ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สนฺนิปติตฺวา ''อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพายติ อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ ปจฺฉิมทสฺสนํ อิทํ อมฺหาก’’นฺติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺญํ กริสฺสนฺติ ฐเปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกตฺตภาเวน สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิํสุ, ธาตุสรีรโต เตโชธาตุ อุฏฺฐหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติฯ สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลา ภวิสฺสติ ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติฯ เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติฯ ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อนนฺตรธานเมว สาสนํฯ ปรินิพฺพานกาลโต ปฏฺฐาย ยาว สาสปมตฺตา ธาตุ ติฏฺฐติ, ตาว พุทฺธกาลโต ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ ธาตูสุ หิ ฐิตาสุ พุทฺธา ฐิตา ว โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถนฺตเร อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติฯ เตเนว วทามฯ

ปรินิพฺพานกาลโต, ปจฺฉา ธรนฺติ ธาตุโย;

อนิพฺพุโตว สมฺพุทฺโธ, อญฺญพุทฺธสฺส วาริตาฯ

ชีวมาเนปิ สมฺพุทฺเธ, นิพฺพุเต วา ตถาคเต;

โย กโรติ สมํ ปูชํ, ผลํ ตาส สมํ สิยา’ติฯ

อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิจริเต สีมวิโสธเน ธมฺมวณฺณนาย

นิพฺพานกณฺโฑ ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. สมสีสิกณฺโฑ

อิทานิ สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเกติ ปทสฺส วณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโตฯ ตตฺถ สงฺโฆติ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน ทุวิโธ โหติฯ เตสุ ปรมตฺถสงฺโฆ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, อฏฺฐปุริสปุคฺคลา, จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลา, อฏฺฐสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ จตุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ ยุคํ, สกทามิมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ, อนาคามิมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ, อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกนฺติ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติฯ จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐปุริสปุคฺคลา โหนฺติฯ จตฺตาลีสมฺปิ ปุคฺคลาติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ปฐมฌานิกาทิวเสน ปญฺจ, ตถา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคฏฺฐาปิ ปญฺจ ปญฺจาติ วีสติ มคฺคฏฺฐปุคฺคลา, ตถา ผลฏฺฐาปิ โสตปตฺติผลฏฺฐาทิวเสน ปญฺจ ปญฺจาติ วีสติ ผลฏฺฐาติ จตฺตาลีสปุคฺคลา โหนฺติฯ เอตฺถ จ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา กถํ วีสติมคฺคฏฺฐา ปุคฺคลา ภเวยฺยุนฺติฯ

วุจฺจเตปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ หิ อญฺญตรวเสน ตํ ตํ ฌานสทิสวิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคฏฺฐา ปฐมชฺฌานิกาทิโวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปญฺจปญฺจธา วิภชิยนฺติ, ตสฺมา วีสติ มคฺคฏฺฐา โหนฺติฯ ตตฺถ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา ปวตฺตา, ตํ ปาทกชฺฌานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภาวโตฯ ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํฯ ‘‘อโห วต เม ปฐมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปญฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อญฺญตรสทิโส จตุรงฺคิกาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นามฯ ตตฺถ เยน ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปฐมชฺฌานาทิ ตํ ตํ ปาทกชฺฌานสทิโส โหติฯ สเจ ปน วิปสฺสนาปาทกํ กิญฺจิฌานํ นตฺถิ, เกวลํ ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติฯ ยทา ปนยํ กิญฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต อญฺญํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตทา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ทฺวีสุ อญฺญตรสทิโส โหติฯ เอวํ สมถยานิกสฺส ปุถุชฺชนสฺส อริยานํ วา ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปฐมชฺฌานาทีนํ อญฺญตรฌานสทิสสฺส มคฺคงฺคิกสฺส ปวตฺตนโต ปุคฺคลเภทวเสน วีสติ มคฺคฏฺฐา ปุคฺคลา โหนฺติ, ตถา ผลฏฺฐาปิ วีสตีติ จตฺตาลีสอริยปุคฺคลา โหนฺติฯ อปรมฺปิ สเจ ปน ปุคฺคลสฺส ตถา วิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ, อนุโลมวเสน เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมฌานโต วุฏฺฐาย อุปรูปริฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานมนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติฯ ปฏิโลมวเสน อุปรูปริฌานโต วุฏฺฐาย เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานมนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานสทิโส โหติ, เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมฌานโต หิ อุปรูปริฌานํ พลวตรนฺติ, อฏฺฐสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ ตตฺถ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ ตโย โสตาปนฺนาฯ

กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโนติ เต สพฺเพปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญํ, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญํ, สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญํ, สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญนฺติ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน จตุวีสติ, อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปริ นิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ อวิหาสุ ปญฺจ อนามิคาโน, ตถา อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสุปิ ปญฺจฯ อกนิฏฺเฐสุ ปน อุทฺธํโสตวชฺชา อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อสงฺขารปริพฺพายีติ จตฺตาโรติ จตุวีสติ อนาคามิโนฯ สุกฺขวิปสฺสโก, สมถยานิโกติ ทฺเว อรหนฺโต, จตฺตาโร มคฺคฏฺฐาติ จตุปญฺญาส เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปญฺญาธุรานํวเสน ทฺเวคุเณ หุตฺวา อฏฺฐสตํ อริยปุคฺคลา โหนฺติฯ เต สพฺเพปิ ‘‘อฏฺฐสตํ วา’’ติ วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺฐา อริยปุคฺคลา เต สงฺเขปโต ยุควเสน โสตาปตฺติ มคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอกํ ยุคนฺตฺยาทินา จตฺตาโรว โหนฺติฯ เตเนวาห รตนปริตฺเต ‘‘เย ปุคฺคลา อฏฺฐสตํ ปสตฺถา, จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตี’’ติ อยํ ปเภโทมคฺคฏฺฐผลฏฺเฐสุ มิสฺสกวเสน ลพฺภติ ฌานิกวิปสฺสกปเภโท ปน ผลฏฺเฐเยว ลพฺภติ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขติกตฺตา มคฺคฏฺเฐสุ น ลพฺภติฯ ตตฺถ โสตาปตฺติผลฏฺโฐ ฌานิกสุกฺขวิปสฺสกวเสน ทุวิโธฯ เตสุ ฌานิโก ปุคฺคโล ตสฺมิํ ภเว อรหตฺตปฺปตฺโต ปรินิพฺพายติฯ อปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกคโต โหติ, โส ฌานิโก นามฯ มูลฏีกายํ ปน นิกนฺติยา สติ ปุถุชฺชนาทโย ยถาลทฺธชฺฌานสฺส ภูมิภูเต สุทฺธาวาสวชฺชิเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺติ ตถา กามภเวปิ กามาวจรกมฺมพเลน ‘‘อิชฺฌติ หิ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อนาคามิโน ปน กามราคสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตา กามภเวสุ นิกนฺติํ น อุปฺปาเทนฺตีติ กามโลกวชฺชิเต ยถาลทฺธสฺส ภูมิ ภูเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺตี’ติ วุตฺตํ ตถา หิ อนาคามิสฺเสว กามภเว นิกนฺติยา ปหีนตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามีนมฺปิ นิกนฺติยา สติ กามภเว กามาวจรกมฺมพเลน อุปฺปตฺติภาโว อวาริโตว โหตีติ วิญฺญายติ ตสฺมา ‘‘อปฺปตฺเต พฺรหฺมโลกคโต โหติ, โส ฌานิโก นามาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺต’’นฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สุกฺขวิปสฺสโก ปน ติวิโธ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติฯ

ตตฺถ เอโก มนุสฺสโลเก วา โหตุ ฉเทวโลเก วา, เอกปฏิสนฺธิโก หุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ เอกพีชี นาม เอโก มนุสฺสโลเก เอกา ปฏิสนฺธิ เทวโลเก เอกาติ ทฺเวปฏิสนฺธิโก วา, เอวํ ติจตุปญฺจฉปรโม หุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ โกลํโกโล นามฯ เอโก มนุสฺสโลเก โสตาปนฺโน หุตฺวา เทวโลเก เอกา ปฏิสนฺธิ ตโต ปุนาคนฺตฺวา มนุสฺสโลเก เอกาติ เอวํ มนุสฺสเทวโลกมิสฺสกวเสน ตตฺถ จตฺตาริ อิธ ตีณิตฺยาทินา ตตฺถ ฉ, อิธ เอโกติ ยาว สตฺตปฏิสนฺธิโก หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นามฯ เกวลํ ปน มนุสฺสโลเก เยว สตฺต เทวโลเกเยว วา สตฺตาติ เอวํ อมิสฺโส หุตฺวา ปฏิสนฺธิโก คเหตพฺโพ อปเร ปน ‘‘อิโต สตฺต, ตโต สตฺต สํสาเร วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา มนุสฺสโลกสตฺตปฏิสนฺธิเทวโลก สตฺตปฏิสนฺธิวเสน สตฺตกฺขตฺตุปรมํ วทนฺติฯ ตํ อยุตฺตํ กสฺมา ‘‘กิญฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํปมตฺตา, น เต ภวํ อฏฺฐมมาทิยนฺตี’’ติ ปาฬิยา วิโรธตฺตาฯ อปิจ ทฺวิภวปริจฺฉินฺโน สกทาคามีปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ มนุสฺสโลกํ อาคโต ภเวยฺย, ตสฺสปิ ตตฺถ เอกํ, อิธ เอกนฺติ วารสฺส ลพฺภิตพฺพโต น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํฯ สกิํ อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปญฺจสุ สกทาคามีสุ ปญฺจมโก อิธ อธิปฺเปโตฯ ยทิ เอวํ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ อาทโย จตฺตาโร กถํ สกทาคามีนามาติฯ เต สกิํ ปุน อาคจฺฉตีติ วจนตฺเถน สกทาคามี นามฯ กามตณฺหาย สพฺพโส ปหีนตฺตา อิมํ กามธาตุํ อนาคจฺฉตีติ อนาคามี, นิจฺจํ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธิ วเสน อาคจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ ฌานิกสฺส เอวํ โหตุ, สุกฺขวิปสฺสกสฺส กถนฺติ โสปิ ฌานิโกว หุตฺวา คจฺฉติ ตสฺส หิ มคฺคนฺตเร สีหพฺยคฺฆาทีหิ หตสฺสาปิ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา ฌานิโก หุตฺวาว มรณํ โหติ อยํ ปน รูปารูปภเวน เอกกฺขตฺตุปรโม นามฯ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทโย อริยา รูปารูปโลเกสุ อเนกกฺขตฺตุปฏิสนฺธิกาปิ พฺรหฺมโลกสามญฺเญน เอกปฏิสนฺธิกา นาม โหนฺติฯ อรหา ปน ปาปกรเณ รหาภาวา ทกฺขิณํ อรหตฺตา ปุน ภวา ภินิพฺพตฺติยารหาภาวาตฺยาทินา วจนตฺเถน อรหา นามฯ โสปิ ติวิโธ ฌานิก สุกฺขวิปสฺสก สมสีสีวเสนฯ

ตตฺถ ฌานิโก มคฺเคเนว อาคโต , โส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นามฯ อปโรปิ ปุถุชฺชนเสกฺขสนฺตาเน ฌานิโก หุตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทติ, โสปิ ฌานิโกวฯ สุกฺขวิปสฺสโก ปน กิเลสกฺขยมตฺตเมว มคฺเคน สห อนาคตฌานํ นาม นตฺถิ, ตํ ปจฺฉา ปริหายตีติปิ วทนฺติฯ สมสีสี ปน ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี, โรคสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติฯ ตตฺถ โย ฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ เยเนว อิริยปเถน สมนฺนาคโต หุตฺวา วิปสฺสนํ อารภติ, เตเนว อิริยาปเถน อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายติ อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเค เอว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพายติ อยํ โรคสมสีสิ นามฯ โย ปน เตรสสุ สีเสสุ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ, อยํ ชีวิตสมสีสีนามฯ ตตฺถ เตรส สีสานิ กตมานิ เตรส สีสานิฯ ปลิโพธสีสํ, ตณฺหาพนฺธนสีสํ, มานปรามาสสีสํ, ทิฏฺฐิวิกฺเขปสีสํ, อุทฺธจฺจกิเลสสีสํ, อวิชฺชาอธิโมกฺขสีสํ, สทฺธาปคฺคหสีสํ, วีริยอุปฏฺฐานสีสํ, สติอวิกฺเขปสีสํ, สมาธิทสฺสนสีสํ, ปญฺญาปวตฺติสีสํ, ชีวิตินฺทฺริยโคจรสีสํ, วิโมกฺขสงฺขารสีสนฺติฯ เอตฺถ จ อวิชฺชา ปริยาทายกํ มคฺคจิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ สกฺโกติ, ชีวิตปริยาทายกํ จุติจิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, อวิชฺชา ปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํฯ กถํ ปนิทํ สีสํ สมํ โหตีติฯ วารสมตาย, ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, โสตาปตฺติมคฺเค มคฺคผลนิพฺพานปหีนเสสกิเลสปจฺจเวกฺขณาวเสน ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, ตถา สกทามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค เสสกิเลสาภาวา จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีส ปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นามฯ อรหตฺตมคฺเค จ ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺติโต วุฏฺฐหนฺโต มคฺโค จุติโต อุทฺธํ อปฺปวตฺติกรณวเสน ยทิปิ ปริยาทิยติฯ ยาว ปน จุติ, ตาว ปวตฺติสภาวโต ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ นามฯ

กิเลสปริยาทาเนน มคฺคจิตฺเตน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา ปจฺจเวกฺขณวาราว ปริปุณฺณาฯ ปริปุณฺณวเสน ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขณโต กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, เตเนว กิเลสสีสํ อวิชฺชาปริยาทานญฺจ ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยปริยาทานญฺจ สมํ กตฺวา อิมาย วารสมตาย กิเลสปริยาทานํ ชีวิตปริยาทานานํ อปุพฺพจริมตา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํฯ สํยุตฺตฐกถายํ ปน ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจ, อยํติ ปุคฺคโล สมสีสีฯ เอตฺถ จ ปวตฺติสีสํ กิเลสสีสนฺติ ทฺเว สีสานิฯ ตตฺถ ปวตฺติสีสํ นาม ชีวิตินฺทฺริยํฯ กิเลสสีสํ นาม อวิชฺชาฯ เตสุ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ เขเปติฯ อวิชฺชํ มคฺคจิตฺตํฯ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ เอกโต อุปฺปาโท นตฺถิฯ มคฺคานนฺตรํ ปน ผลํ, ผลานนฺตรํ ภวงฺคํ, ภวงฺคโต วุฏฺฐาย ปจฺจเวกฺขณํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตํ อปริปุณฺณํ วาติฯ ติขิเณน อสินา สีเส ฉินฺทนฺเตปิ หิ เอโก วา ทฺเว วา ปจฺจเวกฺขณวารา อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติเยว, จิตฺตานํ ปน ลหุปริวตฺติตาย อาสวกฺขโย จ ชีวิตปริยาทานญฺจ เอกกฺขเณ วิย สญฺชายตี’ติ วุตฺตํฯ ตฏฺฏีกายญฺจ ‘‘ทฺวินฺนํ จิตฺตานนฺติ จุติจิตฺตมคฺคจิตฺตานํฯ ตนฺติ ปจฺจยเวกลฺลํฯ ปริปุณฺณํ ชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาฯ อปริปุณฺณํ ปญฺจกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาฯ กิญฺจาปิ เอโก วา ทฺเว วา ติ วุตฺตํ, ตํ ปน วจน สิลิฏฺฐวเสน วุตฺตํฯ ยาว เอกํ วา ทฺเว วา ตทารมฺมณจิตฺตานีติ เหฏฺฐิมนฺเตน ทฺเว ปวตฺตนฺตีติ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘ปริปุณฺณํ ชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา, อปริปุณฺณํ ปญฺฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา’’ติ อิมินา อฏฺฐกถาฏีกาวจเนน สมสีสีนํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน มรณาสนฺนวีถิยํ ปริปุณฺณวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ, อปริปุณฺณวเสน ปญฺจกฺขตฺตุํ กฺริยชวนานิ ชวนฺตีติ สนฺนิฏฺฐานเมตฺถาว คนฺตพฺพํฯ ‘‘อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ วิญฺญายติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปริปุณฺณวเสน มรณาสนฺนกาเล ชวนปวตฺติฯ เอวญฺจ สติ ‘‘มนฺทปฺปวตฺติยํ ปน มรณกาลาทีสุ ปญฺจวารเมวา’’ติ เอตฺถ ‘‘มนฺทปฺปวตฺติย’’นฺติ วิเสสนํ สาตฺถกํ สิยาฯ ‘‘ปญฺจวารเมวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน มนฺทปฺปวตฺติกาเล ฉสตฺตกฺขตฺตุํ นิวตฺเตติฯ อสมฺมูฬฺหกาเล ปน ฉสตฺตกฺขตฺตุมฺปิ อนุชานาติฯ กามาวจรชวนานญฺจ อนิยตปริมาณา พลวกาเลปิ ปริสมฺปุณฺณภาวา ตถา หิ ‘‘กามาวจรชวนานิพลวกาเล สตฺตกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุํ วา, มนฺทปฺปวตฺติยํ ปน มรณกาลาทีสุ ปญฺจวารเมวฯ

ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ ลหุกปฺปวตฺติยํ จตฺตาริ ปญฺจวา ปจฺจเวกฺขณชวนจิตฺตานิ ภวนฺตี’’ติ อนิยมิตปฺปมาณวเสน อุปฺปตฺติภาโว อาคโต อิมสฺมิํ สมสีสินิทฺเทสวาเรปิ มรณาสนฺนวีถิจิตฺตสฺส วิสุํ อลพฺภนโต ปจฺจเวกฺขณนฺเตเยว ภวงฺคจิตฺเตน ปรินิพฺพานโต ปริปุณฺณวเสน สตฺต ชวนจิตฺตานิ ปาฏิกงฺขิตพฺพานีติ อมฺหากํ ขนฺติ วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ อิโต ยุตฺตตโร วา ปกาโร ลพฺภมาโน คเวสิตพฺโพฯ เอวํ ปรมตฺถสงฺฆวเสน จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา, จตฺตาลีสมฺปิปุคฺคลา อฏฺฐสตมฺปิ ปุริสปุคฺคลาติ สพฺพํ สโมธาเนตฺวา อิมสฺมิํ โลเก สงฺโฆปิ ทุลฺลโภติ เวทิตพฺโพ ตถา หิ อริยปุคฺคลา อติทุลฺลภาว สาสนสฺส วิชฺชมานกาเลปิ อิทานิ โสตาปนฺนสฺสาปิ อวิชฺชมานโต อยํ ปรมตฺถสงฺฆวิจารณาฯ สมฺมุติสงฺโฆ ปน ญตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโน ปุถุชฺชนสงฺโฆว, โสปิ ทุลฺลโภเยวฯ กสฺมา พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว ลพฺภนโต ตถา หิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธานํ สตสหสฺสาทิคณเน อุปฺปชฺชมาเนปิ เตสํ สนฺติเก อุปสมฺปทาภาวสฺส อลพฺภมานโต ปจฺเจกพุทฺธานญฺหิ สนฺติเก ปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ สรณคมนกมฺมฏฺฐานสฺสาปิ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ ปจฺเจกพุทฺธา จ นาม มูคสฺส สุปินทสฺสนํ วิย อตฺตนา ปฏิลทฺธสจฺจธมฺเม ปเรสํ อาจิกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เต ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชตุํ อสมตฺถา ‘‘เอวํ เต นิวาเสตพฺพํ, เอวํ เต ปารุปิตพฺพ’’นฺติ อาทินานเยน อภิสมาจาริกเมว สิกฺขาเปสุํ ตสฺมา พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว สมฺมุติสงฺโฆ ลพฺภติฯ อปิจ น เต ทุลฺลภาเยว โหนฺติ, อถ โข ตสฺมิํ อุทฺทิสฺส อปฺปมตฺตกสฺสาปิ กตาการสฺส อสงฺเขฺยยฺยผลาปิ โหนฺติ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺฐา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทา ปาหํ อานนฺท สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺเขฺยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามิ น ตฺเววาหํ อานนฺท เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตา ทกฺขิณา ปาฏิปุคฺคลิกํ ทกฺขิณํ มหปฺผลนฺติ วทามี’’ติฯ ตถา หิ อุปริปณฺณาสเก ทกฺขิณวิภงฺควณฺณนายํ ‘‘กาสาวกณฺฐานํ สงฺเฆ ทินฺเน ทกฺขิณาปิ คุณาสงฺขฺยาย อสงฺเขฺยยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ สงฺฆคตทกฺขิณา หิ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส โหติฯ

สงฺเฆ ปน จิตฺตีกาโร ทุกฺกโร โย หิ ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ เทยฺยธมฺมํ ปฏิยาเทตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภนฺเต สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอกํ เถรํ เทถา’ติ วทติ, อถ สงฺฆโต สามเณรํ ลภิตฺวา ‘‘สามเณโร เม ลทฺโธ’’ติ อญฺญถตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติฯ มหาเถรํ ลภิตฺวา ปิ ‘‘มหาเถโร เม ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ น โหติเยวฯ ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติฯ โย ปน สามเณรํ อุปสมฺปนฺนํ วา ทหรํ วา เถรํ วา พาลํ วา ปณฺฑิตํ วา ยํกิญฺจิ สงฺฆโต ลภิตฺวา นิพฺเพมติโก หุตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา นาม โหติฯ ปรสมุทฺทวาสิโน กิร เอวํ กโรนฺติ ตตฺถ หิ เอโก วิหารสฺสามิกุฏุมฺพิโก ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เอกํ ภิกฺขุํ เทถา’’ติ ยาจิตฺวา โส เอกํ ทุสฺสีลภิกฺขุํ ลภิตฺวา นิสีทนฏฺฐานํ โอปุญฺชาเปตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา พุทฺธสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺโต วิย สงฺเฆ จิตฺตีกาเรน เทยฺยธมฺมํ อทาสิ โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ ชคฺคนตฺถาย ‘‘กุทาลกํ เทถา’’ติ ฆรทฺวารํ อาคโต อุปาสโก นิสินฺโนว กุทาลํ ปาเทน ขิปิตฺวา ‘‘คณฺหา’’ติ อทาสิ ตเมนํ มนุสฺสา อาหํสุ ‘‘ตุมฺเหหิ ปาโตว เอตสฺส กตสกฺกาโร วตฺตุํ น สกฺกา, อิทานิ อปจยมตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กิํ นาเมต’’นฺติฯ อุปาสโก ‘‘สงฺฆสฺส โส อยฺโย จิตฺตีกาโร, น เอตสฺสา’’ติ อาหฯ กาสาวกณฺฐสงฺฆทินฺนทกฺขิณํ ปน โก โสเธติ, สาริปุตฺตโมคฺคลานาทโย อสีติมหาเถรา โสเธนฺติ อปิ จ เถรา จิรปรินิพฺพุตา, เถเร อาทิํ กตฺวา ยาวชฺชตนา ธรมานขีณาสวา โสเธนฺติเยว, ตถา หิ ทายกโต ปฏิคฺคาหโตปิ มหปฺผลํ โหติ ทานํฯ ทายกโต เวสฺสนฺตรชาตกํ กเถตพฺพํ เวสฺสนฺตโร หิ ทุสฺสีลสฺส ชูชกาพฺราหฺมณสฺส นยนสทิเส ทฺเว ชาลีกณฺหาชิเน ปุตฺเต ทตฺวา ปถวิํ กมฺเปสิฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อารพฺภ ปวตฺตเจตนาย มหนฺตภาเวน ปถวิํ กมฺเปสิฯ เอวํ ทายกโตปิ มหปฺผลํ โหติฯ

ปฏิคฺคาหกโต ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนโจรฆาตกวตฺถุ กเถตพฺพํ โจรฆาตโก นาม หิ สาวตฺถิยํ เอโก ชนปทปุริโส ปญฺจวีสติ วสฺสานิ โจรฆาตกกมฺมํ กตฺวา มหลฺลกกาเลปิ ติํส วสฺสานิ นาสิกวาเตเนว กณฺณนาสาทีนิ ฉินฺทิตฺวา โจรฆาตกกมฺมํ กโรนฺตสฺเสว ปญฺจปญฺญาส วสฺสานิ วีติวตฺตานิฯ โส มรณ มญฺเจ นิปนฺโนว อตฺตโน กมฺมพเลน มหานิรเย นิพฺพตฺโต วิย มหาสทฺทํ กตฺวา ทุกฺขิโต โหติ, ตสฺส สทฺเทน ภีตา มนุสฺสา อุภโต ปสฺเส เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ ตทา สาริปุตฺตตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุ นา โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ ตสฺส เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ โส กุชฺฌิตฺวา ติกฺขตฺตุํ นาสิกวาเตน วิสฺสชฺชมาโนปิ วิสฺสชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต อติวิโรจมานํ เถรํ ทิสฺวา อติวิย ปสีทิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ ปายาสํ อทาสิฯ เถโรปิ มงฺคลํ วฑฺเฒตฺวา ปกฺกมิฯ โจรฆาตโก เถรสฺส ทินฺนทานํ อนุสฺสริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ, เอวํ ปฏิคฺคาหกโตปิ มหปฺผลํ โหติฯ อุภยโตปิ มหปฺผลํ, อนาถปิณฺฑิกวิสาขาทโย พุทฺธปฺปมุขสฺส ทินฺนทานํ เวทิตพฺพํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตาฯ

‘‘ตถาคเต จ สมฺพุทฺเธ, อถวา ตสฺส สาวเก;

นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณาฯ

เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;

อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติฯ

เอวํ อุภยวเสน มหปฺผลภาโว เวทิตพฺโพฯ ทายกโตปิ ปฏิคฺคาหกโตปิ นิปฺผลเมวฯ เสยฺยถาปิ มกฺขลิโคสาลฉสตฺถาราทีนํ อตฺตโน อุปาสกมิจฺฉาทิฏฺฐีหิ ปูชาวิเสสา วุตฺตญฺเหตํ ภควตาฯ

‘‘มาเส มาเส กุสคฺเคน, พาโล ภุญฺเชยฺย โภชนํ;

น โส สงฺขตธมฺมานํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติฯ

เตเนวาห ภควา จตฺตาริมานิ อานนฺท ทกฺขิณวิสุทฺธิโย’’ติฯ อิมานิ ตีณิ พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ สาธูนํ รติชนนตฺเถน รตนานิ นามฯ

วุตฺตญฺเหตํฯ

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ

รตนญฺจ นาม ทุวิธํ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกวเสนฯ ตตฺถ อวิญฺญาณกํ จกฺกรตนํ, มณิรตนํ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อนินฺทฺริยพทฺธสุวณฺณรชตาทิฯ

สวิญฺญาณกํ หตฺถิอสฺสรตนาทิปริณายกรตนปริโยสานํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อินฺทฺริยพทฺธํฯ เอวํ ทุวิเธ เจตฺถ สวิญฺญาณกรตนํ อคฺคมกฺขายติ, กสฺมา ยสฺมา อวิญฺญาณกํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนํ สวิญฺญาณกานํ หตฺติรตนาทีนํ อลงฺการตฺถาย อุปนียติฯ สวิญฺญาณกรตนมฺปิ ทุวิธํ ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนญฺจฯ ตตฺถ มนุสฺสรตนํ อคฺคมกฺขายติฯ กสฺมา ยสฺมา ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนสฺส โอปวยฺหํ โหติฯ มนุสฺสรตนมฺปิ ทุวิธํ อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนญฺจฯ ตตฺถ ปุริสรตนํ อคฺคมกฺขายติฯ กสฺมา ยสฺมา อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนสฺส ปริจาริกตฺตํ อาปชฺชติฯ ปุริสรตนมฺปิ ทุวิธํ อคาริกรตนํ อนคาริกรตนญฺจ ตตฺถ อนคาริกรตนํ อคฺคมกฺขายติฯ กสฺมา ยสฺมา อคาริกรตเนสุ อคฺโค จกฺกวตฺตีปิ สีลาทิคุณยุตฺตํ อนคาริกรตนํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อุปฏฺฐหิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา ทิพฺพมานุสฺสิกา สมฺปตฺติโย ปาปุณิตฺวา อนฺเต นิพฺพานสมฺปตฺติํ ปาปุณาติฯ อนคาริกรตนมฺปิ ทุวิธํ อริยปุถุชฺชนวเสนฯ อริยรตนมฺปิ ทุวิธํ เสกฺขาเสกฺขวเสนฯ อเสกฺขรตนมฺปิ ทุวิธํ สุกฺขวิปสฺสกสมถยานิกวเสนฯ สมถยานิกรตนมฺปิ ทุวิธํ สาวกปารมิปฺปตฺตมปตฺตญฺจฯ ตตฺถ สาวกปารมิปฺปตฺตํ อคฺคมกฺขายติฯ กสฺมา คุณมหตฺตตายฯ สาวกปารมิปฺปตฺตรตนโตปิ ปจฺเจกพุทฺธรตนํ อคฺคมกฺขายติฯ กสฺมา คุณมหตฺตตายฯ สาริปุตฺตโมคฺคลานสทิสาปิ หิ อเนกสตา สาวกา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณานํ สตภาคมฺปิ น อุปเนนฺติฯ ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺพุทฺธรตนํ อคฺคมกฺขายติฯ กสฺมา คุณมหตฺตตาย สกลมฺปิ ชมฺพุทีปํ ปลฺลงฺเก น ปลฺลงฺกํ ฆฏฺเฏนฺโต นิสินฺนา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา เอกสฺส คุณานํ เนว สงฺขฺยํ กลํ คณนภาคํ อุปเนนฺติ, วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา…เป.… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ อาทิฯ เอวํ ‘‘พุทฺโธ จ ทุลฺลโภ โลเก, สทฺธมฺมสวนมฺปิ จ, สงฺโฆ จ ทุลฺลโภ โลเก’’ติ อิเมสํ ติณฺณํ ปทานํ อตฺถุทฺธารวเสน สพฺพโส อตฺโถ วุตฺโตเยว โหติฯ

อิติ สาครพุทฺธิตฺเถรวิรจิเต สีมวิโสธเน สงฺฆวณฺณนาย

สมสีสิกณฺโฑ จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

ปกิณฺณกกณฺโฑ

อิทานิ สปฺปุริสาติ ทุลฺลภาติ อิมสฺส สํวณฺณนากฺกโม สมฺปตฺโต ตถา หิ โลเก สปฺปุริสาปิ อติทุลฺลภาเยวฯ สปฺปุริสาติ กลฺยาณคุณสมฺปนฺนา อุตฺตมปุริสาฯ เต นิสฺสาย ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา, มรณธมฺมา สตฺตา มรณโต มุจฺจนฺติ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘มมญฺหิ อานนฺท กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ, ชราธมฺมา สตฺตา ชราย มุจฺจนฺตี’’ติ อาทิ วจนโต ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธเยว สพฺพาการสมฺปนฺโน กลฺยาณมิตฺโต นามฯ ตํ อลภนฺเตน สาริปุตฺตโมคฺคลานาทโย อริยปุคฺคลา วาฯ เตปิ อลภนฺเตน เอกนฺตชหิตํ สิวฏฺฐิกํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตพฺพํ, วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิฯ

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โนจาฐาเน นิโยชเย’’ติฯ

เอวมาทิคุณสมนฺนาคโต วฑฺฒิปกฺเข ฐิตปณฺฑิตปุคฺคโล โลเก ทุลฺลโภวฯ กตโม ปณฺฑิตปุคฺคโล พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา อสีติ จ มหาสาวกา อญฺเญ จ ตถาคตสฺส สาวกา สุเนตฺตมหาโควินฺทวิธุรสรภงฺคมโหสธสุตโสมนิมิราชอโยฆรกุมารก อกตฺติปณฺฑิตาทโย จ ปณฺฑิตาติ เวทิตพฺพาฯ เต ภเย วิย รกฺขา, อนฺธกาเร วิย ปทีปา, ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขาภิภเว วิย อนฺนปานาทิปฏิลาโภ, อตฺตโน วจนกรานํ สพฺพภยอุปทฺทวูปสคฺควิทฺธํสนสมตฺถา โหนฺติ ตถา หิ ตถาคตํ อาคมฺม อสงฺเขฺยยฺยา อปริมาณา เทวมนุสฺสา อาสวกฺขยํ ปตฺตา พฺรหฺมโลเก ปติฏฺฐิตา, เทวโลเก อุปฺปนฺนาฯ สาริปุตฺตตฺเถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา จตูหิ จ ปจฺจเยหิ เถรํ อุปฏฺฐหิตฺวา อสีติ กุสลหสฺสานิ สคฺเค นิพฺพตฺตานิ, ตถา มหาโมคฺคลานมหากสฺสปปภุติ สุเนตฺตสฺส สตฺถุโน สาวกา อปฺเปกจฺเจ พฺรหฺมโลเก อุปปชฺชิํสุ, อปฺเปกจฺเจ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ…เป.… อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลกุลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชิํสุ, วุตฺตญฺเหตํ ‘‘นตฺถิ ภิกฺขเว ปณฺฑิตโต ภยํ, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปทฺทโว, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปสคฺโค’’ติฯ อปิจ ตคฺครมาลาทิคนฺธภณฺฑสทิโส ปณฺฑิโต, ตคฺครมาลาทิคนฺธภณฺฑปลิเวฐนปตฺตสทิโส ตทุปเสวี วุตฺตญฺเหตํ นารทชาตเกฯ