ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปฺปตฺติํ พฺยากโรติ, สพฺโพ โส อิเมหิ จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อญฺญตเรนา’’ติฯ ทสมํฯ

ปฏิปทาวคฺโค ทุติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สํขิตฺตํ วิตฺถาราสุภํ, ทฺเว ขมา อุภเยน จ;

โมคฺคลฺลาโน สาริปุตฺโต, สสงฺขารํ ยุคนทฺเธน จาติฯ

(18) 3. สญฺเจตนิยวคฺโค

1. เจตนาสุตฺตํ

[171] [กถา. 539] ‘‘กาเย วา, ภิกฺขเว, สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ วาจาย วา, ภิกฺขเว, สติ วจีสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ มเน วา, ภิกฺขเว, สติ มโนสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ อวิชฺชาปจฺจยาวฯ

‘‘สามํ วา ตํ, ภิกฺขเว, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ ปเร วาสฺส [ปเร วา ตสฺส (ก.)] ตํ, ภิกฺขเว, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ สมฺปชาโน วา ตํ, ภิกฺขเว, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ อสมฺปชาโน วา ตํ, ภิกฺขเว, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ

‘‘สามํ วา ตํ, ภิกฺขเว, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; ปเร วาสฺส ตํ, ภิกฺขเว , วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ; ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; สมฺปชาโน วา ตํ, ภิกฺขเว, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; อสมฺปชาโน วา ตํ, ภิกฺขเว, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ

‘‘สามํ วา ตํ, ภิกฺขเว, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; ปเร วาสฺส ตํ, ภิกฺขเว, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; สมฺปชาโน วา ตํ, ภิกฺขเว, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ; อสมฺปชาโน วา ตํ, ภิกฺขเว, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํฯ

‘‘อิเมสุ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตา, อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา โส กาโย น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ, สา วาจา น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ, โส มโน น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ, เขตฺตํ ตํ [วตฺถุํ ตํ (สพฺพตฺถ)] น โหติ…เป.… วตฺถุํ ตํ น โหติ…เป.… อายตนํ ตํ น โหติ…เป.… อธิกรณํ ตํ น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติฯ

‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อตฺตภาวปฏิลาภาฯ กตเม จตฺตาโร? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อตฺตภาวปฏิลาโภ, ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ อตฺตสญฺเจตนา กมติ, โน ปรสญฺเจตนาฯ อตฺถิ, ภิกฺขเว, อตฺตภาวปฏิลาโภ, ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ ปรสญฺเจตนา กมติ, โน อตฺตสญฺเจตนาฯ อตฺถิ, ภิกฺขเว, อตฺตภาวปฏิลาโภ, ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ อตฺตสญฺเจตนา จ กมติ ปรสญฺเจตนา จฯ อตฺถิ, ภิกฺขเว, อตฺตภาวปฏิลาโภ, ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ เนวตฺตสญฺเจตนา กมติ, โน ปรสญฺเจตนาฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อตฺตภาวปฏิลาภา’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ – ‘ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ อตฺตภาวปฏิลาโภ ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ อตฺตสญฺเจตนา กมติ โน ปรสญฺเจตนา, อตฺตสญฺเจตนาเหตุ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา กายา จุติ โหติฯ

ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ อตฺตภาวปฏิลาโภ ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ ปรสญฺเจตนา กมติ โน อตฺตสญฺเจตนา, ปรสญฺเจตนาเหตุ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา กายา จุติ โหติฯ ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ อตฺตภาวปฏิลาโภ ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ อตฺตสญฺเจตนา จ กมติ ปรสญฺเจตนา จ, อตฺตสญฺเจตนา จ ปรสญฺเจตนา จ เหตุ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา กายา จุติ โหติฯ ตตฺร, ภนฺเต, ยายํ อตฺตภาวปฏิลาโภ ยสฺมิํ อตฺตภาวปฏิลาเภ เนว อตฺตสญฺเจตนา กมติ โน ปรสญฺเจตนา, กตเม เตน เทวา ทฏฺฐพฺพา’’’ติ? ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคา, สาริปุตฺต, เทวา เตน ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ตมฺหา กายา จุตา อาคามิโน โหนฺติ อาคนฺตาโร อิตฺถตฺตํ? โก ปน, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ตมฺหา กายา จุตา อนาคามิโน โหนฺติ อนาคนฺตาโร อิตฺถตฺต’’นฺติ? ‘‘อิธ, สาริปุตฺต, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเฐว ธมฺเม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ตทสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; ตตฺถ ฐิโต ตทธิมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารี อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ โส ตโต จุโต อาคามี โหติ อาคนฺตา อิตฺถตฺตํฯ

‘‘อิธ ปน, สาริปุตฺต, เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเฐว ธมฺเม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ตทสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ; ตตฺถ ฐิโต ตทธิมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารี อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ โส ตโต จุโต อนาคามี โหติ อนาคนฺตา อิตฺถตฺตํฯ

‘‘อยํ โข, สาริปุตฺต, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ตมฺหา กายา จุตา อาคามิโน โหนฺติ อาคนฺตาโร อิตฺถตฺตํฯ อยํ ปน, สาริปุตฺต, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา ตมฺหา กายา จุตา อนาคามิโน โหนฺติ อนาคนฺตาโร อิตฺถตฺต’’นฺติฯ ปฐมํฯ

2. วิภตฺติสุตฺตํ

[172] ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขเว’’ติฯ ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํฯ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –

‘‘อทฺธมาสูปสมฺปนฺเนน เม, อาวุโส, อตฺถปฏิสมฺภิทา สจฺฉิกตา โอธิโส พฺยญฺชนโสฯ ตมหํ อเนกปริยาเยน อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญาเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิฯ ยสฺส โข ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา, โส มํ ปญฺเหนฯ อหํ เวยฺยากรเณน สมฺมุขีภูโต โน สตฺถา โย โน ธมฺมานํ สุกุสโลฯ

‘‘อทฺธมาสูปสมฺปนฺเนน เม, อาวุโส, ธมฺมปฏิสมฺภิทา สจฺฉิกตา โอธิโส พฺยญฺชนโสฯ ตมหํ อเนกปริยาเยน อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญาเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิฯ ยสฺส โข ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา, โส มํ ปญฺเหนฯ อหํ เวยฺยากรเณน สมฺมุขีภูโต โน สตฺถา โย โน ธมฺมานํ สุกุสโลฯ

‘‘อทฺธมาสูปสมฺปนฺเนน เม, อาวุโส, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สจฺฉิกตา โอธิโส พฺยญฺชนโสฯ ตมหํ อเนกปริยาเยน อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญาเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิฯ ยสฺส โข ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา, โส มํ ปญฺเหนฯ อหํ เวยฺยากรเณน สมฺมุขีภูโต โน สตฺถา โย โน ธมฺมานํ สุกุสโลฯ

‘‘อทฺธมาสูปสมฺปนฺเนน เม, อาวุโส, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา สจฺฉิกตา โอธิโส พฺยญฺชนโสฯ ตมหํ อเนกปริยาเยน อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญาเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิฯ ยสฺส โข ปนสฺส กงฺขา วา วิมติ วา, โส มํ ปญฺเหนฯ อหํ เวยฺยากรเณน สมฺมุขีภูโต โน สตฺถา โย โน ธมฺมานํ สุกุสโล’’ติฯ ทุติยํฯ