เย , ภิกฺขเว, สงฺเฆ ปสนฺนา , อคฺเค เต ปสนฺนาฯ อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหติฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อคฺคปฺปสาทา’’ติฯ

‘‘อคฺคโต เว ปสนฺนานํ, อคฺคํ ธมฺมํ วิชานตํ;

อคฺเค พุทฺเธ ปสนฺนานํ, ทกฺขิเณยฺเย อนุตฺตเรฯ

‘‘อคฺเค ธมฺเม ปสนฺนานํ, วิราคูปสเม สุเข;

อคฺเค สงฺเฆ ปสนฺนานํ, ปุญฺญกฺเขตฺเต อนุตฺตเรฯ

‘‘อคฺคสฺมิํ ทานํ ททตํ, อคฺคํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ;

อคฺคํ อายุ จ วณฺโณ จ, ยโส กิตฺติ สุขํ พลํฯ

‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี, อคฺคธมฺมสมาหิโต;

เทวภูโต มนุสฺโส วา, อคฺคปฺปตฺโต ปโมทตี’’ติ [อิติวุ. 90]ฯ จตุตฺถํ;

5. วสฺสการสุตฺตํ

[35] เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘จตูหิ โข มยํ, โภ โคตม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ มหาปญฺญํ มหาปุริสํ ปญฺญาเปม ฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, โภ โคตม, พหุสฺสุโต โหติ ตสฺส ตสฺเสว สุตชาตสฺส ตสฺส ตสฺเสว โข ปน ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ – ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติฯ สติมา โข ปน โหติ จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา ยานิ โข ปน ตานิ คหฏฺฐกานิ กิํกรณียานิ, ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส, ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุํฯ อิเมหิ โข มยํ, โภ โคตม, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ มหาปญฺญํ มหาปุริสํ ปญฺญาเปมฯ

สเจ เม [สเจ ปน เม (สี. ก.), สเจ เม ปน (ปี.)], โภ โคตม, อนุโมทิตพฺพํ อนุโมทตุ เม ภวํ โคตโม; สเจ ปน เม, โภ โคตม, ปฏิกฺโกสิตพฺพํ ปฏิกฺโกสตุ เม ภวํ โคตโม’’ติฯ

‘‘เนว โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, อนุโมทามิ น ปฏิกฺโกสามิ ฯ จตูหิ โข อหํ, พฺราหฺมณ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ มหาปญฺญํ มหาปุริสํ ปญฺญาเปมิฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, พฺราหฺมณ, พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ พหุชนสุขาย; พหุสฺส ชนตา อริเย ญาเย ปติฏฺฐาปิตา, ยทิทํ กลฺยาณธมฺมตา กุสลธมฺมตาฯ โส ยํ วิตกฺกํ อากงฺขติ วิตกฺเกตุํ ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, ยํ วิตกฺกํ นากงฺขติ วิตกฺเกตุํ น ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ; ยํ สงฺกปฺปํ อากงฺขติ สงฺกปฺเปตุํ ตํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติ, ยํ สงฺกปฺปํ นากงฺขติ สงฺกปฺเปตุํ น ตํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติฯ อิติ เจโตวสิปฺปตฺโต โหติ วิตกฺกปเถฯ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีฯ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เนว โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, อนุโมทามิ น ปน ปฏิกฺโกสามิฯ อิเมหิ โข อหํ, พฺราหฺมณ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ มหาปญฺญํ มหาปุริสํ ปญฺญาเปมี’’ติฯ

‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยาว สุภาสิตํ จิทํ โภตา โคตเมนฯ อิเมหิ จ มยํ, โภ โคตม, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ภวนฺตํ โคตมํ ธาเรม; ภวญฺหิ โคตโม พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน พหุชนสุขาย; พหุ เต [พหุสฺส (สฺยา. กํ. ก.)] ชนตา อริเย ญาเย ปติฏฺฐาปิตา, ยทิทํ กลฺยาณธมฺมตา กุสลธมฺมตาฯ ภวญฺหิ โคตโม ยํ วิตกฺกํ อากงฺขติ วิตกฺเกตุํ ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, ยํ วิตกฺกํ นากงฺขติ วิตกฺเกตุํ น ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, ยํ สงฺกปฺปํ อากงฺขติ สงฺกปฺเปตุํ ตํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติ, ยํ สงฺกปฺปํ นากงฺขติ สงฺกปฺเปตุํ น ตํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติฯ ภวญฺหิ โคตโม เจโตวสิปฺปตฺโต วิตกฺกปเถฯ ภวญฺหิ โคตโม จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี ฯ ภวญฺหิ โคตโม อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ

‘‘อทฺธา โข ตฺยาหํ, พฺราหฺมณ, อาสชฺช อุปนีย วาจา ภาสิตาฯ อปิ จ, ตฺยาหํ พฺยากริสฺสามิ – ‘อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน พหุชนสุขาย; พหุ เม [พหุสฺส (สฺยา. กํ. ก.)] ชนตา อริเย ญาเย ปติฏฺฐาปิตา, ยทิทํ กลฺยาณธมฺมตา กุสลธมฺมตาฯ อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, ยํ วิตกฺกํ อากงฺขามิ วิตกฺเกตุํ ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกมิ, ยํ วิตกฺกํ นากงฺขามิ วิตกฺเกตุํ น ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกมิ , ยํ สงฺกปฺปํ อากงฺขามิ สงฺกปฺเปตุํ ตํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปมิ, ยํ สงฺกปฺปํ นากงฺขามิ สงฺกปฺเปตุํ น ตํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปมิฯ อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, เจโตวสิปฺปตฺโต วิตกฺกปเถฯ อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีฯ อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรามี’’’ติฯ

‘‘โย เวทิ สพฺพสตฺตานํ, มจฺจุปาสปฺปโมจนํ;

หิตํ เทวมนุสฺสานํ, ญายํ ธมฺมํ ปกาสยิ;

ยํ เว ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ปสีทนฺติ พหู ชนา [ปสีทติ พหุชฺชโน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]ฯ

‘‘มคฺคามคฺคสฺส กุสโล, กตกิจฺโจ อนาสโว;

พุทฺโธ อนฺติมสารีโร [อนฺติมธาริโต (ก.)], ‘‘(มหาปญฺโญ) [( ) สฺยา. โปตฺถเก นตฺถิ] มหาปุริโสติ วุจฺจตี’’ติฯ ปญฺจมํ;

6. โทณสุตฺตํ

[36] เอกํ สมยํ ภควา อนฺตรา จ อุกฺกฏฺฐํ อนฺตรา จ เสตพฺยํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติฯ โทโณปิ สุทํ พฺราหฺมโณ อนฺตรา จ อุกฺกฏฺฐํ อนฺตรา จ เสตพฺยํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติฯ อทฺทสา โข โทโณ พฺราหฺมโณ ภควโต ปาเทสุ จกฺกานิ สหสฺสารานิ สเนมิกานิ สนาภิกานิ สพฺพาการปริปูรานิ; ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! น วติมานิ มนุสฺสภูตสฺส ปทานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ!! อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ อถ โข โทโณ พฺราหฺมโณ ภควโต ปทานิ อนุคจฺฉนฺโต อทฺทส ภควนฺตํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ปาสาทิกํ ปสาทนียํ สนฺตินฺทฺริยํ สนฺตมานสํ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สํยตินฺทฺริยํ [ยตินฺทฺริยํ (มหาว. 257)] นาคํฯ ทิสฺวาน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘เทโว โน ภวํ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, เทโว ภวิสฺสามี’’ติฯ ‘‘คนฺธพฺโพ โน ภวํ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, คนฺธพฺโพ ภวิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ยกฺโข โน ภวํ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, ยกฺโข ภวิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มนุสฺโส โน ภวํ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, มนุสฺโส ภวิสฺสามี’’ติฯ

‘‘‘เทโว โน ภวํ ภวิสฺสตี’ติ, อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน – ‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, เทโว ภวิสฺสามี’ติ วเทสิฯ ‘คนฺธพฺโพ โน ภวํ ภวิสฺสตี’ติ, อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน – ‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, คนฺธพฺโพ ภวิสฺสามี’ติ วเทสิฯ ‘ยกฺโข โน ภวํ ภวิสฺสตี’ติ, อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน – ‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, ยกฺโข ภวิสฺสามี’ติ วเทสิฯ ‘มนุสฺโส โน ภวํ ภวิสฺสตี’ติ, อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน – ‘น โข อหํ, พฺราหฺมณ, มนุสฺโส ภวิสฺสามี’ติ วเทสิฯ อถ โก จรหิ ภวํ ภวิสฺสตี’’ติ?

‘‘เยสํ โข อหํ, พฺราหฺมณ, อาสวานํ อปฺปหีนตฺตา เทโว ภเวยฺยํ, เต เม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ เยสํ โข อหํ, พฺราหฺมณ, อาสวานํ อปฺปหีนตฺตา คนฺธพฺโพ ภเวยฺยํ… ยกฺโข ภเวยฺยํ… มนุสฺโส ภเวยฺยํ, เต เม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปุณฺฑรีกํ วา อุทเก ชาตํ อุทเก สํวฑฺฒํ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐติ อนุปลิตฺตํ อุทเกน; เอวเมวํ โข อหํ, พฺราหฺมณ, โลเก ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ โลกํ อภิภุยฺย วิหรามิ อนุปลิตฺโต โลเกนฯ พุทฺโธติ มํ, พฺราหฺมณ, ธาเรหี’’ติฯ