เอวมญฺญาปิ วิญฺเญยฺยา, สํหิตา ตนฺติยา หิตา;

สํหิตาติ จ วณฺณานํ, สนฺนิธพฺยวธานโตฯ

โวมิสฺสกสนฺธิฯ

2. นามกณฺฑ

ปุลฺลิงฺค

[47] ‘‘ชินวจนยุตฺตํ หี’’ติ สพฺพตฺถาธิกาโรฯ

ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเตฯ

ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถยุตฺตํ สทฺทรูปํ ลิงฺคํ นาม, ชินวจนโยคฺคํ ลิงฺคํ อิธ ฐปียติ นิปฺผาทียติ จฯ

[48] พุทฺธอิติ ฐิเต –

ตโต จ วิภตฺติโยฯ

ตสฺมา ลิงฺคา ปรา วิภตฺติโย โหนฺติฯ จกาเรน ตาสํ เอกวจนาทิปฐมาทิสญฺญา จฯ

‘‘สิ โย อํ โย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมิํ สู’’ ติ วิภตฺติโยฯ สิ โย อิติ ปฐมา, อํ โย อิติ ทุติยา, นา หิ อิติ ตติยา, ส นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา หิ อิติ ปญฺจมี, ส นํ อิติ ฉฏฺฐี, สฺมิํ สุ อิติ สตฺตมีฯ

ลิงฺคตฺเถ ปฐมาฯ

โย กมฺมกตฺตาทิวตฺตนฺตรมปฺปตฺโต สสฺสรูปฏฺโฐ สุทฺโธ, โส ลิงฺคตฺโถ นาม, ตสฺสาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ ตสฺสาปนิยเม เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ สิ, วุจฺจเต เนเนติวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํฯ เอวํ พหุวจนํฯ

อโตตฺเววฯ

โสฯ

อการนฺตา ปรสฺส สิสฺส โอ โหติฯ

สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติฯ

อํอาทีสุ ปเรสุ สรสฺส โลโป โหติ, ตสฺมิํ กเต ตุ กฺวจาทินา อสวณฺเณ ปตฺเต ปกติ โหติฯ

นเย ปรํ ยุตฺเตฯ เอวมุปริ สรโลปาทิฯ พุทฺโธฯ

พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โยฯ

อโต วาตฺเววฯ

สพฺพโยนีนมาเอฯ

อการนฺตา ปเรสํ ปฐมทุติยาโยนีนํ ยถาสงฺขฺยํ อาเอ วา โหนฺติฯ พุทฺธาฯ

วาติ กิํฯ อคฺคโยฯ

[49] ลิงฺคตฺเถ ปฐมาตฺเววฯ

อาลปเน จฯ

อภิมุขีกรณมาลปนํ, ตทธิเก ลิงฺคตฺเถ ปฐมา โหติฯ

‘‘อาลปเน สิ คสญฺโญ’’ติ สิสฺส คสญฺญาฯ เคอิตฺเววฯ

อการา ปิตาทฺยนฺตานมาฯ

เค ปเร อกาโร ปิตุสตฺถุอตฺตราชาทีนมนฺโต จ อาตฺตํ ยาติฯ

‘‘อากาโร วา’’ติ เค ปเร อาการสฺส รสฺโส วาฯ

เสสโต โลปํ คสีปิฯ

โส สิํ สฺยา จ สขาโต คสฺเสวาตฺยาทินิทฺทิฏฺเฐหญฺเญ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนฺตา เสสา, เตหิ ปเร คสี ลุปฺยนฺเตฯ เห - พุทฺธ, พุทฺธาฯ โย - พุทฺธาฯ

[50] กมฺมตฺเถ ทุติยาฯ

ยํ กโรติ, ตํ กมฺมํ นามฯ ตตฺถ ทุติยา โหติฯ อํพุทฺธํฯ โยสฺส เอ-พุทฺเธฯ

[51] ตติยาตฺเววฯ

กตฺตริ จฯ

โย กโรติ, ส กตฺตา นามฯ ตตฺถ ตติยา โหติฯ นาฯ

อโต เนนฯ

อการา ปโร นา เอนํ ยาติฯ พุทฺเธนฯ

หิฯ

สุหิสฺวกาโร เอฯ

สุหิสุ ปเรสฺวการสฺส เอ โหติฯ

สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ วาฯ

สพฺพสทฺเทหิ ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ ยถาสงฺขฺยํ มฺหาภิมฺหิอิจฺเจเต วา โหนฺติฯ พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิฯ

[52] กรเณ ตติยาฯ

เยน วา กยิรเต, ตํ กรณํ นามฯ ตตฺถ ตติยา โหติฯ สพฺพํ กตฺตุสมํฯ

[53] สมฺปทาเน จตุตฺถีฯ

ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต, ธารยเต วา, ตํ สมฺปทานํ นามฯ ตตฺถ จตุตฺถี โหติฯ สฯ

อโต วาตฺเววฯ

อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุฯ

อการา ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อาโย วา โหติฯ พุทฺธายฯ

‘‘สาคโม เส’’ติ เส สการาคโมฯ พุทฺธสฺสฯ นํฯ

ทีฆนฺเตฺววฯ

สุนํหิสุ จฯ

สุนํหิสุ ปเรสุ สราทีนํ ทีโฆ โหติฯ จสทฺเทน กฺวจิ นฯ พุทฺธานํฯ

[54] อปาทาเน ปญฺจมีฯ

ยสฺมาทเปติ, ภยมาทตฺเต วา, ตทปาทานํ นาม, ตตฺถ ปญฺจมี โหติฯ สฺมาฯ

อโต อาเอตฺเววฯ

[55] สฺมาสฺมินฺนํ วาฯ

อการา ปเรสํ สฺมาสฺมินฺนํ อาเอ วา โหนฺติฯ พุทฺธา, พุทฺธมฺหา, พุทฺธสฺมาฯ พุทฺเธภิ, พุทฺเธหิฯ

[56] สามิสฺมิํ ฉฏฺฐีฯ

ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามี นามฯ ตตฺถ ฉฏฺฐี โหติฯ พุทฺธสฺสฯ พุทฺธานํฯ

[57] โอกาเส สตฺตมีฯ

โยธาโร, ตโมกาสํ นามฯ ตตฺถ สตฺตมี โหติฯ สฺมิํ-พุทฺเธ, พุทฺธมฺหิ, พุทฺธสฺมิํฯ สุ-พุทฺเธสุฯ

[58]

พุทฺโธ พุทฺธ สุขํ ททาติ สรโต พุทฺธํ ตโต ทุกฺกรํ,

กิํ พุทฺเธน มหิทฺธโยปิ มุนโย พุทฺเธน ชาตาสุขี;

พุทฺธสฺเสว มนํ ทเท ปทมหํ พุทฺธา ลเภยฺยาจฺจุตํ,

พุทฺธสฺสิทฺธิ น กิํ กเร ภวภเว ภตฺตฺยตฺถุ พุทฺเธ มมฯ

[59] อิโต ปรํ ตติยาปญฺจมีนญฺจ จตุตฺถีฉฏฺฐีนญฺจ สรูปตฺตา ปญฺจมีฉฏฺฐิโย ภีโย อุเปกฺขนฺเตฯ

[60] อตฺต, สิฯ

พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต ตฺเววฯ

สฺยา จฯ

พฺรหฺมาทิโต สิสฺส อา โหติฯ อตฺตาฯ

‘‘โยนมาโน’’ติ พฺรหฺมาทิโต โยนํ อาโนตฺตํฯ อตฺตาโนฯ

[61] เห - อตฺต, อตฺตาฯ โย, อตฺตาโนฯ

[62] ‘‘พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมาน’’นฺติ พฺรหฺมาทิโต อํวจนสฺส อานํ วา โหติฯ อตฺตานํ, อตฺตํฯ อตฺตาโนฯ

[63] อตฺเตน, อตฺตนาฯ ปกฺเข-ชินวจนานุโรเธน เอนาภาโวฯ

‘‘อตฺตานฺโต หิสฺมิมนตฺตํ’’ติ หิมฺหิ อตฺตนฺตสฺส อโนฯ อตฺตเนหิฯ เอวํ กรเณฯ

[64] ‘‘สสฺส โน’’ติ โนกาโรฯ อตฺตโนฯ อตฺตานํฯ

[65] อมฺหตุมฺหนฺตุ ราชพฺรหฺมตฺตสข สตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวฯ

อมฺหาทิโต สฺมา นา อิว โหติฯ อตฺตนาฯ

[66] ‘‘ตโต สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิฯ อตฺตนิฯ ‘‘อนตฺต’’นฺติ ภาวนิทฺเทเสน สุมฺหิ จ อโนฯ อตฺตเนสุฯ

[67] ราชา อตฺตาวฯ นาฯ

สวิภตฺติสฺส ราชสฺเสตฺเววฯ

นามฺหิ รญฺญา วาฯ

นามฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺญา วา โหติฯ รญฺญา, ราเชนฯ

ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จฯ

สุนํ หิสุ ปเรสุ ราชสฺส ราชุ โหติ, จกาเรน กฺวจิ นฯ

‘‘สุนํหิสุ เจติ’’ ทีเฆ - ราชูภิ, ราชูหิ, ราเชภิ, ราเชหิฯ

[68] สวิภตฺติสฺเสตฺยธิกาโรฯ

‘‘ราชสฺส รญฺโญ ราชิโน เส’’ติ เส รญฺโญ ราชิโน โหนฺติฯ รญฺโญ, ราชิโนฯ

‘‘รญฺญํ นมฺหิ วา’’ติ นมฺหิ รญฺญํ วาฯ รญฺญํ, ราชูนํ, ราชานํฯ

[69] สฺมาสฺสนาตุลฺยตฺตา-นามฺหิ รญฺญา วาฯ รญฺญา, ราชมฺหา, ราชสฺมาฯ

[70] ‘‘สฺมิมฺหิ รญฺเญ ราชินี’’ติ สฺมิมฺหิ รญฺเญ ราชินิ โหนฺติฯ รญฺเญ, ราชินิฯ ราชูสุ, ราเชสุฯ

[71] คุณวนฺตุ, สิฯ

สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺเสตฺเววฯ

‘‘อา สิมฺหี’’ติ สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาฯ คุณวาฯ

โยมฺหิ ปฐเมตฺเววฯ

นฺตุสฺส นฺโตฯ

ปฐเม โยมฺหิ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตกาโร โหติฯ คุณวนฺโตฯ

สุนํหิสุ อตฺตํตฺเววฯ

นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จฯ

สุนํหิสุ, โยสุ, จกาเรน อญฺเญสุปิ ปเรสุ นฺตุสฺสนฺโต อตฺตํ ยาติฯ คุณวนฺตาฯ

[72] สวิภตฺติสฺเสตฺยธิกาโร ฯ อํอิตฺเววฯ

อวณฺโณ จ เคฯ

เค ปเร สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อํออา โหนฺติฯ เหคุณวํ,คุณว, คุณวาฯ โย - คุณวนฺโต, คุณวนฺตาฯ

[73] อตฺตํ – คุณวนฺตํฯ คุณวนฺเตฯ

[74] ‘‘โตติตา สสฺมิํ นาสฺวี’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นามฺหิ ตา, เส โตกาโร, สฺมิมฺหิ ติ จ วาฯ คุณวตา, คุณวนฺเตนฯ คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺเตหิฯ

[75] คุณวโต, คุณวนฺตสฺสฯ

‘‘นมฺหิ ตํ วา’’ติ นมฺหิ นฺตุสฺส ตํ วาฯ คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ สฺมา นาวฯ

[76] คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺตสฺมิํ, คุณวนฺเตสุฯ

[77] คจฺฉนฺต, สิฯ

‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ’’นฺติ นฺตสทฺทสฺส อํวา, สิโลโปฯ คจฺฉํ, สิสฺส โอ – คจฺฉนฺโตฯ

คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโทตฺเววฯ

เสเสสุนฺตุวฯ

วุตฺตํ หิตฺวา เสเสสุ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุ อิว ทฏฺฐพฺโพฯ คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาอิจฺจาทิฯ

เสสํ คุณวนฺตุสมํฯ

[78] คจฺฉนฺตาทโย นาม อนฺตปฺปจฺจยนฺตาฯ

[79] อคฺคิ, สิโลโปฯ

‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ อิวณฺณุวณฺณานํ ยถาสงฺขฺยํ ฌลสญฺญาฯ

ฌลโต วาตฺเววฯ

ฆปโต จ โยนํ โลโปฯ

ฆปฌลโต โยนํ โลโป วา โหติฯ

โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํฯ

กโต นิกาโร โลโป จ เยสํ เตสุ โยสุ สรานํ ทีโฆ โหติฯ อคฺคีฯ ปกฺเข-อตฺตนฺเตฺววฯ

โย สฺวกตรสฺโส โฌฯ

โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตํ ยาติฯ อคฺคโยฯ ตถาลปเนฯ

[80] อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหิฯ

ฌลปโต อํ โม จ พินฺทุํ ยนฺติฯ อคฺคิํฯ อคฺคี, อคฺคโยฯ

[81] อคฺคินาฯ ทีเฆ-อคฺคีภิ, อคฺคีหิฯ

[82] ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ สสฺส โนตฺตํ วาฯ อคฺคิโน, อคฺคิสฺสฯ อคฺคีนํฯ

[83] ‘‘ฌลโต เจ’’ติ สฺมาสฺส นาฯ อคฺคินาฯ

[84] อคฺคิมฺหิ, อคฺคิสฺมิํฯ อคฺคีสุฯ

[85] อาทิ อคฺคีวฯ สฺมิํโน ปน ‘‘อาทิโต โอ เจ’’ติ อํ, โอ จ วาฯ อาทิ, อาโท, อาทิมฺหิ, อาทิสฺมิํฯ อาทีสุฯ

[86] ทณฺฑี , สิฯ

‘‘อโฆ รสฺส’’มาทินา รสฺเส สมฺปตฺเต ‘‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’’ติ สิมฺหิ อนปุํสกานํ น รสฺโสฯ สิโลโป, ทณฺฑี, โยโลเป – ทณฺฑีฯ ปกฺเข –

อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จฯ

เอกวจนโยสุ ฌลปา รสฺสํ ยนฺติฯ

ฌโต กตรสฺสาตฺเววฯ

โยนํ โนฯ

กตสฺสา ฌโต โยนํ โนตฺตํ โหติฯ ทณฺฑิโนฯ

[87] ‘‘ฌลปา รสฺส’’นฺติ เค ปเร ฌลปานํ รสฺโสฯ เหทณฺฑิฯ ทณฺฑี, ทณฺฑิโนฯ

[88] วา อํอิตฺเววฯ

‘‘นํ ฌโต กตรสฺสา’’ติ อํอิจฺจสฺส นํ วาฯ ทณฺฑินํ, ทณฺฑิํฯ ทณฺฑี, ทณฺฑิโนฯ

[89] ทณฺฑินาฯ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑีหิฯ

[90] ทณฺฑิโน, ทณฺฑิสฺสฯ ทณฺฑีนํฯ

[91] ฌโต กตรสฺสาตฺเววฯ

‘‘สฺมินฺนี’’ติ สฺมิโน นิฯ ทณฺฑินิฯ ทณฺฑีสุฯ

[92] ภิกฺขุ, สิโลโปฯ

วา โยนํตฺเววฯ

‘‘ลโต โว กาโร เจ’’ติ ลโต โยนํ โวตฺตํ วาฯ

อตฺตํ อกตรสฺโสตฺเววฯ

เวโวสุ โล จฯ

เวโวสุ อกตรสฺโส โล อตฺตํ ยาติฯ ภิกฺขโว, ปกฺเข – โยโลป ทีฆาฯ ภิกฺขูฯ

[93] เห-ภิกฺขุฯ

‘‘อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว’’ติ อาลปเน โยสฺส เวโวการา, อตฺตํฯ ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, ภิกฺขูฯ

[94] ภิกฺขุํฯ ภิกฺขโว, ภิกฺขูฯ เสสํ อคฺคีวฯ

[95] เอวํ ชนฺตุฯ ชนฺตู, ชนฺตโวฯ

‘‘ลโต โวกาโร เจ’’ตีห การคฺคหเณน โยนํ โนตฺตํ, จกาเรน กฺวจิ โวโนนมภาโวว วิเสโสฯ ชนฺตุโน, ชนฺตุโยฯ

[96] สตฺถุ, สิฯ

‘‘สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมิํ สิโลโป เจ’’ติ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อา, สิโลโป จฯ สตฺถาฯ

สตฺถุปิตาทีนนฺตฺยธิกาโรฯ

อญฺเญสฺวารตฺตํฯ

สิโตญฺเญสุ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อาโร โหติฯ

ตโต โยนโม ตุฯ

ตโต อารโต โยนํ โอ โหติฯ สตฺถาโรฯ

[97] เห-สตฺถ, สตฺถาฯ สตฺถาโรฯ

[98] สตฺถารํฯ สตฺถาเร, สตฺถาโรฯ

[99] ‘‘นา อา’’ติ อารโต นาสฺส อาฯ สตฺถาราฯ สตฺถาเรภิ, สตฺถาเรหิฯ

[100] อุ สสฺมิํ สโลโป จฯ

เส สตฺถาทฺยนฺตสฺส อุ โหติ สโลโป จ วาฯ สตฺถุ, สตฺถุโน, สตฺถุสฺสฯ

‘‘วา นมฺหี’’ติ นมฺหิ อาโร วาฯ สตฺถารานํฯ

‘‘สตฺถุนาตฺตญฺเจ’’ติ นมฺหิ สตฺถาทฺยนฺตสฺส อตฺตํ วาฯ ทีเฆสตฺถานํฯ

[101] ‘‘ตโต สฺมิมี’’ติ อารโต สฺมิโน อิฯ ‘‘อาโร รสฺสมีกาเร’’ติ อิมฺหิ อารสฺส รสฺโสฯ สตฺถริฯ สตฺถาเรสุฯ เอวํ นตฺตาทิฯ

[102] ปิตา สตฺเถวฯ ‘‘ปิตาทีนมสิมฺหี’’ติ สิโตญฺเญสุ อารสฺส รสฺโสว วิเสโสฯ ปิตโรฯ

นมฺหิ – ปิตูนนฺติปิ โหติฯ เอวํ ภาตุปฺปภุตโยฯ

[103] อภิภูฯ รสฺเส-อภิภุโวฯ โยโลเปอภิภูฯ เสสํ ภิกฺขูว, รสฺโสว วิเสโสฯ

[104] เอวํ สพฺพญฺญูฯ ปุพฺเพว โยนํ โนกาโร จฯ สพฺพญฺญุโน, สพฺพญฺญูฯ

[105] โคฯ

คาวอิตฺเววฯ

‘‘โยสุ เจ’’ติ โคสทฺโทการสฺส อาโว, ‘‘ตโต โยนโม ตุ’’ตีห ตุสทฺเทน โยนํ โอฯ คาโวฯ ตถาลปเนฯ

[106] อวมฺหิ จฯ

อมฺหิ ปเร โคสทฺโทการสฺส อาวอวา โหนฺติ, จสทฺเทน หินํวชฺชิเตสุ เสเสสุปิฯ

[107] ‘‘อาวสฺสุ วา’’ติ อมฺหิ อาวนฺตสฺส อุตฺตํ วา, คาหฺวํ, คาวํ, ควํฯ โย-คาโวฯ คาเวน, คเวนฯ โคภิ, โคหิฯ

[108] ‘‘คาว เส’’ติ เส โอสฺส อาโวฯ คาวสฺส, ควสฺสฯ ‘‘ตโต น’’มาโท จกาเรน นํอิจฺจสฺส อํ, โอสฺส อโว จฯ ควํฯ

[109] ‘‘สุหินาสุ เจ’’ตีห จกาเรน โคสฺส คุ จฯ ทฺวิตฺเต-คุนฺนํ, โคนํฯ คาวา, ควา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวสฺมา, ควสฺมาฯ โคภิ, โคหิฯ

[110] คาเว, คเว, คาวมฺหิ, ควมฺหิ, คาวสฺมิํ, ควสฺมิํฯ คาเวสุ, คเวสุ, โคสุฯ

ปุลฺลิงฺคาฯ

อิตฺถิลิงฺค