ตตฺถตตฺถูปปนฺนานิ, วตฺถูนิ อรหา ปุเร;

อภาสุํ ทีปภาสาย, ฐเปสุํ ตํ ปุราตนาฯ

[6]

มหาวิหาเร ตงฺคุตฺต, วงฺกปริเวณวาสิโก;

รฏฺฐปาโลติ นาเมน, สีลาจาร คุณากโรฯ

[7]

หิตาย ปริวตฺเตสิ, ปชานํ ปาฬิภาสโต;

ปุนรุตฺตาทิโทเสหิ, ตมาสิ สพฺพมากุลํ;

อนากุลํ กริสฺสามิ, ตํ สุณาถ สมาหิตาฯ

[8]

วิตราคา ปุเร โวจุํ, ยสฺมา ตสฺมา หิ ภาสิตํ;

เอตมาทรณียญฺหิ, สาธุ สาธูหิ สพฺพทาติฯ

ชมฺพุทีปุปฺปตฺติ วตฺถูนิฯ

ธมฺมโสณฺฑกวคฺโค

1. ธมฺมโสณฺฑกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพีกถา

ตตฺถ เตสํ วตฺถูน มุปฺปตฺติโย ทฺวิธา ภวนฺติ ชมฺพุทีเป สีหฬทีเปจาติ, ตตฺถ ชมฺพุทีเป ตาฬีส, สีหฬทีเป เตสฏฺฐิ, เตสุ ตาว ชมฺพุทีปุปฺปตฺติวตฺถูนิ อาวิ ภวิสฺสนฺติ, ตโตปิ ธมฺมโสณฺฑกสฺส วตฺถุ อาทิ, กถํ, อมฺหากํ กิร ภควโต ปุพฺเพ อิมสฺมิํเยว ภทฺทกปฺเป กสฺสโปนาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ, ตสฺส โข ปน ภควโต สาสนนฺตรธานโต น จิเรเนว กาเลน อมฺหากํ โพธิสตฺโต พาราณสีรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติ, ตสฺสุ ปฺปตฺติ กาลสมนนฺตรเมว สพฺพสตฺตานํ มนสิ ธมฺมสญฺญา อุทปาทิ, ตสฺมาสฺส ธมฺมโสณฺโฑตินาม มกํสุ, โส ปเนโส กุมาโร มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺเฒนฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา ปิตรา อุปรชฺเชน ปูชิโต หุตฺวา ทานาทโย ทสกุสลกมฺมปเถ ปูเรนฺโต ปิตุอจฺจเยนามจฺเจหิ รชฺเชนาภิสิญฺจิโต อโหสิ, โส ปเนส ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา เทวนครสทิเส พาราณสีนคเร จกฺกวตฺติสทิสํ พาราณสีรชฺชํ กาเรนฺโต มาสทฺธมาสจฺจเยน สิริสยนคโต เอวํ จินฺเตสิ, มเมวํ รชฺชสิริมนุภวนํ น โสภติ ธมฺมวิโยเคน, ทิวากร วิรหิโต นโภ วิยาติอาทินา นานาการณํ จินฺเตสิ, เตเนตฺถฯ

[1]

ปุญฺเญน สีลาทิมเยน ปุพฺเพ,

กเตน ปตฺโตสฺมิ อตนฺทิเตน,

มสกฺกสาเร วิย เทวราชา;

ราชตฺตมิทฺเธ ปุรมุตฺตมมฺหิฯ

[2]

รูเปน หารีนยนุสฺสเวน,

สทฺเทน สมฺมา สวณามเตน,

คนฺเธน ฆานุสฺสวโสภเนน,

รสญฺญปุญฺเญน รเสนจาปิฯ

[3]

ผสฺเสน คตฺตสฺส สุผสฺสเทน,

สมิทฺธิปตฺโตสฺมิ มหิทฺธิโกหํ,

เนเวตฺตเกเนว ปมาทภาว,

มา ปชฺชิตุํ ยุตฺตรูปนฺติ ญตฺวาฯ

[4]

ทสฺสามิ องฺคอปิ ชีวิตญฺจ,

ธญฺญํ ธนํ จาปิ ปสนฺนจิตฺโต,

โสสฺสามิ ธมฺมํ สิวมาทธานํ,

ชิเนริตํ ชาติชราปหาณํฯ

[5]

น โสภติ ยถากาสํ, ชลํ ธามปติํวินา,

รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติฯ

[6]

น โสภติ หถา รตฺติ, นิสานาถํ วินา สทา,

รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติฯ

[7]

อลงฺกโตปิ เจ หตฺถี, วินา ทาฐา น โสภติ,

รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ, วินา ธมฺมา น โสภติฯ

[8]

ยถา กลฺโลลมาลียํ,

วินา เวลา น โสภติ,

รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ,

วินา ธมฺมา น โสภติฯ

[9]

ยถา สุมณฺฑิโต ราชา,

กุปโฏ เนว โสภติ,

รชฺชกรณํ ตถา มยฺหํ,

วินา ธมฺมา น โสภติฯ

[10]

ธมฺมเมว สุณิสฺสามิ, ธมฺเม เม รมตี มโน,

น หิ ธมฺมา ปรํ อตฺถิ, ธมฺมมูลํ ติสมฺปทนฺติฯ

เอวํ จินฺเตตฺวา ปาโตว สิริคพฺภา นิกฺขมฺม สุสชฺชิเต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺเลงฺเก อมจฺจคณ ปริวุโต นิสีทิ เทวราชาวิย วิโรจมาโน, นิสินฺโน ปน ราชา อมจฺเจ เอวมาห, โย ปเนตฺถ โภนฺโต พุทฺธภาสิเตสุ ธมฺเมสุ กิญฺจิธมฺมํ ชานาติ, โส ภาสตุ, โสตุมิจฺฉามิธมฺมนฺติ, เต สพฺเพปิ มยํ เทว น ชานามาติ อาหํสุ, ตํ สุตฺวา อ น ตฺต ม โน ราชา เอวํ จินฺเตสิ, ยนฺนูนาหํ หตฺถิกฺขนฺเธ สหสฺสํ ฐเปตฺวา นคเร เภริํจราเปยฺยํ, ยํ อปฺเปวนาม โกจิ ธนโลเภน จาตุปฺปทิกายปิ คาถาย ธมฺมํ เทเสยฺยฯ

ตํ เม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ, ตโต โส ตถา กตฺวาปิ ธมฺมเทสกํ อลภนฺโต ปุน ทฺวิสหสฺสํ ติจตุปญฺจสหสฺสนฺติยาวโกฏิปฺปโกฏิํทมฺมีติ, ตโต คาม นิคม ชนปเท, ตโต เสฏฺฐิฏฺฐานํ เสนาปติ อุปราชฏฺฐานา ทโยปิ, ปุน เสตจฺฉตฺตํ ทมฺมิ, ราชเวสํ ปหาย อตฺตานํ ทาสํ สาเวตฺวา ธมฺมเทเสนฺตสฺส ทมฺมิติ วตฺวา เภริ จราเปตฺวาปิ ธมฺม เทสกมลภิตฺวา สํวิคฺโค กิมฺเม ธมฺมวิโยเคน รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ นียฺยาเตตฺวา สทฺธมฺมคเวสโก ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา มหาวนํ ปาวิสิ คาม นิคม ราชธานิ ปรมฺปราย, เตเนตฺถฯ

[11]

ปุเร เภริํ จราเปตฺวา,

ธมฺมโสณฺโฑ นราธิโป;

สทฺธมฺมชฺเฌสกํ สตฺถุ,

อลทฺธา ธนโกฏิหิฯ

[12]

ทาโส โหมิ ปหายาหํ,

ราชตฺตํ เทสกสฺส เม;

อิจฺจาห โส มหีปาโล,

อโห ธมฺเมสุ โลลตาฯ

[13]

รชฺชํ นียฺยาตยิตฺวาน, อมจฺจานํ มโนรมํ,

วนํ ปาวิสิ โส ราชา, คเวสํ ธมฺมมุตฺตมนฺติฯ

มหาวนํ ปวิฏฺฐกฺขเณ ปน มหาสตฺตสฺส ปุญฺญเตเชน สกฺกสฺสาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ, อถ เทวราชา จินฺเตสิ อกามํ เม ปณฺฑุกมฺพล สิลาสนํ อุณฺหมโหสิ, กินฺนุโข การณนฺติ โลกํ โอโลเกนฺโต สกฺโก เทวราชา ธมฺมโสณฺฑก มหาราชานํ สกลชมฺพุทีปํ วิจินิตฺวา สทฺธมฺมชฺเฌสกํ อลภิตฺวา วนํ ปวิฏฺฐภาวํ อทฺทส, ธมฺมโสณฺฑกมหาราชา สทฺธมฺมตฺถาย รชฺช ธน พนฺธุ ชีวิตมฺปิ ปหาย อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ, น โส วตายํ โยวา โสวา สตฺโต, อิมสฺมิํเยว กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสติ, พุทฺธโพธิสตฺโต จายํ อชฺเชว มหารญฺญํ ปวิฏฺโฐ สทฺธมฺมํ อลทฺธา มหาทุกฺขํ ปาปุเณยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ, อชฺช มยา ตตฺถ คนฺถพฺพํ ธมฺมามตรเสน ตมภิสิญฺจิตฺวา รชฺเช ปหิฏฺฐาเปตุนฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ภยานกํ มหนฺตํ รกฺขสเวสํ นิมฺมิณิตฺวา มหาสตฺตาภิมุโข อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ, เตเนตฺถฯ

[14]

พฺยคฺฆจฺฉสีหมหิโส รคหตฺถิทีปิ,

มิคากุลํ กณฺฏกเสลรุกฺขํ;

นรานมินฺโท ปวิสิตฺวกานนํ,

อิโตจิโต วิพฺภมิ ธมฺมกาโมฯ

[15]

ตสฺสานุภาเวน ปุรินฺททสฺส,

สิลาสนํ อุณฺหมโหสิ กามํ;

เตเนว โส โลกมุทิกฺขมาโน,

อทฺทกฺขิ ธีรํ วิปิเน จรนฺตํฯ

[16]

มยชฺช ตํ ธมฺมรเสน สมฺมา,

สนฺตปฺปยิตฺวา คมนํ วรนฺติ;

มนฺตฺวา สุภีมญฺชนกูฏวณฺณํ,

มหามุขํ นิคฺคต ภีมทาฐํฯ

[17]

ทิตฺตคฺคิสงฺกาส วิสาลเนตฺตํ,

มชฺเฌน ภคฺคํ จิปิฏคฺคนาสํ;

ขรตมฺพทาฐิํ ฆนมสฺสุวนฺตํ,

นีโลทรํ คชฺชิตภีมโฆสํฯ

[18]

กโรรุหํ ติกฺขสโลหิตายตํ,

วิสาลโธตายตขคฺคหตฺถํ;

คทายุเธนงฺกิตมญฺญพาหุํ,

ทฏฺโฐฏฺฐภีมํ สวลีลลาฏํฯ

[19]

มนุสฺสมํสาทนรตฺตปานํ,

ภยานกํ กกฺขลยกฺขวณฺณํ;

สุมาปยิตฺวาน วนนฺตรสฺมิํ,

ทสฺเสสิ อตฺตํ ส นราธิปสฺสาติฯ

อถ มหาสตฺโต อตฺตโน อวิทูเร ฐิตํ รกฺขสํ อทฺทกฺขิ, ตํ ทิสฺวานาสฺส ภยํวา ฉมฺภิตตฺตํวา จิตฺถุตฺราสมตฺตํวา นาโหสิ, กิมตฺร จินฺเตสิ, อปินาม เอวรูโป ปิรกฺขโส ธมฺมํ ชาเนยฺย, ยนฺนูนาหํ ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณิสฺสามิ, ตมฺเม ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ จินฺเตสิฯ จินฺเตตฺวา จปน อชฺช มยา ตมุปสงฺกมฺม ปุจฺฉิตํ วฏฺฏตีติ คนฺตฺวา รกฺขเสน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อาหฯ

[20]

อสฺมิํ วนสฺมิํ ตรุสณฺฑ มณฺฑิเต;

สุผุลฺลิตาเนกลตากุลากุเล;

อธิคฺคหีโต สิ มหานุภาว,

ปุจฺฉามิ ตํ เทว วเทหิ กงฺขํฯ

[21]

ธมฺมํ คเวสํ วนมาคโตมฺหิ,

ปหาย รชฺชํ อปิ ญาติสงฺฆํ;

ชานาสิ เจ สมฺม วเทหิ มยฺหํ,

เอกมฺปิ คาถํ สุคเตน เทสิตํฯ

ตโต ยกฺโข อาหฯ

[22]

ธมฺมํ ปชานามหเมกเทสํ,

ชิเนริตํ สาธุตรํ รสานํ,

เทเสมิ เจหํ ตว ธมฺม มคฺคํ,

ตุวญฺหิ กิํ กาหสิ เทสกสฺสาติฯ

อถ มหาสตฺโต อาหฯ

[23]

รชฺเช ฐิโต อสฺสมหํ สเจ โภ,

อนปฺปรูปํ ปกโรมิ ปูชํ;

อิทานิ เอโก วนมชฺฌปตฺโต,

กโรมิ กิํ เทหมิมํ ฐเปตฺวาฯ

[24]

ยทิจฺฉสิ ตฺวํ มม มํสโลหิตํ,

กโรมหํ สงฺคหมชฺช เตน,

น จตฺถิ อญฺญํ ตว อจฺจนียํ,

เทเสหิ ธมฺมํ สุคต ปฺปสตฺถนฺติฯ

ตโต ยกฺโข อาหฯ

[25]

ภุตฺวาน มํสํ สุหิโตว สนฺโต,

หนฺตฺวา ปิปาสํ รุธิรํ ปิวิตฺวา;

ธมฺมํ กเถตุํ ปภวามิ ตุยฺหํ,

วตฺตุํ น สกฺโกมิ ขุทาปเรโตติฯ

อถ มหาสตฺโต อาหฯ

[26]

ภุตฺวา ตุวํ มํ ปถมญฺหิ ยกฺข,

ปจฺฉา ตุ เทเสสฺสสิ กสฺส ธมฺมํ;

ธมฺมสฺส มยฺหํ ตว มํสลาภํ,

ตฺวเมว ชานาหิ ยถา ภเวยฺยาติฯ

เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท สาธุ มหาราช อหเมว ยุตฺตํ ชานามีติ วตฺวา ตสฺสาวิทูเร ติคาวุตุพฺเพธํ อญฺชนวณฺณํ มหนฺตํ ปพฺพตํ มาเปตฺวา มหาราช อิมมารุยฺห ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต มม มุเข ปตตุ, อหํ ปตนฺถสฺส เต ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เอวํ สนฺเต ตุยฺหํ ธมฺมปฏิลาโภ, มยฺหํจ มํสปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติฯ ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต อนมตคฺเค สํสาเร สํสรโต เม สีหพฺยคฺฆจฺฉมจฺฉกจฺฉปวิหงฺคาทีนํ ภกฺขภูตสฺส ชาตีสุ ปมาณํ นตฺติ, อชฺช มยา สมฺพุทฺธสฺส ธมฺมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ

[27]

สํสารวฏฺเฏสุ วิวฏฺฏมานา,

ปปฺโปนฺติ ทุกฺขํ ชนตา อเนกา;

เอตญฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,

อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํฯ

[28]

ตฺวมทินฺนหารี ติจ ปารทาริโก,

ปาณาติปาตีสิ มุสา อภาสิ;

ตฺว มชฺชปายีติ อกาสิ โทสํ,

ปคฺคยฺห ทุกฺขํ พหุโส ททนฺติฯ

[29]

เอตญฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,

อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํ;

รุกฺขา ปปาตา ปปติตฺวเกจิ,

ทุพฺพนฺธิยา ทุคฺควิสาทเนนฯ

[30]

พฺยาธีหิ นานาขรเวทนาหิ,

มรนฺติ สตฺตา อุตุเวทนาหิ;

เอตญฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,

อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํฯ

[31]

พฺยคฺฆจฺฉมจฺโฉ รคกุจฺฉิยญฺหิ,

มตสฺส เม นตฺถิ ปมาณสงฺขา;

เอตญฺหิ โภ อตฺตโน วา ปรสฺส,

อตฺถาย นาโหสิ อโหสิ ตุจฺฉํฯ

[32]

เอตชฺช เม ทุจฺจ ช มตฺตทานํ,

น โหติ เทวิสฺสริยาทิกาย;

สพฺพญฺญุภาวํ ปน ปาปุณิตฺวา,

สํสารโต นิตฺตรณาย สตฺเตฯ

[33]

ตฺวํ สมฺม มยฺหํ พหุโส ปการี,

ตสฺมา ตเวตํ วจนํ กโรมิ;

อสํกิโต เทสย มยฺหธมฺมํ,

สมิชฺฌเต ทานิ มโนรโถ เตติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต ปพฺพตมารุยฺห ฐิโต อาห, อหมชฺช รชฺเชน สทฺธิํ ชีวิตญฺจ สรีรมํสญฺจ สทฺธมฺมตฺถาย ทมฺมีติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา สมฺม ธมฺมํ เทเสหีติ วตฺวา ตสฺมิํ มหาทาฐํ มหามุขํ วิวริตฺวา ฐิเต ตสฺสาภิมุโข อุปปติฯ

อถ สกฺโก เทวานมินฺโท โสมนสฺโส อจฺฉริยปฺปตฺโต อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา อลงฺกตทิพฺพตฺตภาวํ มาเปตฺวา อากาเส ตรุณสุริโย วิย โอภาสมาโน อากาสโต ปตนฺตํ มหาสตฺตํ อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ ปติคณฺหิตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา ปณฺฑุกมฺพล สิลาสเน นิสีทาเปตฺวา ทิพฺพมเยหิ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา สยํ ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กตฺวา กสฺสปทสพเลน เทสิตาย อนิจฺจาทิปริทีปิกายฯ

[34]

อนิจฺจาว ต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโขติฯ

คาถาย ธมฺมเทสเนน ตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา เทวโลเก มหนฺตํ สิริวิภวํ ทสฺเสตฺวา อาเนตฺวา สกรชฺเชเยว ปติฏฺฐาเปตฺวา อปฺปมตฺโต โหติ มหาราชาติ โอวทิตฺวา เทวโลกเมว อคมาสีติฯ

[35]

อิติ อมิตสิริํ วา ชีวิตํ วาปิ สนฺโต,

น สุมริย ปสตฺถํ ธมฺมเมวา จรนฺติ;

ตนุตร วิภวานํ อปฺปมายูนมมฺโภ,

อิห กุสลปมาโท โก นุ ตุมฺหาทิสานนฺติฯ

ธมฺมโสณฺฑกวตฺถุํ ปฐมํฯ

2. มิคลุทฺทกสฺส วตฺถุมฺหิ อยมานุปุพฺพิกถา