา’ติฯ โส อตฺตโน มาตุคามสฺส กถิตํ อาจิกฺขิฯ เอวญฺหิ สติ อุปาสก ตุมฺหากํ อาคตกมฺมํ นิฏฺฐเปตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’ติ อาหฯ มา เอวํ กเถถ สามิ, อหํ อญฺญาณภาเวน ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ตุมฺหากํ อการเณ ทุพฺภิตุํ อาคโตมฺหิ’ติ สพฺพํ อตฺตนา จินฺติตํ อาจิกฺขิฯ

ปจฺเจกพุทฺโธ? อาม อุปาสก, สา อตฺตนา สทฺธิํ อสทฺธมฺมปฏิสํยุตฺตกถํ กเถสี’ติ อาหฯ โส ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา อหํ เอตํ นิสฺสาย อิมสฺส อปรชฺฌามิฯ คนฺตฺวา ตํ มาเรสฺสามี’ติ ปจฺเจกพุทฺธํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ นิวตฺเตตฺวา มาตุคามํ มา มาเรหี’ติ อเนกวิธานิ การณานิ กเถตฺวา ปญฺจสีเล ปติฏฺฐเปตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห?

โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ,

สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ,

สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’ติ;

จรโก ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺตจิตฺโต หุตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ตาย สทฺธิํ สมคฺควาสํ วสิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราทโย ปริกฺขาเร จ ทตฺวา ปฏิชคฺคิฯ โส ตสฺมิํเยว เลเน วสนฺโต อปรภาเค อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ

สยมฺภุญาเณน

วิคยฺห ธมฺมํ,

ทุกฺขํ อนนฺตํ สกลํ ปหาย;

สมาธิฌานาภิรโต ยสสฺสิ,

คโต วินาสํ ปวโร ยสสฺสิฯ

อถ ปจฺฉา จรโก กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ จิรํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา เทวโลกโต จวิตฺวา อิมสฺมิํ ทีเป มลย รฏฺเฐ อมรุปฺปล เลนสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน อุปจรกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส นวมาสฑฺฒปริโยสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ตสฺส นามคหณทิวเส ญาตกา อมรุปฺปล กุมาโรติ นามํ อกํสุฯ โส ปน อปรภาเค วฑฺเฒนฺโต ทารเกหิ สทฺธิํ กีฬนฺโต ปตฺตปุเฏน วาลุกภตฺตํ ปจิตฺวา, ทารกา อิเม สมณาติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา นิสีทาเปตฺวา ทานํ ทสฺสามี’ติ วตฺวา กีฬาทานํ เทติฯ เอกทิวสํ อมรุปฺปล กุมาโร วาลุกถุปํ กตฺวา อตฺตโน นิวาสนวตฺถทุสฺสํ คเหตฺวา ขุทฺทกทณฺฑเก พนฺธิตฺวา ปฏากํ กตฺวา ปูชนตฺถาย ฐเปสิฯ อมรุปฺปล เลนวาสี มลิย เทวตฺเถรํ นิสฺสาย ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต อิมสฺมิํเยว ทีเป มหาคาเม โคฐาภยมหาราชสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โส นวมาสฑฺฒปริโยสาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ตสฺส นามคหณ ทิวเส’กากวณฺณติสฺโส’ติ นามํ อกํสุฯ โส อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา กากวณฺณติสฺสมหาราชา อโหสิฯ ตสฺส ฉตฺเต อุสฺสาปิเตเยว สกลรฏฺฐํ สุภิกฺขํ อโหสิฯ ปญฺจ วา ทฺวาทส วา ทิวเส อนติกฺกมิตฺวา เทโว สมฺมา วสฺสติฯ เวสฺสนฺตรโพธิสตฺตสฺส ทานคฺเค ยาจกานํ หตฺเถ ภิกฺขาภาชนํ วิย ตสฺมิํ กาเล วาปีโปกฺขรณี-นที-กนฺทร-โสพฺภ-ชาตสราทโย วสฺโสทเกน ปูริตา อเหสุํฯ ปญฺจวิธปทุมสญฺฉนฺนา อเนกทิชสมากิณฺณา นานารุกฺเขหิ วิโรจิตา อเหสุํฯ นานา สสฺสานิ สมฺปชฺชิํสุ, อุตฺตรกุรุ อาลกมนฺทา ราชธานิสทิสํว หิรญฺญสุวณฺณาทิ รตนฏฺฐานํฯ

โส

ราชา สทฺธาย สมฺปนฺโน มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย อนูนํ กตฺวา ทาเปสิฯ สฏฺฐิมตฺตานํ ติปิฏกธรานํ จนฺทนโทณิยา สตปากเตลสฺส ปูราเปตฺวา ยาวปิฏฺฐิปาทํ ตาว โอสีทาเปตฺวา นิสินฺนานํ ลฏฺฐิม ธุทนฺตกฏฺฐํ จตุมธุรํ ปกฺขิปิตฺวา ทาเปสิฯ อุจฺฉุกณฺฑ-สกฺขรา-นาลิเกร-ผลมูลขนฺธขาทนญฺจ นานาวิธมจฺฉรเสหิ สุคนฺธสาลิตณฺฑุเลน สาธิตยาคุภตฺตญฺจ ปาโตว อทาสิฯ อนฺตราภตฺเต อฏฺฐารสวิธ-อนฺตรขชฺชกญฺจ อุจฺฉุกทลิปนสผลาทโย จ นานาวิโธตฺตริภงฺเคน สทฺธิํ สุคนฺธสาลิตณฺฑุลภตฺตํ นานคฺครสํ ทาเปตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ อฏฺฐวิธกปฺปียปานเก จ ทาเปสิฯ อญฺเญ สมณปริกฺขาเร จ ทาเปสิฯ อิมินา นิยาเมเนว ภิกฺขุสงฺฆสฺส ติปิฏกธรภิกฺขูนญฺจ นิรนฺตรํ มหา ทานํ ทตฺวา วสติฯ

อถาปเรน สมเยน กลฺยาณิยํ สิโว นาม มหาราชา อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส อภยกุมารสฺส กากวณฺณติสฺส รญฺโญ ภคินิยา โสมเทวิยา นาม ราชปุตฺติยา อาวาหมงฺคลํ กตฺวา อาเนตฺวา ปาทปริจาริกํ ทาเปสิฯ ทตฺวา จ ปน อภย กุมารํ คิรินครมฺหิ นิสีทาเปสีฯ โส คิรินคเร รชฺชํ การาเปตฺวา คิริอภโย นาม ราชา หุตฺวา มหนฺตํ สมฺปตฺติํ อนุภวมาโน วิหาสิฯ ตโต อปรภาเค กากวณฺณติสฺส มหาราชา มหาคาเม วิหรนฺโต อญฺญตรสฺส ภิกฺขุสฺส คตฺเต มงฺกุนา ทฏฺฐฏฺฐาเน คณฺฑํ อุฏฺฐิตํ ทิสฺวา กิเมตํ อยฺยา’ติ ปุจฺฉิฯ มงฺกุนา ทฏฺฐฏฺฐานํ มหาราชาติฯ ตํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต, ภนฺเต มงฺกุนา กิสฺมิํ น ภวนฺติ’ติ ปุจฺฉิฯ ปฏฺฏสาฏเก น ภวนฺติ’ติฯ อิเม ปน ภทฺทนฺตา ปฏฺฏสาฏเก กุโต ลภนฺตี’ติ จินฺเตตฺวา คโตฯ ตํ ทิวสเมว ปานียมาฬเก นิสินฺโน ติปิฏกติสฺสตฺเถโร นาม รญฺโญ พุทฺธสีหนาทสุตฺตํ นาม กเถสิฯ โส เถเร ปสนฺโน; อุตฺตราสงฺเค ทียมาเน’เอกสาฏโก ภวิสฺสามิ’ ตสฺมา อิมเมว ทาตุํ น สกฺกา, กถํ กริสฺสามี’ติ จินฺเตนฺโต เถเรน สทฺธิํ กถยมาโน ตตฺถ มาฬเกเยว อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก กาโก อมฺพสาขนฺตเร นิสีทิตฺวา

สทฺทํ

กโรนฺโต เอวมาจิกฺขิฯ อยฺย กากวณฺณติสฺสมหาราช, ตุมฺหากํ กงฺขา นาม นตฺถี, ปสาทกฺขเณ ธมฺมกถิกสฺส อุตฺตราสงฺคํ เทหี’ติ อาหฯ

(กาโก โส กากวณฺณสฺส วเทติ วจนกฺขโม,

ปสาทชาโต เถรสฺส ตุวํ สทฺธมฺมเทสเน;

ททาหิ อุตฺตราสงฺคํ มหาเถรสฺส ภูมิปา’ติฯ)

มหาราช, อหํ ตุมฺหากํ ปญฺจสาสนํ คเหตฺวา อาคโตฯ วิหารเทวิ ปุตฺตํ วิชายิฯ อิทเมกํ สาสนํฯ เอกา กเรณุกา สุวีรหตฺถิโปตกํ ติตฺถสเร วิชายีฯ อิทํ ทุติยํ สาสนํฯ โคฐสมุทฺทมชฺเฌน สตฺตมตฺตา นาวา ปฏฺฏเน ปจฺจุฏฺฐิตา, อิทํ ตติยํ สาสนํ อุตฺตร วฑฺฒมานปพฺพตปาเท ทฺวิกรีสปฺปมาเณ เขตฺเต ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา สุวณฺณกฺขนฺธา อุคฺคจฺฉิํสุ, อิทํ จตุตฺถํ สาสนํฯ คิริปพฺพตปาเท โกฏ รฏฺฐก วิหาเร โกฏรฏฺฐโก นาม เถโร มคฺโคปสมํ วตฺวา คิริปพฺพตมตฺถเก สตฺตตาลปฺปมาณํ อุคฺคนฺตฺวา อากาเส นิสินฺโน ปรินิพฺพายิ, อิทํ ปญฺจมํ สาสนํฯ

(ปุตฺโต หตฺถี จ นาวา จ จตุตฺถํ เหมขนฺธกํ;

เถรสฺส ปรินิพฺพานํ ปญฺจมํ สาสนํ อิทํฯ

อิมํ คเหตฺวาน อหํ อาคโต ตว สนฺติกํ;

สาสนํ อีทิสํ สุตฺวา ปุญฺญกมฺเม รโต ภวฯ

วตฺถํ สหสา ทาเปหิ กโต สพฺพสมาคโม;

อิทํ นิจฺจํ ชานนฺโต กิํ ลคฺโค อุตฺตราสงฺเค’ติฯ)

ราชา กากสฺส วจนํ สุตฺวา หสิฯ เถโร? กสฺมา มหาราช หสี’ติ ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, เอตสฺมิํ อมฺพสาขนฺตเร นิสีทิตฺวา สทฺทํ กโรนฺตสฺส กากสฺส กถํ สุตฺวา หสินฺติ สพฺพํ อาโรเจสิฯ เถโร’ปิ รญฺญา ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมํ

ปสฺสิตฺวา หสิฯ ราชา กสฺมา อยฺโย หสี’ติ ปุจฺฉิฯ มหาราช, ตุมฺหากํ อนนฺตเร อตฺตภาเว มลยรฏฺเฐ อมรุปฺปล นาม กาเล กตกมฺมํ ปสฺสิตฺวา หสิตฺติฯ เตน ปุฏฺโฐ กตกุสลกมฺมํ สพฺพํ วิตฺถาเรน ตสฺส อาจิกฺขิฯ ราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ ทตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา เคหํ คโตฯ โกฏรฏฺฐกวิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส สรีรชฺฌาปนํ การาเปตฺวา ธาตุํ อาทาย เจติยํ การาเปตฺวา มหนฺตํ ปูชํ กตฺวา มหาคามํ คโตฯ สุวณฺณํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ฐปาเปสิฯ โคฐสมุทฺทกุจฺฉิยํ ปตฺต นาวาโต วตฺถานิ อาหราเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรตฺถาย ทาเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา มหาคามสมีเป วิหารํ การาเปตฺวา วิหรนฺโต อตฺตโน ปุตฺตํ ทุฏฺฐคามณิํ ปกฺโกสาเปตฺวา; ตาต, ตฺวํ คนฺตฺวา คิริมฺหิ นคเร นิสีทา’ติ วตฺวา อมจฺจญฺจสฺส ปิตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา คิรินครํ ปาเหสิฯ ตํ ทิสฺวา คิริอภย กุมาโร กุมาเรน สทฺธิํ อาคตพฬสฺส วตฺถาหาราทีนิ ทาเปตฺวา มหนฺตํ สมฺมานํ อกาสิฯ ราชกุมาโร คิริปพฺพตปาเท วิหาสิฯ

ตโต อปรภาเค ชาติํ นิสฺสาย ขตฺติยานํ วิวาโท อโหสิฯ โส อภยราชา กิํ เมวิวาเทนา’ติ อตฺตโน ภริยาย โสมเทวิยา สทฺธิํ พลวาหนํ คเหตฺวา อนุกฺกเมน คจฺฉนฺโต เสรุนคเร รชฺชํ กาเรนฺตํ อตฺตสหายํ สิวราชํ สนฺธาย ตสฺส สนฺติกํ อาคญฺชิฯ โส’ปิ สิวราชา คิริอภยรญฺญา สทฺธิํ อาคตพฬสฺส มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา อหตวตฺถติลตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา ทาเปสิฯ กติปาหจฺจเย; สมฺม, กสฺมา อาคโตสิ’ติ ปุจฺฉิฯ โส อาคตการณํ สพฺพมสฺส อาจิกฺขิฯ ภทฺทกํ สมฺม, เต กตํ อาคนฺตพฺพเมว อาคโตฯ อหํ เต กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิฯ ตฺวํ มา จินฺตยี’ติ วตฺวา ตสฺส วสนตฺถาย นครภูมิํ คเวสนฺโต สรโกฏิยํ อติรมณียภูมิํ ปสฺสิตฺวา ตสฺมิํ ภูมิภาเค โส นครํ มาเปตฺวา เทวิยา เอกสทิสนามํ กริสฺสามี’ติ โสมนครนฺติ นามํ อกาสิฯ ตํ นครํ สุสมิทฺธํ สมฺปนฺนธนธญฺญาทีหิ อุปกรเณหิ ทฺวารฏฺฏาลกโคปุรปริขาโปกฺขร-ณิยาทีหิ

สหิตํ หตฺถิอสฺสรถปตฺติอาทีหิ สมากุลํ สงฺขปณวเภริสทฺทาทีหิ สมากิณฺณํ นครํ อโหสิฯ โส อภโย จิรํ โสมนคเร มหนฺตํ อิสฺสริยํ อนุภวนฺโต วิหาสิฯ

อถาปรสฺมิํ กาเล โสมเทวี รญฺญา สทฺธิํ กเถสิ; อยฺย อมฺหากํ ปฏิสรณํ เจติยญฺจ วิหารญฺจ กาเรตุํ วฏฺฏตี’ติฯ ภทฺทกํ เต กถิตนฺติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา วิหารภูมิํ คเวสนฺโต นครโต นาติทุเร นาจฺจาสนฺเน มหนฺตํ สาลวนํ อตฺถิฯ ตํ ปสฺสิตุํ คโตฯ ตทา ตสฺมิํ สาลวเน มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส วํเส มหามหินฺทตฺเถโร นาม เอโก เถโร อตฺถิฯ โส สฏฺฐิมตฺเต ภิกฺขู คเหตฺวา วิหรติฯ ตํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสนฺโน เถรํ เอวมาห; ‘อยฺย ตุมฺหากํ อิมสฺมิํ สาลวเน วิหารํ กริสฺสามิ’ติฯ เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีหาเวน อธิวาเสสิฯ ราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต เถรํ วนฺทิตฺวา นครเมว คนฺตฺวา โสมเทวิํ อามนฺเตตฺวา; ภทฺเทโสมเทวิ, อมฺหากํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโตฯ วิหารกรณตฺถาย มนาโป ภูมิภาโค ลทฺโธฯ ตตฺถ จ มหินฺโท นาม เถโร สมณานํ สฏฺฐิมตฺตํ คเหตฺวา วิหรติฯ ตํ วนฺทิตฺวา วิหรณตฺถาย ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อาคโตฯ ตตฺถ วิหารํ กริสฺสามี’ติ อาหฯ สา ตํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺตา สาธู’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ปุนทิวเส เทวิยา สทฺธิํ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เถโร เตสํ มหาสมยสุตฺตํ กเถสิฯ เต อุโภ’ปิ ธมฺมํ สุตฺวา โสมนสฺสชาตา อเหสุํฯ อถ ราชา อยฺย ธาตุํ กุโต ลภิสฺสามา’ติ เถรํ ปุจฺฉิฯ มา จินฺตยิ มหาราช, ธาตุํ อมฺเห ชานิสฺสามา’ติ อาจิกฺขิฯ

โส ตโต ปฏฺฐาย วิหารภุมิํ โสธาเปตฺวา ขาณุกณฺฏกาทโย นีหริตฺวา เภริตลมิว รมณียํ สมํ การาเปตฺวา อิฏฺฐกวฑฺฒกิํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิฏฺฐจิตํ การาเปตฺวา เจติยกมฺมํ ปฏฺฐเปสิฯ วฑฺฒกี เจติยํ จินนฺโต กติปาเหน ปุปฺผาธานตฺตยํ นิฏฺฐเปตฺวา ธาตุคพฺเภ สพฺพํ กตฺตพฺพํ กมฺมํ นิฏฺฐเปตฺวา รญฺโญ ปฏิเวเทสิฯ ราชา, อาคนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิฯ นิฏฺฐาปิโต อยฺย ธาตุ คพฺโภ’ติฯ เถโร รญฺโญ วจนํ สุตฺวา อตฺตนา ปริหริตํ

ตถาคตสฺส ทกฺขิณทาฐาธาตุํ ตสฺส อทาสิฯ ราชา ธาตุํ คเหตฺวา สุนกฺขตฺเตน สุมุหุตฺเตน มหตา ปริวาเรน ธาตุคพฺเภ นิทหิตฺวา อติมโนรมํ อุทกพุพฺพุฬเกลาสกุฏปฏิภาคํ เจติยํ การาเปสิฯ

สทฺธาทิคุณสมฺปนฺโน โลกสาสนรกฺขโก;

สเจติยํ มหาราชา การาเปสิ วิหารกํฯ

ตโต เถรสฺส สนฺติเก สฏฺฐิมตฺตานํ ภิกฺขุนํ อตฺถาย สฏฺฐิมตฺตานิ ปริเวณานิ การาเปตฺวา ทฺวารฏฺฏาลกปากาเรหิ โสภิตํ วิหารํ นิฏฺฐเปตฺวา อตฺตโน เทวิยา เอกนามํ กตฺวา มหินฺทตฺเถรสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา คนฺธมาลาธูปธเชหิ ปูชํ กโรนฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ธาตุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กุรุมาโน คิริอภยราชา มหนฺตํ สมฺปตฺติํ อนุภวมาโน โสมนครํ ปฏิวสติฯ

(นคเร โสมนามมฺหิ รมณีเย มโนรเม;

เทวิยา สห โมทนฺโต รชฺชํ กาเรสิ นายโกฯ)

ตโต วิหารเทวิยา ภาตา จุลฺลปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร นาม เอกทิวสํ กากวณฺณติสฺสมหารญฺโญ อายุสงฺขารโมโลเกนฺโต น จิรปฺปวตฺตนภาวํ ญตฺวา ปุนทิวเส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ กเถสิฯ มหาราช ตุมฺหากํ นลาฏธาตุยา สตฺถารา พฺยากรณํ ทินฺนํ;’มหาวาลุกคงฺคาย ทกฺขิณภาเค เสรุ นาม ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก อนาคเต กากวณฺณติสฺโส นาม มหาราชา มยฺหํ นลาฏธาตุํ ปติฏฺฐเปสฺสตี’ติ วตฺวา ตํ สนฺธาย ภควา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา คโตฯ ตสฺส วจนํ มนสิกโรหี’ติ อาหฯ ตสฺส กถํ สุตฺวา อมฺหากํ กุสลสมฺปตฺติํ อวินาเสตฺวา อยฺยสฺส วจนมุทฺทิสฺส เจติยํ การาปนตฺถาย คนฺตพฺพนฺติ มนฺตฺวา ภทฺทกํ อยฺยา’ติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ ทุฏฺฐคามณิํ คิรินครโต ปกฺโกสาเปตฺวา มหาคาเม นิสีทาเปตฺวา นคเร เภริํ จราเปสิ; อหํ มหาวาลุกาย คงฺคาย สมีเป เสรุ นาม

ทหสฺส อนฺเต วราห นาม โสณฺฑิยา มตฺถเก เจติยํ การาปนตฺถาย คมิสฺสามิ, สพฺพเสนิโย จ มหา ชโน จ มยา สทฺธิํ อาคจฺฉนฺตุ’ติ วตฺวา ราชา จุลปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถรสฺส ติสฺสมหาวิหาเร สาคลตฺเถรสฺส จ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภนฺเต ตุมฺหากํ ปริวาเร ปญฺจสตมตฺเต ภิกฺขุ คเหตฺวา ธาตุํ อุปฏฺฐหนฺตา มยา สทฺธิํเยว อาคจฺฉถา’ติ วตฺวา ภทฺทมาเส ภทฺททิวเส สุนกฺขตฺเต สุมุหุตฺเต พนฺธาวารํ สชฺเชตฺวา ธาตุฆรโต ธาตุกรณฺฑกํ นีหริตฺวา สุสชฺชิตรเถ ฐเปตฺวา อุปริ เสตจฺฉตฺตญฺจ กตฺวา ปุรโต ปุรโต รตนมณฑเป การาเปตฺวา ปุเรตรมกาสิฯ

ตโต ราชา ปุตฺตํ ทุฏฺฐคามณิํ ปกฺโกสาเปตฺวา อนุสาสิตฺวา ปุตฺตํ สทฺธาติสฺสกุมารญฺจ วิหารเทวิญฺจ คเหตฺวา สีฆํ นิกฺขมิฯ จูฬปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร จ อตฺตโน ปริวาเร ปญฺจสตภิกฺขู คเหตฺวา ธาตุํ อุปฏฺฐหนฺโต ปจฺฉโต อาคญฺฉิฯ สพฺพเสนิโย จ ราชา จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภิกฺขุ สงฺเฆน สทฺธิํ คนฺตฺวา ทีฆวาปิํ ปาปุณิํสุฯ ตสฺมิํ สทฺธาติสฺสกุมารํ นิสีทาเปตฺวา อนุกฺกเมน อาคนฺตฺวา สุมนมาลาปิฏฺฐิยํ ขนฺธวารํ พนฺธิตฺวา นิสีทิฯ กสฺมา ปน ตํ ฐานํ เอวํ นามกํ ชาตนฺติฯ สุมนนาคราชา สตฺตทิวสานิ นาคสมฺปตฺติํ อภิรมมาโน (นลาฏธาตุํ วิสฺสริฯ) สตฺตาหจฺจเยน นลาฏธาตุํ อนุสฺสริตฺวา ปจฺฉา อาวชฺชมาโน รญฺโญ ธาตุํ คเหตฺวา อาคตภาวํ ญตฺวา มหนฺตํ โสมนสฺสํ ปตฺโต มหนฺตชฺฌาสโย อตฺตโน ปริวาเร ฉโกฏิมตฺเต นาเค คเหตฺวา ธาตุปฏิปถํ คนฺตฺวา ธาตุปติฏฺฐิตฏฺฐาเนว ปถวิยํ นาภิปฺปมาณโต สุมนมาลาวสฺสํ วสฺเสสิฯ ตสฺมา ตํ ฐานํ สุมนมาลาปิฏฺฐิติ ชาตํฯ ปุนทิวเส ราชา ธาตุํ คเหตฺวา วราห

นาม โสณฺฑิํ ปาปุณิฯ สมฺปตฺตาย ธาตุยา ตสฺมิํ ฐาเน สุมนนาคราชา รถจกฺเก ยาว นาภิํ ตาว โอสีทาเปตฺวา อปริวตฺตนํ อกาสิฯ ตํ ทิสฺวา ราชา สํเวคปฺปตฺโต เถรํ ปุจฺฉิฯ มา ภายิ มหาราช, ธาตุ ปติฏฺฐานฏฺฐานํ อาคโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐหิสฺสตี’ติ อาหฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ธาตุปติฏฺฐาน ภูมิภาคํ ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว เสนํนิเวเสตฺวา อิทํ ฐานํ สมนฺตโต สกณฺฏกํ วนํ นีหราเปตฺวา ภูมิภาคํ อติรมณียํ เภริตลมิว สมํ การาเปตฺวา เสนิยปาโมกฺขํ อามนฺเตตฺวา ตุมฺเห ธาตุํ ฐปนตฺถาย ปฐมํ ธาตุฆรํ การาเปตฺวา ธาตุ คพฺภํ ปติฏฺฐาเปตฺวา นิเวเทสิฯ ราชา อนฺโต ธาตุฆเร ตสฺมิํ ธาตุคพฺเภ ธาตุกรณฺฑกํ ปติฏฺฐเปตฺวา พหิ อารกฺขํ สํวิธาย ตตฺถ มหนฺตํ ปูชาวิธานํ การาเปตฺวา ธาตุฆรํ จตุชาติยคนฺเธน วิลิมฺปาเปสิฯ ตทุปาทาย ตํ เคหํ คนฺธมูลํ นาม ชาตํฯ ตสฺมิํ ฐาเน พหู สนฺนิปติํสุฯ ตตฺถ มหินฺโท นาม เถโร อาคนฺตุก ภิกฺขูนํ วตฺตปฏิวตฺตํ อกาสิฯ ปุนทิวเส ราชา วิหารํ คนฺตฺวา สุเขน วสิตฺถ อยฺยา’ติ ปุจฺฉิตฺวา สพฺเพ ภิกฺขุ นิมนฺเตตฺวา ราชเคเห นิสีทาเปตฺวา ยาคุภตฺตํ สกฺกจฺจํ ทตฺวา ปจฺฉา ภตฺตํ อนุโมทนํ สุตฺวา นิสินฺนกาเล เถโร โอวทนฺโต มหาราช, ปมาเทน วสิตุํ น วฏฺฏติ ชีวิตํ นาม น จิรฏฺฐิติกํ, ธาตุปติฏฺฐาปนํ ปปญฺจํ อกตฺวา กาเรหี’ติ วตฺวา คาถมาห?

ยสฺมา หิ ชีวิตํ นาม อปฺปํ พุพฺพุลกุปมํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส กเรยฺย กุสลํ สทา’ติฯ

อิมินา

นเยน ธมฺมํ กเถตฺวา จูฬปิณฺฑปาติยติสฺส ตฺเถโร จ สาคลตฺเถโร จ มหินฺทตฺเถโร จา’ติ ตโย เถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเร ภิกฺขู คเหตฺวา ธาตุ ปริหรณตฺถาย อาคจฺฉิํสุฯ

วิปุลยโส ปรหิตาวหนฺโต,

สุชนหิโต ธิติมา อวีตสทฺโธ;

สุปริวุโต มหติยา หิ ปริสา,

ราชเสฏฺโฐ ปวรถูปมารภี’ติฯ

อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส

ปกิณฺณโก นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

5.