อลงฺการา ภูสาวิเสสา, อลงฺการตฺตปฏิปาทนโต อลงฺการนามิกา คนฺถวิเสสา วา สนฺติ กิญฺจาปิ วิชฺชนฺติ, ตถาปิ ตุ เอวํ สนฺเตปิ สุทฺธมาคธิกา สกฺกฏปากตาทีสุ อญฺญภาสาสุ ปริจยาภาวโต เกวลมาคธิกา เต รามสมฺมาทิเก อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ ปสาธนวเสน, อุคฺคหณธารณาทิวเสน น เสวนฺติฯ มคเธสุ ภวา, เตสุ วา วิทิตา มคธา, สทฺทาฯ เต เอเตสํ อตฺถิ, เตสุ นิยุตฺตาติ วา มาคธิกาฯ สุทฺธสทฺโท มคธวิเสสโน, มาคธิกวิเสสโน วา โหติฯ สทฺทานํ ตาทิสปตีติวิเสสโยคโต ภาวตฺถเลโสปิ อิธ ทิปฺปติฯ ตถา หิ สุทฺธมาคธิกา อตฺตโน สุทฺธตฺตา เตสํ วินฺยาเสน โสภนตฺเต สติปิ ภาสาย ปุราตนตฺตา อปริสุทฺโธติ อวมญฺญมานา น วฬญฺเชนฺตีติฯ วตฺติจฺฉิตสฺสตฺถสฺส อุปตฺถมฺภกภูโต ภาวตฺถเลโสปิ มหากวีนํ วจเนสุเยว ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘ปตียมานํ ปน กิญฺจิ วตฺถุ,

อตฺเถว วาณีสุ มหากวีนํ;

ยํ ตํ ปสิทฺธาวยวาติริตฺต-

มาภาติ ลาวณฺยมิวงฺคนาสู’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหากวีนํ ปูชิตกวีนํ วาณีสุ วจนวิเสเสสุ ปตียมานํ คมฺมมานํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุ โย โกจิ อตฺถเลโส อตฺเถว อตฺถิ เอว, ตํ วตฺถุ องฺคนาสุ วนิตาสุ ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ หตฺถปาทาทิปากฏสรีราวยวโต อธิกํ ลาวณฺยมิว มโนโคจรีภูตสุนฺทรตฺตํ วิย ปสิทฺธาวยวาติริตฺตํ ปกาสสทฺทาวยวโต อธิกํ หุตฺวา อาภาติ ทิปฺปตีติฯ

อภิธานาทิวณฺณนา

[3]

เตนาปิ นาม โตเสยฺย-เมเต’ลงฺการวชฺชิเต;

อนุรูเปนา’ลงฺกาเร-เน’สเมโส ปริสฺสโมฯ

[3] เตเนจฺจาทิฯ

เยน เต อลงฺกาเร น วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรเณหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา รหิเต, อลงฺการา วา ยถาวุตฺตวชฺชิตา เยหิ เต, เอเต ยติโปเต เอสํ ยติโปตานํ อนุรูเปน อิทานิ วิรจิยมานตฺตาภินวภาวโต, ทสพลวทนกมลมชฺฌวาสิตภาสิตวิรจิตภาวโต จ อนุจฺฉวิเกน อลงฺกาเรน อาภรเณน, อลงฺการสตฺเถน วา โตเสยฺยํ อปินาม ยถิจฺฉิตปสาธนวเสน, สวนธารณาทิวเสน วา วฬญฺชเนน สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปฺเปว นาม ยนฺนูนาติ เอโส ปริสฺสโม อยํ อมฺหากํ ตาทิสสนฺตุฏฺฐิชนกาลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ

อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนนาติ อลงฺกาโร, อาภรณํ หารเกยูราทิฯ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนนาติ อลงฺกาโรติมินา ปน อลงฺการสทฺเทน ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย จ อตฺถาลงฺการา นานปฺปการา สงฺคหิตา, เยหิ สทฺทตฺถสงฺขาตํ พนฺธสรีรํ โสภเต, ยถา หิ ปุริสสรีเร หารเกยูราทฺยลงฺกาโร นฺยสฺยเต, เยน โสภเต, ตถา พนฺธสรีเรปิ สทฺทาลงฺการา, อตฺถาลงฺการา จ นิกฺขิปียนฺติ, ยโต โสภเตฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ตุ ปาเปนฺตุลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตน’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ 9 คาถา] จ, ‘‘อตฺถาลงฺการสหิเต’’จฺจาทิกญฺจ [สุโพธาลงฺการ 164 คาถา]ฯ

อลงฺการวิธานภาเวน ตุ พนฺธสรีรมฺปิ ตทตฺถิยา อลงฺกาโร, ตถา ตปฺปฏิปาทกํ สุโพธาลงฺการนามเธยฺยสตฺถํ อลงฺกตปฏิปาทกตฺเตน มงฺคลสุตฺตนฺติ วิยฯ วกฺขติ หิ ‘‘คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก’’ [สุโพธาลงฺการ 12 คาถา] จฺจาทิฯ อตฺร อุจฺจเต –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

อเนนสฺสาภิเธยฺยาทีนิ วุจฺจนฺติฯ อภิธียเต อิติ อภิเธยฺยํ, สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถฯ โส จ สรีราลงฺการวิภาคกปฺปนาย เตสํ ปฏิปาทนํฯ สุโพธาลงฺกาเรน หิ เต ปฏิปาทียนฺติฯ เยน จ โย ปฏิปาทียติ, ตสฺสายมตฺโถ ภวตีติ อภิเธยฺยสตฺโถปิฯ ทสฺสิตเมว ตุ สรีราลงฺการสงฺขรณํ ปโยชนํ, ตํ นิสฺสาย สุโพธาลงฺการปฺปวตฺติโตฯ ยสฺส หิ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺติ โหติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ, ตํ ปน กวิตฺตกิตฺติปสิทฺธาทิลกฺขณํ, ปรมฺปราย ตทตฺถตาย สุโพธาลงฺการสงฺขรณสฺสฯ สตฺถปโยชนานํ, สาธิยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตุ นิสฺสยปทสฺสินา ทสฺสิโตเยวฯ ยถาห –

‘‘สตฺถํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

วุตฺตาตํวุตฺติยาเยว, วุตฺโต ตนฺนิสฺสิโตปิ โส’’ติฯ

อภิเธยฺยาทิกถนญฺจ ตํสมงฺคิสฺเสว จ วีมํสาวิเสสสมงฺคีนมุปาทียมานตฺตา, อญฺญาทิสสฺส ปน อุมฺมตฺตกวจนาทิโน วิย เหยฺยตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สมฺพนฺธานุคุโณปายํ, ปุริสตฺถาภิธายกํ;

วีมํสาธิคตํ วากฺย-มโตนธิคตํ ปร’’นฺติฯ

วากฺยนฺติ เจตฺถ วากฺยลกฺขโณเปตมนฺตรวากฺยสนฺนิจยํ มหาวากฺยสรูปํ สตฺถเมวาธิปฺเปตํฯ

[3] เยน เต เต อลงฺกาเรน วฬญฺเชนฺติ, เตน การเณน อลงฺการวชฺชิเต อาภรณวิเสเสหิ, คนฺถวิเสเสหิ วา วชฺชิเต, เต วิรหิเต เยหิ เอเต สุทฺธมาคธิเก เอสํ สุทฺธมาคธิกานํ อนุรูเปน อภินวภาวโต มาคธิกสรูปํ อนุคตรูเปน, ทสพลภาสิตวิรจิตตฺตา วา อนุกูเลน อลงฺกาเรน อาภรณวิเสเสน, คนฺถวิเสเสน วา โตเสยฺยํ อลงฺการวฬญฺชาปเนน, คนฺถวิเสเส [คนฺถวิสเย (ก.)] อุคฺคหณธารณาทิการาปเนน วา สนฺตุฏฺเฐ กเรยฺยํ อปินาม ยํนูน สุนฺทรมิติ, เอโส ปริสฺสโม อยํ มม อลงฺการปกรณปฺปโยโคฯ อปินามาติ เอตฺถ อิติสทฺโท คมฺยมาโนฯ

อลงฺกาเรหิ วชฺชิตา, อลงฺการา วชฺชิตา เยหิ วาติ จฯ รูปสฺส อนุ อนุรูปํ, รูปํ อนุคตํ อนุรูปํ วา, เตน อนุรูเปนฯ อลงฺกโรนฺติ อตฺตภาวมเนเนติ อลงฺกาโร, หารเกยูราทิ อาภรณปกฺเข, คนฺถปกฺเข ตุ อลงฺกโรนฺติ พนฺธสรีรมเนเนติ อลงฺกาโรฯ อิมินา มุขฺยภาเวน ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา จ สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ ปวุจฺจนฺติฯ อมุขฺยโต ปน อิเมสํ ทฺวินฺนํ อลงฺการานมธิฏฺฐานภูตพนฺธสรีรมฺปิ, ตถา มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตาทิโวหาโร วิย อลงฺการปกาสกํ ‘‘สมฺมา พุชฺฌนฺติ ทฺวิปฺปการา อลงฺการา อเนเน’’ติ อิมินา อตฺเถน ลทฺธสุโพธาลงฺการวรนามเธยฺยสตฺถมฺปิ วุจฺจติฯ วุตฺตมิทเมว –

‘‘มุขฺโยลงฺการสทฺโทยํ, สทฺทตฺถาลงฺกติสฺสิโต;

สามตฺถิยา ตฺวธิฏฺฐาเน, ตถา สตฺเถปิ ตพฺพตี’’ติฯ

เอตฺถ สามตฺถิยํ นาม ตทาธารตปฺปฏิปาทกตฺตโวหารโต ตทาเธยฺยตปฺปฏิปาทนียํ น ภวติ เจ, อญฺญํ กิํ ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณเมวาติฯ

[4]

เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา-เนกสตฺถนฺตโรจิตา;

สมฺโมหพฺภาหตาเว’เต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ

[5]

กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนี’ห [ครูนิห (ก.)];

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เต’ว สาธูวิเวกิโนฯ

[4-5] เอวํ ลกฺขณารมฺภปฏิกฺเขปกชนปฏิพาหนปุพฺพกมภิเธยฺยาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺถโตว สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํฯ อโตเยว วุจฺจติ –

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺมา คุณโทสวิภาควิจารณํ นาม ตพฺพิทูนํเยว, นาสตฺถญฺญูนํ ปุริสปสูนํฯ ตถา จาห –

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส 1.8]ฯ

เยเนวํ, เตเนตฺถ คุณโทสทสฺสเน ปสนฺนาเนกสตฺถจกฺขุเยวาธิคโต, นญฺโญ ตพฺพิปรีโตตฺยนฺวยพฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เยส’’นฺติอาทิคาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ เยสนฺติ อนิยมุทฺเทโส, เยหีติ อตฺโถฯ เยหิ น สญฺจิตา น ราสิกตา, นานาสนฺตานวุตฺตินีปิ เอกตฺตนเยน เอกสฺมิํ สนฺตาเน น วาสิตา นปริภาวิตาติ วุตฺตํ โหติฯ กา สา? ปญฺญา เหยฺโยปาเทยฺยวิเวกรูปาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘อเนกสตฺถนฺตโรจิตา’’ติฯ อเนกสฺมิํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาลงฺการสตฺถาทิเก สตฺถนฺตเร อุจิตา สวนธารณาทิวเสน ปริจิตา สายํ ปญฺญา เยสํ น สญฺจิตาติ ปกตํฯ เอเตติ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ นิยมวจนํฯ สมฺโมหพฺภาหตาติ ยถาวุตฺตายาติสยวติยา ปญฺญายาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน อพฺภาหตา วิเสเสน ปหตา, เอวสทฺทิตา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ยโต เอวํ, ตสฺมาปิ กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยรูปํ ยํ กิญฺจิเทว อฏฺฐานานิโยชกตาทิสคุรุปาทสุสฺสูสานิสฺสยปฏิลทฺธวิเวกปญฺญาติ- สยาลาเภน นาวพุชฺฌนฺติ, น ชานนฺตีตฺยตฺโถฯ ยโต อาลสิยาทิโทสเลสปริคฺคโหปิ สตตาจริยเสวนวเสน สิโรวิกิณฺณตาทิสคุรุปาทปงฺกชมฺพุชปรายโน จิเรนปิ กาเลน นานาวิธสตฺถนฺตรกตปริจยพเลน ปปฺโปติ ตาทิสํ ปญฺญาเวยตฺติยํฯ เตเนวาห ภควา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. 3.26]ฯ

ตโต เอตาทิโส ปญฺญวาเยเวตฺถ คุณโทสวิภาควิเวจเน อธิการี, นญฺโญ ตพฺพิปรีโต ปุริสปสูติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ รุฬฺโห อตฺถวิเสโสฯ เตนาห ‘‘กิํ เตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิหา’’ติฯ อิหาติ อิมสฺมิํ โลเก เยสํ ชนานํ คุรูนํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ ชเนหิ ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติยรสานภิญฺเญหิ กิํ ปโยชนํ, เลสมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อนธิคตาเยเวตฺถ เอเตติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ พฺยติเรกมุเขน อาห ‘‘เย’’ติอาทิฯ เย ปุพฺเพ กตปุญฺญตาทิสมฺปตฺติสมฺปนฺนา ตปฺปาทรเชหิ เตสํ คุรูนํ ปาทธูลีหิ โอกิณฺณา โอนทฺธา ควจฺฉิตา, เตว สาธู ยถาวุตฺตนเยน ปญฺญาเวยตฺติเยน อภิญฺญาตา สชฺชนา เอว วิเวกิโน เหยฺโยปาเทยฺยคุณโทสวิภาคนิยมนปญฺญาสมฺปตฺติสมงฺคิโน โหนฺติ, เตเยเวตฺถ คุณโทสวิเวจเน อธิคตาติ อธิปฺปาโยฯ สา จายํ คุรุปาทสุสฺสูสา วิสิฏฺฐาทเรน กรณียาติ วงฺกวุตฺติยา ตทภฺยาเส สาธุชเน นิโยเชติฯ

[4-5] เย สกลสตฺถปริจิตญฺญาณปาฏวา ยทิ โทสมาโรปยนฺติ, เตสํ ตทฺโทสนิรากรณํ วินา ปเทสาวโพธนมตฺเตน ปณฺฑิตมานีนํ วจนสฺสาคุรุกรณํ วงฺกวุตฺติยา ทสฺเสนฺโต จ ตํทฺวาเรเนว อตฺตโน อนญฺญสาธารณคุรุคารวตํ สาธุชเนหิ ปรมาทเรน สมฺปาเทตพฺพมิติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ…เป.… กิโน’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ

อเนกสตฺถานํ ติปิฏกตกฺกพฺยากรณาทีนํ อเนเกสํ คนฺถานํ อนฺตเร ตตฺวตฺถสงฺขาตอพฺภนฺตเร อุจิตา สวนอุคฺคหณธารณาทิวเสน ปริจิตา ปญฺญา สุตมยา ปญฺญา เยสํ เยหิ น สญฺจิตา, ทฺวินฺนเมกกฺขเณ ปวตฺติยาภาเวปิ อุปจิตสมูหภาวโต, ปุพฺพกาลิกปญฺญาย อปรกาลิกปญฺญาย อนนฺตรอาเสวนาทิปจฺจยลาภโต อวตฺถพาหุลฺลปวตฺติโต วา สญฺจิตพฺพาปิ น ราสิกตาฯ เอเต อีทิสปญฺญาปาฏวรหิตา อิเม สมฺโมหพฺภาหตา ปญฺญาปาฏวาภาวโต พลปฺปตฺเตน โมเหน วิเสเสน ปหตา เอว กิญฺจิปิ เหยฺโยปาเทยฺยํ นาวพุชฺฌนฺติฯ น เอเก อเนเกติ จ, เต จ เต สตฺถา เจติ จ, เตสมนฺตรมิติ จ, ตสฺมิํ อุจิตาติ จ สมฺโมเหน อพฺภาหตาติ จ วิคฺคโหฯ เตน วุตฺตํ–

‘‘คุณโทสมสตฺถญฺญู, ชโน วิภชเต กถํ;

อธิกาโร กิมนฺธสฺส, รูปเภโทปลทฺธิย’’นฺติ [กาพฺยาทาส 1.8]ฯ

ตสฺสตฺโถ – อสตฺถญฺญู ชโน คุณโทสํ กถํ วิภชเตฯ ตถา หิ รูปเภโทปลทฺธิยํ นีลปีตาทิรูปวิเสสาวโพธเน อนฺธสฺส อธิกาโร อภิมุขกรณํ กิํ โหติ, น ภวตฺเยว, ตสฺมา อเนกสตฺถนฺตรคตสุปฺปสนฺนปญฺญาจกฺขุนา เอว คุณโทสวิเวจนํ ภวติ, ตทภาเว น ภวตฺเยวฯ อิทเมว วุจฺจเต–

‘‘สพฺพตฺถ สตฺถโตเยว, คุณโทสวิเวจนํ;

ยํ กโรติ วินา สตฺถํ, สาหสํ กิมโตธิก’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สพฺพตฺถ คุณโทสวิเวจนํ สตฺถโตเยว โหติ, สตฺถํ วินา สตฺโถจิตตาทิสปญฺญํ วินา ยํ กโรติ คุณาคุณวิภาคํ กโรติ, ยํ กรณํ อตฺถิ, อโตธิกํ สาหสํ กิํ อาสุํ กิริยา อนุปปริกฺขนกิริยา นตฺเถวฯ

อิห อิมสฺมิํ โลเก เยสํ อกตปุญฺญานํ ชนานํ คุรูนํ

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย,

วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา,

โน จา’ฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติ [อ. นิ. 7.37]ฯ

นิทฺทิฏฺฐคุโณเปตานํ อาจริยานํ กาตพฺพา ปาทสุสฺสูสา ปาทปริจริยา นตฺถิ, เตหิ กิํ ปโยชนํฯ เย กตปุญฺญา ชนา ตปฺปาทรโชกิณฺณา เตสํ คุรูนํ ปาทรเชหิ ควจฺฉิตา, เตว สาธู ชนา เอว วิเวกิโน กลฺยาณมิตฺตคุรุปาสนาหิ อธิคตวิสิฏฺฐวิเวกพุทฺธิโน ภวนฺติ, เต เอว วิเวกํ ชานนฺตีติ ภาโวฯ โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ตํ นิสฺสาย กตฺตพฺพปาทปริจริยาปิ ตทตฺถิยา สุสฺสูสา นาม โหติฯ ปาเทสุ สุสฺสูสาติ จ, เตสํ ปาทาติ จ, เตสุ รชานีติ จ, เตหิ โอกิณฺณาติ จ วิคฺคโหฯ สิสฺสานํ สกลาภิพุทฺธิยา คุรุปฏิพทฺธตฺตา อตฺตโน คุณโต อธิกตราเยว เสวิตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,

น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปนมํ อุเทติ ขิปฺปํ,

ตสฺมา’ตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ [อ. นิ. 3.26]ฯ

[6]

กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺต-เนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา;

ยํกิญฺจิ รจยนฺเต’ตํ, น วิมฺหยกรํ ปรํฯ

[7]

เตเย’ว ปฏิภาวนฺโต, โส’ว พนฺโธ สวิมฺหโย;

เยน โตเสนฺติ วิญฺญูเย, ตตฺถาปฺย’วิหิตาทราฯ

[6-7] เอวเมตฺถานฺวยพฺยติเรกวเสนาธิคเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กิํ อมฺหากํ กพฺพนาฏกปริจยาภาเวรจนาวิเสสาภิโยโคปชนิตปริสฺสเมนา’’ติ โอลีนวุตฺติโน โสตุชเน สมุสฺสาเหติ ‘‘กพฺพนาฏกา’’ติอาทินาฯ กวิปฺปโยคสงฺขาโต พนฺโธว กวิโน อิทนฺติ กพฺพํฯ มุตฺตกาทิวากฺยสฺวมุตฺติกาทฺยวยวสภาวา อนฺตรวากฺยสมุทายสมฺปนฺนํ วุตฺตชาติเภทภินฺนํ ปชฺชมยํ คชฺชมยํ ปชฺชคชฺชมยํ จมฺปูนามกญฺจ, มหาวากฺยรูปํ มหากพฺพญฺจ, ตํ ปน มหากพฺพํ สคฺเคหิ สคฺคนามเกหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺธฺยเต กรียตีติ สคฺคพนฺโธติ ปวุจฺจติฯ ตสฺส ตุ ลกฺขณํ ‘‘สคฺคพนฺธสฺส มุขํ อิฏฺฐาสีสนํ สิยา ปณาโม วา พนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ อตฺถสฺส นิทฺเทโส วา’’ติอาทินา อเนกธา วณฺเณนฺติฯ ตํ ยถา?

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส 1.14 – 19 คาถา]ฯ

ตตฺถ อิติหาสกถุพฺภูตนฺติ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํฯ สนฺตสนฺนิสฺสยนฺติ อิตรโสภนาธิกรณคุณราชจริตาทินิสฺสยํ วาฯ จตุวคฺคผลายตฺตนฺติ ธมฺมาทิจตุวคฺคผลายตฺตํฯ

ธมฺโม นาม อพฺภูทยนิพฺพานเหตุโกฯ อตฺโถ นาม วิชฺชาภุมฺยาทีนํ ยถาญฺญายมชฺชนํ, อชฺชิตานญฺจ รกฺขณํฯ กาโม นาม นิรโย วิสโย ปโยโคฯ โมกฺโข นาม สพฺพสํสารทุกฺขนิวตฺติฯ จตุโรทาตฺตนายกนฺติ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยเคน จตุโร กุสโล จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุทาโร นายโก วิปกฺโข, ปฏิปกฺโข จ ยตฺถ, ตํฯ มธุ นาม สุราฯ วิปฺปลมฺโภ วิรโหฯ มนฺโต นีติเวทีหิ สห การียนิจฺฉโยฯ ทูโต สนฺธานปฺปวตฺโต ปุริโสฯ ปยานํ สงฺคามาทินิมิตฺตคมนํฯ อาชิ สนฺธฺยาภาเว วิคฺคโหฯ อสงฺขตฺตรสภาวนิรนฺตรนฺติ อสํขิตฺตา พหุตฺตา รสา สิงฺคารวีราทโย, ภาวา รติอุสฺสาหาทโย, เตหิ นิรนฺตรํ ปตฺถฏํฯ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภีติ ปิยานิ สุติสุภคานิ วุตฺตานิ อินฺทวชิราทีนิ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธสํสคฺคตาย โสภโน สนฺธิ อญฺญมญฺญสงฺคหา เยสํ สคฺคานํ, เตหีติฯ

ปุนปิ ยถาวุตฺเตสุ องฺเคสุ นครวณฺณนาทีสุ กิญฺจ ยถาสมฺภวํ มธุปานาทิรหิตมฺปิ ตญฺญูนํ มโน รญฺเชติ อุปาทิยเตว สพฺภีติ ทสฺเสตุมาห–

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติ [กาพฺยาทาส 1.20]ฯ

ปุนปิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติ [กาพฺยาทาส 1.21 22 คาถา] อาหุฯ

สพฺพมฺเปตํ สทฺธมฺมามตรสปานสรสหทยานํ สมฺผปฺปลาปวิปุลวิสปฺปเวโสปทฺทุตกพฺพนาฏกปรมฺมุขานํ สตตจริตสญฺจริตรตนภาชนานํ สปฺปุริสานํ กิํ หทยเขโทปชนิตปริสฺสเมเนติ ตทนุรูปเมโวปทสฺสิตนฺติฯ

นาฏกํ นาม ภรตาทินาฏฺยสตฺเถ นานปฺปการนิรูปิตรูปํ กปฺปํ, ตํลกฺขเณกเทสภูตลกฺขณานิ ปกรณาทีนิ นว รูปกานิฯ นาฏิกา จ เอตฺเถวาวรุมฺภนฺติฯ กพฺพญฺจ นาฏกญฺจ, เตสุ นิกฺขิตฺตํ ฐปิตํ เนตฺตญฺจ จิตฺตญฺจ เยหีติ วิคฺคโหฯ เก เต? กวิโนฯ ตตฺถ นิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตวจเนน สุตสฺส จินฺตนญฺจ อูหาโปหมุเขน ยถุคฺคหิตนิยามํ, อวิปรีตตฺถนิจฺฉยนํ, นิจฺฉิตสฺส ภาวนา, นิรนฺตราภิโยโค จ ทสฺสิโตฯ กพฺพนาฏกวจเนน สุตํ, จินฺติตํ, ภาวิตญฺจ ทสฺสิตํฯ สุเต ทสฺสิเต ตนฺนิสฺสยํ สุตมยญาณมฺปิ ทสฺสิตเมว สิยาติฯ ‘‘กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา’’ติ อิมินา สุตจินฺตาภาวนานุกฺกเมน สมฺปาทิตปญฺญาปาฏวานํ กพฺพรจนาย สามตฺถิยํ ทสฺเสติฯ โหติ หิ ตาทิสานํ ตํสุตาทิ พนฺธนการณํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,

สุตญฺจ พหุ นิมฺมลํ;

อมนฺโท จาภิโยโคยํ,

เหตุ โหติห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส 1.103 คาถา]ฯ

ยํกิญฺจีติ อตฺตโน จิตฺตารุฬฺหํ ยํกิญฺจิ พนฺธชาตํฯ อิมินา ปน อนิยมวจเนน อตฺตโน ตตฺถ อาทราภาวํ ทีเปติฯ รจยนฺติ กโรนฺติฯ เอตํ เตหิ รจิตํ พนฺธชาตํ ปรํ อจฺจนฺตเมว วิมฺหยกรํ น โหติ, ตาทิโสปายสมฺปตฺติสมฺปนฺนสฺส อุเปยฺยสมฺปตฺติสพฺภาวโต อนจฺฉริยเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ รจนาวิเสสเอกนฺโตปายภูเตสุ อวิหิตาทราอปิ สุตาทิวเสน อกตาทราปิ เย สปฺปุริสา ปญฺญวนฺโต เยน พนฺธวิเสเสน วิญฺญู คุณโทสวิทุโน สตฺถญฺญุโน ปณฺฑิตชเน โตเสนฺติ ปีเณนฺติฯ โตเสนฺติเยว หิ เต ตาทิเส สาภาวิกิปฏิภาวิรเหปิ เอตาทิเสสุ อตฺเถสุ สุตจินฺตาภาวนาวเสน วายมนฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส 1.104 คาถา]ฯ

ปฏิภาวนฺโต เหยฺโยปาเทยฺยปริจฺเฉทลกฺขณปญฺญาย ปญฺญวนฺโต นาม, เตเยว สปฺปุริสาฯ สวิมฺหโย ‘‘กีทิสายํ, ตาทิโสปายนฺตรรหิตานมฺปิ เอตาทิโส พนฺโธ สิยา’’ติ วิมฺหเยน สห วตฺตมาโนปิฯ โสว พนฺโธ ตเมว พนฺธนํ ตาทิโสปายสมฺปตฺติวิรเหโนเปยฺยสมฺปตฺติยา สพฺภาวโต, นาญฺโญติฯ

[6-7] อิทานิ กพฺพนาฏเกสุ อปริจิตานมมฺหากํ คนฺถรจนาสภาวาวโพโธว กุโตติ โอสกฺกนฺเต ‘‘กพฺพนาฏกา’’ทิคาถาทฺวเยน สมุสฺสาเหติฯ กพฺพนาฏกนิกฺขิตฺตเนตฺตจิตฺตา กพฺพนาฏเกสุ สุตานุโลกนจินฺตาภาวนาวเสน ฐปิตเนตฺตจิตฺตา กวิชฺชนา กพฺพการกา ยํ กิญฺจิ อตฺตโน อภิมตํ รจยนฺติ กโรนฺติ, เอตํ พนฺธนํ ปรํ อติสเยน น วิมฺหยกรํ อจฺฉริยกรํ น โหติ, นิรนฺตราภิโยคโต สิทฺโธปายมูลปญฺญาสมฺปทาย อุเปยฺยภูตคนฺถสงฺขรณํ ภวตฺเยวาติ อธิปฺปาโยฯ กวิโน อิทํ กพฺพนฺติ จ, นฏกสฺส อิทํ นาฏกํ, นจฺจคีตาทิฯ อิธ ปน ตปฺปฏิปาทกกถาปกาสกคนฺโถ นาฏกํ นามฯ

กพฺพญฺจ นาฏกญฺจาติ จ, กพฺพนาฏเกสุ นิกฺขิตฺตํ เนตฺตจิตฺตํ เยหีติ จ วิคฺคโหฯ เย ชนา ตตฺถ เตสุ กพฺพนาฏเกสุ อวิหิตาทราปิ สวนธารณาทิวเสน อกตสมฺภมา เอว วิญฺญู เยน คนฺถรจนาวิเสเสน โตเสนฺติ ปีเณนฺติ, เตเยว ปฏิภาวนฺโต ปฏิภานสงฺขาตปญฺญวนฺโต ภวนฺติฯ โสว พนฺโธ สวิมฺหโย อญฺเญสํ อุปฺปชฺชมานวิมฺหเยน สหิโตฯ ปฏิภา เอเตสํ อตฺถีติ จ, สห วิมฺหเยน วตฺตตีติ จ, อวิหิโต อาทโร เยหีติ จ วิคฺคโหฯ พาหิรสตฺถาภิโยคาภาเวปิ ปุพฺพวาสนาภาเวปิ อิห นิรนฺตราภิโยคํ กโรนฺโต ตาทิสสามตฺถิยํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘น วิชฺชตี ยชฺชปิ ปุพฺพวาสนา-

คุณานุพนฺธิ ปฏิภานมพฺภุตํ;

สุเตน วาจุ’สฺสหเนนุปาสิตา,

ธุวํ กโรตฺเยว กมปฺยนุคฺคห’’นฺติ [กาพฺยาทาส 1.104 คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปุพฺพวาสนาคุณานุพนฺธี อตีตชาติยา ปริจยวาสนาคุณสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อนุพนฺโธ ยสฺสตฺถิ, ตาทิสํ อพฺภุตํ ปฏิภานํ น วิชฺชติปิ, ตถาปิ สุเตน สวเนน อุสฺสหเนน ปคุณกรณาทิวาจุสฺสหเนน วา อุปาสิตา กตคุรุปาสนา วาจา กมปิ อนุคฺคหํ กิญฺจิปิ ปญฺญาปาฏวํ ธุวํ เอกนฺเตน กโรติ เอวาติฯ

เอตฺถ กพฺพํ นาม มุตฺตกกุลกาทิวากฺยวเสน จ อวยวสภาเวหิ เตสํเยว อนฺตรวากฺยาวยวสมูเหหิ ปริปุณฺณํ วุตฺตวิเสเสหิ ปเภทคตํ เกวลํ ปชฺชมยํ วา คชฺชมยํ วา จมฺปูติขฺยาตปชฺชคชฺชมยํ วาติ มหาวากฺยสภาเวน จ ติฏฺฐติฯ นาฏกํ นาม ภรตาทินฏสตฺถคตนานปฺปการทสฺสิตสภาวํฯ กพฺพญฺจ อิเธว ทสฺสิตลกฺขณโต เอกเทสยุตฺตปฺปกรณาทินวรูปกานิ จ นาฏิกา จ ภวนฺติฯ กพฺพลกฺขณํ ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ–

‘‘สคฺคพนฺโธ มหากพฺพ-มุจฺจเต ตฺวสฺส ลกฺขณํ;

ปณาโม วตฺถุนิทฺเทโส, อาสีสาปิ จ ตมฺมุขํฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ, สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ วา;

จตุวคฺคผลายตฺตํ, จตุโรทาตฺตนายกํฯ

ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ;

อุยฺยานสลิลกฺกีฬา, มธุปานรตุสฺสวํฯ

วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ, กุมาโรทยวฑฺฒิหิ;

มนฺตทูตปฺปยานาชิ-นายกาภฺยูทเยหิปิฯ

อลงฺกตมสํขิตฺต-รสภาวนิรนฺตรํ;

นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ, ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิฯ

สพฺพตฺถ ภินฺนสคฺคนฺเต-หุเปตํ โลกรญฺชกํ;

กพฺพํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ, ชายเต สาธฺวลงฺกตี’’ติ [กาพฺยาทาส 1.14 – 19 คาถา]ฯ

ตสฺสตฺโถ – สคฺคพนฺโธ สคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉทวิเสเสหิ พนฺโธ ‘‘มหากพฺพ’’นฺติ อุจฺจเตฯ อสฺส ลกฺขณํ ตุ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ กากกฺขิโคฬกนเยน ตมฺมุขํ ตสฺส กพฺพสฺส อาทิ ปน ปณาโม เทวตานมสฺสนํ วา, วตฺถุนิทฺเทโส –

‘‘อสฺตฺยุตฺตรสฺยาํ ทิคิ เทวตาตฺม,

หิมาลโย นาม นคาธิราช?;

ปูวาปเรง วารินิธี วิคาหฺย,

สฺถิต? ปถิฌา อิว มานทณฺฑ?’’ [กุมารสมฺภว 1.1.]ฯ

อิจฺจาทิพนฺธสมฺพนฺธิโน กสฺสจิ วตฺถุโน ทสฺสนํ, อาสีสาปิ ‘‘มยฺหํ ปีณยตํ มน’’ มิจฺจาทิอิฏฺฐาสีสนํ วา ภวติฯ

อิติหาสกถุพฺภูตํ ปุราวุตฺตกถาสนฺนิสฺสยํ วา สนฺตสนฺนิสฺสยมฺปิ โสภนานมฺปิ ราชจริยาทินิสฺสยํ วา จตุวคฺคผลายตฺตํ โลกิยโลกุตฺตรสุขการณํ ธมฺโม, วิชฺชาภูมิอาทีนํ สญฺจโย, สญฺจิตานํ รกฺขา จ อตฺโถ, อปายสํวตฺตนิกปญฺจกามคุณสงฺขาโต กาโม, สพฺพทุกฺขา นิวตฺติเหตุ โมกฺโข จาติ จตุวคฺคผลาธีนํ จตุโรทาตฺตนายกํ อุสฺสาหสตฺติมนฺตสตฺติปภูสตฺติโยคโต จตุโร ทกฺโข จาคาติสยาทิโยเคน อุทาตฺโต อุฬาโร สปกฺโข, วิปกฺโข วา นายโก ยตฺถ, ตํ ยถาวุตฺตํ ปุรณฺณวุตุเสลินฺทุ-สวิตูทยวณฺณนํ ปุรํ นครํ, อณฺณวํ สาครํ, อุตุ เหมนฺตวสนฺตาทิอุตุ, เสลํ ปพฺพโต, อินฺทุสวิตูทโย จนฺทสูริยานํ อุทโย จาติ อิเมสํ วณฺณนํ ยตฺถ, ตํฯ สวิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยนฺโตฯ อุยฺยานสลิลกฺกีฬามธุปานรตุสฺสวํ อุยฺยานกีฬาสุราปานรติกีฬาสงฺขาโต อุสฺสโว ยตฺถ, ตํ วิปฺปลมฺภวิวาเหหิ ทาราวิโยคทารปริคฺคเหหิ จ กุมาโรทยวฑฺฒิหิ กุมารุปฺปตฺติกุมารวฑฺฒีหิ จ มนฺตทูตปฺปยานาชินายกาภฺยูทเยหิ นีติชานนปญฺญา มนฺโต, สนฺธานการโก ทูโต, ยุทฺธาภิคมนํ ปยานํ, ยุทฺธสงฺขาโต อาชิ, สปกฺขนายกสฺส อภิวฑฺฒิสงฺขาโต อภฺยูทโย จาติ อิเมหิ อลงฺกตํ สชฺชิตํ อสํขิตฺต…เป.… นฺตรํ อสํขิตฺตา วิตฺถารา รสา สิงฺคาราทโย อฏฺฐ ภาวา รติอุสฺสาหาทโย จาติ อิเมหิ นิรนฺตรํ วิตฺถิณฺณํ ปิยวุตฺตสุสนฺธิภิ สุติสุภเคหิ อินฺทวชิราทีหิ วุตฺเตหิ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธปริจฺเฉทตาย โสภนา สนฺธิ เยสํ สคฺคานํ, เตหิ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ ปริจฺเฉเท ภินฺนสคฺคนฺเตหิ ภินฺนสคฺคา ปริโยสานา เยสํ, เตหิ นาติวิตฺถิณฺณสคฺเคหิ นาติวิตฺถารสคฺคสงฺขาเตหิ ปริจฺเฉเทหิ อุเปตํ ยุตฺตํ สาธฺวลงฺกติ โสภนาลงฺการวนฺตํ กพฺพํ โลกรญฺชกํ ตํ สมานํ กปฺปนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนิรนฺตรฏฺฐายิ กปฺปนฺตเร ฐายิ วา ชายเตฯ เอตฺถ มธุปานาทิรหิตปุรวณฺณนาทโยปิ ตญฺญูนํ จิตฺตํ อาราเธติ เจ, ตํปฺยทุฏฺฐํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กพฺพํ น ทุสฺสตงฺเคหิ, นฺยูนมปฺยตฺร เกหิจิ;

พนฺธงฺคสมฺปทา ตญฺญู, กามมาราธยนฺติ เจ’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อตฺร อิเมสุ กพฺพงฺเคสุ มชฺเฌ เกหิจิ องฺเคหิ เกหิจิ อวยเวหิ นฺยูนมปิ อูนมปิ, นิสทฺโทตฺรตพฺภาเวฯ กพฺพํ น ทุสฺสติ, ตํ ปน อทุสฺสนํ พนฺธงฺคสมฺปทา รจิตปุรวณฺณนาทิองฺคสมฺปทา ตญฺญู กพฺพญฺญู ชเน กามํ อิจฺฉานุรูปํ เจ อาราธยนฺติ, เอวํ สนฺเต ภวติฯ ปุนปิ นายกวณฺณนาสุ สปกฺขนายกํ วณฺเณตฺวา เตน นิรากรณภาวมฺปิฯ โน เจ, ปจฺจตฺถิกํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน นายเกน ตสฺสาภิภวนมฺปิ วณฺเณตุํ วฏฺฏติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘คุณโต ปฐมํ วตฺวา, นายกํ เตน สตฺตุโน;

นิรากรณมิจฺเจส, มคฺโค ปกติสุนฺทโรฯ

วํสวีรสุตาทีนิ, วณฺณยิตฺวา ริปุสฺสปิ;

ตชฺชยา นายกุกฺกํส-กถนญฺจ สุเขติ โน’’ติฯ

[8]

พนฺโธ จ นาม สทฺทตฺถา, สหิตา โทสวชฺชิตา;

ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ, เภเทนา’ยํ ติธา ภเวฯ

[8] เอวเมเตหิ โสตุชนสมุสฺสาหนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตฺตุมิจฺฉิตพนฺโธติ วุตฺตํ พนฺธสฺส ลกฺขณํ กตฺตุมารภเต ‘‘พนฺโธ จา’’ติอาทิฯ โทสวชฺชิตา โทเสหิ สทฺทนิสฺสิเตหิ, อตฺถนิสฺสิเตหิ จ วิโรเธหิ วชฺชิตา ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เยหิ, สทฺทตฺถา สหิตา เอกีภูตาฯ วุตฺตลกฺขณา เยหิ เต ปุพฺพาจริเยหิ สหิตา วุจฺจนฺติฯ สหิตานํ ภาโว สหทยหิลาทการณํ สาธฺยํ สาหิจฺจํฯ อิติ โทสวชฺชิเต สหิเต สทฺทตฺเถ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา พนฺโธ นาม สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติอลงฺการวุตฺติวเสน ติวิโธปีติ อปฺปสิทฺธํ พนฺธสรีรํ วิธียเต ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ จสทฺโทวตฺตพฺพนฺตรสฺส สมุจฺจโย, กิญฺจีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ชาติคุณกฺริยาทพฺพลกฺขโณ สทฺทานมตฺโถ มุขฺโย จตุพฺพิโธ โหติฯ มุขฺยสฺสตฺถสฺส จตุพฺพิธตฺตา ติวิเธสุ สทฺเทสุ ตพฺพาจโก จตุพฺพิโธ โหติ ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กฺริยาสทฺโท ทพฺพสทฺโทติฯ ติวิโธ หิ สทฺโท วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ พฺยาปารเภเทนฯ พฺยาปาโร จ นาม สทฺทสฺส’ตฺถปฺปตีติการิตฺตเมวฯ โส หิ ติวิโธ มุขฺโย ลกฺขโณ พฺยญฺชนสภาโว เจติฯ ตตฺถ ชาตฺยาทินิรนฺตรตฺถวิสโย สทฺทพฺยาปาโร มุขฺโยฯ โสเยว อภิธาติ อุจฺจเตฯ ตํพฺยาปารวา อพฺยวหิตชาตฺยาทิสเกหิ ตมตฺถํ มุขฺยภาเวน โย วทติ โคอาทิโก, โส วาจโกฯ สทฺทนฺตรตฺถวิสยนิทฺทิฏฺโฐ สทฺทพฺยาปาโร ลกฺขโณฯ สา ทุวิธา สุทฺธา, อุปจารมิสฺสา เจติฯ ตตฺถ สุทฺธา ยถา ‘‘โค มุจฺจตุ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ติฯ เอตฺถ โคสทฺเทน วิเสสนํ โคตฺตสามญฺญเมโวจฺจเต, น ตุ โคพฺยตฺติฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘วิเสสฺยํนาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

สามญฺญสฺส พฺยาปกตฺตา, อสรีรตฺตา จฯ ตตฺถ พนฺธนโมจนานิ น สมฺภวนฺตีติ อตฺตโน นิสฺสยภูตา โคพฺยตฺติ อากฑฺฒียเต, ตถา มญฺจานมุคฺโฆสนํ น สมฺภวตีติ อตฺตโน อุคฺโฆสนกฺริยาสิทฺธฺยตฺถํ มญฺจสมงฺคิโน ปุริสา อากฑฺฒียนฺติฯ ตถา คงฺคาสทฺทวาจฺจสฺส ชลปฺปวาหสฺส โฆสปฺปตฺยากรตา น สมฺภวตีติ คงฺคาสทฺโท อตฺตโนภิเธยฺยสฺโสทกปฺปวาหสฺส นิกฏํ ตฏํ ลกฺเขติฯ อุปจารสฺสาเนกปฺปการตฺตา อุปจารมิสฺสา ลกฺขณาปฺยเนกธา สิยาฯ ยถา กตฺถจิ การเณ การียมุปจริยเต, ยถา ‘‘อายุ ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท ยถา ‘‘อายุเยเวท’’นฺติฯ

กตฺถจิ อุปมาเน อุปเมยฺยมุปจรียเต, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อเภโท เตสํ, ยถา ‘‘โคเยวาย’’นฺติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย [ตทตฺถตาย (ก.)] ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ ตํกมฺมสมฺพนฺธา ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺธา, ยถา ‘‘ราชสมฺพนฺธี ปุริโส ราชาย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปเฏกเทเส ปฏสทฺโท’’ อิจฺจาทิฯ

ลกฺขณาย นิสฺสโย สทฺโท ลกฺขณิโกฯ พฺยญฺชนสภาโว ปน ปรปริยาโย สทฺทสฺส ตติโย พฺยาปาโรฯ ตสฺส นิสฺสโย สทฺโท พฺยญฺชนโกฯ อิจฺเจตํ ติณฺณํ สทฺทานํ วเสน อตฺโถปิ ติวิโธ โหติ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺโคฺยติฯ ตตฺถ พฺยงฺโคฺยเยวตฺโถ พนฺธสตฺถา วุจฺจเตฯ เตเนว ปธานพฺยงฺโคฺย พนฺโธ อุตฺตโม, อปธานพฺยงฺโคฺย มชฺฌิโม, อพฺยงฺโคฺย อธโม, พฺยงฺเคฺยน วินา พนฺโธ นิชฺชีโว สิยาติ ปุพฺพาจริยานํ ปวตฺติ, สภาววุตฺติ พนฺโธปิ ตุ นิชฺชีโวติ นาสงฺกนีโยฯ ยสฺมา กวีนํ โลกโวหารโกสลฺลํ สภาววุตฺติเยว คเมติฯ โย หิ สกลโลกฏฺฐิติํ น ชานาติ, โส กวิเยว น โหตีติฯ

อเถตฺถ ติวิธมฺปิ อตฺถํ ตาทิสชนาวโพธตฺถํ สมุทาหริสฺสาม ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ตฺยาทิฯ เอตฺถ วาณีสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถฯ วาณี นาม เจตนา, ตสฺสํ ยาว เทวตตฺถํ นาโรปฺยเต, ตาว ตปฺปตี อตฺตโน มโนสมฺปีณนอาสีสนา น สํคจฺฉตีติ วากฺยสามตฺถิยาเยว วาณิยํ สายโมจิตฺยเภเทน เทวตาสทฺทสฺส อาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ ตถา วทนสทฺทสฺสาปิ มุขํ วาจฺจตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส สมาโรปิโตตฺโถ ลกฺขณิโยฯ

มโนสมฺปีณนสฺส ตุ อญฺญถา อนุปปตฺติยา ปสฺสทฺธฺยาทิกฺกเมน ยถาภูตาวโพธสมฺภวา อนายาเสน วิจิตฺตาเนกสทฺทตฺถปฏิภาเนน คนฺถปริสมตฺติสงฺขาตา ยถิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ โหเตว, อยํ พฺยงฺคฺยตฺโถฯ ตพฺพาจกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชกา โหนฺตีติ เอวํ สพฺพตฺถ สทฺทตฺถวิจาโร คนฺตพฺโพฯ

ตเมวํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรํ กติวิธมิจฺจาห ‘‘ปชฺเช’’จฺจาทิฯ อยํ ยถาวุตฺโต พนฺโธ พนฺธสรีรํ ติธา ภเว ติปฺปกาเรน สิยา, นาธิกํ นาปฺยูนํฯ กถํ? ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน ปชฺชสภาวาทีนํ วิเสเสน ติธา ภเวติ ปกตํฯ ตตฺถ ปชฺชํ นาม อมฺเหหิเยว วิรจิตวุตฺโตทยาขฺเย ฉนฺทสิ นิรูปิตา วุตฺตชาติปฺปเภทา จตุปฺปทิกตฺถา นิรูปิโต มุตฺตกาทิปิ วุตฺตชาติปฺปกาโรเยวฯ เตเนเวตฺถ เตสมทสฺสนํฯ เตสุ เอกคาถา นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา คาถนฺตรานิรเปกฺขา มุตฺตกํ, เอกกฺริยาทาเนน อญฺญมญฺญสาเปกฺขา นิฏฺฐิตตฺถา ปจฺเจกํ อนิฏฺฐิตตฺถา คาถา กุลกํ, นานาภิตฺติโย ภินฺนกิริโย สปฺปธานา คาถา โกโส วิย ฐปิตา โกโส, เอกภิตฺติปโทสาทิกํ วณฺเณตุํ สมุทาเยน ปวตฺตา ภินฺนกฺริยา คาถา สงฺฆาโต, โสปิ จตุพฺพิโธ ปชฺชปฺปกาโร ยถาวุตฺตสคฺคพนฺโธวาติ วิญฺญาตพฺพํฯ คชฺชํ นาม ปาทสนฺนิฏฺฐานรหิโต สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปฺปพนฺโธฯ ตสฺส ตุ ทฺเว ปการา อาขฺยายิกา, กถาติฯ วิมิสฺสํ ปชฺชคชฺชมยํ นาฏกปฺปกรณาทิ, จมฺปู ชาตกมาลาทิกา จฯ

[8] อิทานิ สญฺชานนาภิลาสีนํ อลงฺการนิสฺสิตํ พนฺธสรีรํ, โสว พนฺโธติ อธิกตํ, ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติ ปสิทฺธกุณฺฑลิตฺตานุวาเทน อปฺปสิทฺธสฺส เทวทตฺตตฺตวิธานํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘พนฺโธ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ พนฺโธ นาม จ พนฺธนํ ปนฯ โทสวชฺชิตา สทฺทตฺถนิสฺสิตโทเสหิ ปริจฺจตฺตา, เต วา วชฺชิตา เอเตหิ ตาทิสาฯ สหิตา อญฺญมญฺญานุรูปตฺเถน สหภาวํ คตาฯ

สทฺทตฺถา สทฺโท, อตฺโถ จฯ เอวํปกาเรหิ ตุ อีทิสสทฺทตฺถานํ วิญฺญูนํ ตุฏฺฐิชนกอญฺญมญฺญานุรูปคุณสหิตานํ ภาโวติ วจนตฺเถน ‘‘สาหิจฺจ’’มิติ วทนฺติฯ สทฺทตฺถาติ เอตฺถ สทฺทตฺถานํ กิํ นานากรณนฺติ? สทฺโท ปน อตฺถปฺปตีติยํ อตฺตโน มุขฺยพฺยาปารํ ลกฺขณพฺยาปารํ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปารญฺเจติ ติวิธํ พฺยาปารเภเทนฯ กมโต วาจโก ลกฺขณิโก พฺยญฺชนโก เจติ ติวิโธฯ ตถา อตฺโถปิ วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺโคฺย เจภิ ติวิโธฯ อตฺร ตุ วาจโก สทฺโท อตฺตนา ทีเปตพฺพมุขฺยตฺถสฺส ชาติคุณกฺริยาทพฺพเภเทน จตุพฺพิธตฺตา สยมฺปิ ชาติคุณกฺริยาทพฺพสทฺทวเสน จตุพฺพิโธฯ วาจกสทฺทสฺส มุขฺยพฺยาปาโร ‘‘อภิธา’’ติ จ โวหรียติฯ โส มุขฺยพฺยาปาโร ชาตฺยาทีหิ อพฺยวหิตตฺเถว วตฺตเตฯ ตถา หิ ‘‘โค นีลํ ปาจโก วิสาณิ’’จฺจาโท โคอาทิสทฺทานํ มุขฺยพฺยาปาโร โคปิณฺฑนีลปฏปาจกกตฺตุสิงฺคีติ ทพฺพานํ วิเสสนภูตชาติคุณกฺริยาทพฺเพสฺเวว ปวตฺตติ, น ปน ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทีสูติฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘วิเสสฺยํ นาภิธา คจฺเฉ, ขีณสตฺติ วิเสสเน’’ติ [กาพฺยปฺปกาเส ทุติยอุลฺลาเส อาคตนฺยาโย’ยํ]ฯ

ตสฺสตฺโถ – วิเสสเน วิเสสนภูตชาตฺยาทิมฺหิ ขีณสตฺติ ขีณพฺยาปารวตี อภิธา มุขฺยพฺยาปาโรว วิเสสฺยํ ทพฺพํ น คจฺเฉ น ปาปุณาตีติฯ

ชาตฺยาทีนํ นิสฺสยโคปิณฺฑาทิกํ อภิธา น วทติ เจ, เอวญฺจ สติ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ’’จฺจาทีสุ ชาตฺยาทิวิสิฏฺฐโคปิณฺฑาทีนํ โคอาทิสทฺทสฺส กถํ วาจกตฺตํ ยุชฺชตีติ? ทพฺพาธีนชาติคุณาทีสุ วุตฺเตสุ ตพฺพิสิฏฺฐสฺส ทพฺพสฺส ปริยายโต วาจกตฺตาฯ นิปฺปริยายโต ปน สุทฺธลกฺขณพฺยาปารสฺเสว วิสโยฯ ลกฺขณพฺยาปาโรปิ สุทฺโธ อุปจารมิสฺโสติ ทุวิโธฯ

ตตฺถ สุทฺโธ ลกฺขณพฺยาปาโร ชาตฺยาทิวชฺชิตตฺถวิสโยฯ ตถา หิ ‘‘โค คจฺฉติ, นีลํ นิวาเสติ, ปาจโก อาคจฺฉติ, สิงฺคี ธาวติ, มญฺจา อุคฺโฆเสนฺติ, คงฺคายํ โฆโส’’ตฺยาทีสุ ชาติคุณกฺริยาสิงฺคทพฺพมญฺจคงฺคาทีนํ คมนาทีหิ โยคาสมฺภวโต ชาติคุณาทโย อติกฺกมฺม ยถากฺกมํ คมนนิวาสนอาคมนธาวนอุคฺโฆสนโฆสาทีนํ นิสฺสยภูตโคปิณฺฑาทโย ปรามสติฯ

มิสฺโส ตุ อุปจารเภเทน พหุวิโธฯ ตถา หิ กตฺถจิ การเณ การิยมุปจรียเต, ยถา ‘‘อายุฆต’’นฺติ, เอตฺถ อายุวฑฺฒนการณภูเต ฆเต การิยภูตอายุโน โวหาโร อาโรปิโต โหติฯ อุปริปิ อุปจาโร ยถาโยคํ โยเชตพฺโพฯ อตํสภาเว หิ ตํสภาวาโรปนํ อุปจาโรฯ กตฺถจิ การณการิยานมเภโท, ยถา ‘‘อายุเยว ฆต’’นฺติฯ กตฺถจิ อุปเมยฺยอุปมาโนปจาโร, ยถา ‘‘โค พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ อุปมานอุปเมยฺยานมเภโท, ยถา ‘‘โคเยวายํ พาหิโก’’ติฯ กตฺถจิ ตทาธารตาย ตทูปจาโร, ยถา ‘‘ปทีปฏฺฐา กปลฺลิกา ปทีโป’’ติฯ กตฺถจิ กฺริยาสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘อวฑฺฒกีปิ วฑฺฒกี อย’’นฺติฯ กตฺถจิ สํสามิสมฺพนฺเธน ตํพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ราชวลฺลโภปิ ราชา อย’’นฺติฯ กตฺถจิ อวยเว สมุทายพฺยปเทโส, ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติฯ อิมินา มุเขน อุปจารเภโท ทฏฺฐพฺโพฯ พฺยญฺชนสภาวพฺยาปาโร เอว ‘‘ธน’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺส ตติยพฺยาปารสฺส วิสโย ตาทิสวากฺยเมว วาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ พฺยงฺคฺยตฺถํ พนฺธสฺส ชีวิตมิติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานํ พนฺธมุตฺตมนฺติ จ, พฺยงฺคฺยตฺถปธานรหิตํ มชฺฌิมนฺติ จ, อพฺยงฺคฺยพนฺธํ อธมมิติ จ วทนฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;

มุขฺโย ลกฺขณพฺยญฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุฯ

อภิธาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ปฐโม ภเว;

ธนนฺตาปรปริยาโย, พฺยาปาโร ตติโย ปุนฯ

มุขฺโย นิรนฺตรตฺเถสุ, ลกฺขณา ตุ ติโรหิเต;

อตฺเถ’ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติฯ

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโตฯ

วาจฺโจ ลกฺขณิโย พฺยงฺโคฺย-จฺเจวํ สทฺเทสุ วาจโก;

ชาติคุณกฺริยาทพฺพ-เภเทน โส จตุพฺพิโธฯ

วาจฺจตฺถสฺส จตุทฺธาว, ภินฺนตฺตา ชาติอาทิโต;

ชาตฺยาทีนํ ปเภเทน, ตถา ลกฺขณิโก มโตฯ

อุปจารพหุตฺเตน, เภเท สติปิ ตสฺส ตุ;

พฺยญฺชโก ตุ อนญฺญตฺตา, วิสุํ เตหิ น วุจฺจตีติฯ

ลกฺขณโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘มุนินฺทวทนมฺโภเช’’ ตฺยาทิคาถายํ วทนสทฺทสฺส มุขตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตอมฺโภชตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ อมฺโภชสทฺทสฺส ปทุมตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อุปจริตมุขตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ วาณิสทฺทสฺส สทฺธมฺมสงฺขาโต อตฺโถ วาจฺจตฺโถ, อาโรปิตเทวตาอตฺโถ ลกฺขณิยตฺโถฯ เอตฺถ อาสีสนา นาม ยถาวุตฺตนเยน ปุญฺญาติสยตา, ตโต อิธ อภิมตตฺถพาธกากุสลนิวารณญฺจ กุสลานมนุพลปฺปทานญฺจ ตโต กายจิตฺตปีฬาวิคโม จ ตโต สุขปฺปฏิลาโภ จ ตโต จิตฺตสมาธานญฺจ ตโตเยว อเนกวิธตฺถาวโพโธ จ ตโต อภิมตคนฺถปริสมตฺติ จ ภวตีตฺยยํ วากฺยสามตฺถิยโต ลทฺธตฺโถ พฺยงฺคฺยตฺโตฯ ตํตํอตฺถปฺปกาสกา สทฺทา วาจกลกฺขณิกพฺยญฺชนกา นาม ภวนฺติฯ เอวํ สทฺทสทฺทตฺถวิจาโร เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปกาสิตพนฺธสฺส เภทํ วทติ ‘‘ปชฺชา’’ทินาฯ อยํ วุตฺตลกฺขโณ พนฺโธ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสานํ เภเทน คาถาจุณฺณิยตทุภยมิสฺสานํ วเสน ติธา ภเวฯ สทฺโท จ อตฺโถ เจติ จ, สหภาวํ อิตา ปตฺตาติ จ, โทเสหิ วชฺชิตา, โทเส วา วชฺชิตา เยหีติ จ, ปชฺชญฺจ คชฺชญฺจ วิมิสฺสญฺเจติ จ วิคฺคโหฯ อิห ปชฺชํ นาม มุตฺตกกุลกโกสกสงฺฆาตวเสน จตุปฺปเภทํ ฉนฺทสิ นิทฺทิฏฺฐวุตฺตวิเสสวิรจิตํ จตุปฺปทิกคาถาพนฺธํฯ ตตฺถ มุตฺตกํ นาม นิฏฺฐิตตฺถา สปฺปธานา เอกา คาถา, กุลกํ นาม ปจฺเจกมนิฏฺฐิตตฺถา อญฺญมญฺญสาเปกฺขา เอกกฺริยาทฺวาริกา นานาคาถา, โกสโก นาม นานาวิธวณฺณนาภูมิกา ภินฺนกฺริยาทฺวารปฺปวตฺตา สปฺปธานา คาถาราสิ, สงฺฆาโต นาม สญฺจฺยากาลาทิเอกวณฺณนาภูมินิสฺสิตา ภินฺนกฺริยาสมุทาเยน ปวตฺตา คาถาฯ คชฺชํ นาม อนิยตปโท อาขฺยายิกากถาวเสน ทฺวิปฺปเภโท สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺโต วจนปฺปพนฺโธฯ มิสฺโส ปน อิเมหิ ทฺวีหิ สํมิสฺโส นาฏกปกรณาทิ จ ชาตกมาลาทิจมฺปู จฯ

[9]

นิพนฺโธ จา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต;

ตํ ตุ ปาเปนฺตฺย’ลงฺการา, วินฺทนียตรตฺตนํฯ

[9] เอวํ ติปฺปการํ พนฺธสรีรํ วตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิพนฺโธจา’นิพนฺโธ จ, ปุน ทฺวิธา นิรุปฺปเต’’ อิติฯ ปุน ภิยฺโย ยถาวุตฺโต ปชฺชมยพนฺโธ ทฺวิธา ทฺวิปฺปกาเรน นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ กถํ? นิพนฺโธ จ ตเทกเทสภูเตหิ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ สคฺคพนฺธาทิวเสน พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มุตฺตกวเสนาติ เอวํ ทฺวิธา นิรุปฺปเต อิติ ปกตํฯ นนุ ตสฺเสตสฺส ยถาวุตฺตวาติมยสฺส สกฺกฏํ ปากตํ อปพฺภํโส เปสาจิกํ มิสฺสญฺเจติ ปญฺจวิธตฺตํ วตฺวา ‘‘สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ

ปากตํ จตุพฺพิธํ สกฺกเฏหิ วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน อุปฺปนฺนตฺตา มหินฺทสินฺธวาทิ ตพฺภวํ, ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิ, มหารฏฺฐาทิเทสปสิทฺธํ เทสียํ, ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํฯ อาภีราทีนํ วาจา อปพฺภํโส, โส จ ปากตํ วิย จตุพฺพิโธ, ติวิโธ จ นาครอุปนาครวุทฺธเภเทนฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ สพฺเพสํ วเสน มิสฺส’’นฺติ สกฺกฏาทีนํ ลกฺขณํ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘สิงฺคารปฺปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ปฏิปาทกตฺเถน ลาสฺยาทิกมภินยปฺปธานตฺตา ทสฺสนียํ, อิตรํ กพฺพํ สวนีย’’นฺติ ทุวิธํ วุตฺตํ, เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ภาสาเภเทน วุตฺตํ ปญฺจวิธตฺตํ, วินิโยคเภเทน วุตฺตํ ทุวิธตฺตญฺจ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตถาปิ ตเทวมิธานุปโยคิตาย น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวมลงฺการาธิฏฺฐานภาเวน ปฐมํ พนฺธสรีรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ หารเกยูราทินา ปุริสสรีรมิว พนฺธสรีรํ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วินฺทนียตรํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ ตุ’’ อิจฺจาทิฯ ตุสทฺโท วิเสสวจนิจฺฉายํฯ ตํ พนฺธสรีรํ ตุ อลงฺการา อลงฺกริยติ ตํ พนฺธสรีรเมเตหีติ ปสาทาทโย สทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทโย อตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสเยน วินฺทนียภาวํ อสฺสาทนียภาวํ ปาเปนฺติ นยนฺติฯ สพฺพถา นิทฺโทสภูตานํ สทฺทตฺถานํ อญฺญมญฺญานุรูปโต สหิตภาเวน ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ ตาทิสปุริสสรีรมิว วินฺทนียมฺปิ สมานํ อลงฺกาเรหิ ปสาธิเต สติ อจฺจนฺตเมว วินฺทนียํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

[9] ปุนปิ ตสฺเสว พนฺธสฺส เภทํ กเถตุํ ‘‘นิพนฺโธ จา’’ทิมาหฯ ปุน นิพนฺโธ จ มุตฺตกาทีหิ จตูหิ อวินาภาวโต มหากพฺพาทิสภาเวน นิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จ อนิพนฺโธ จ เกวลํ มหากพฺพาทิสภาเวน มุตฺตกตฺตา อนิรนฺตรํ กตฺวา พนฺโธ จาติ โสว พนฺโธ ทฺวิธา นิรุปฺปเต นิจฺฉียเตฯ

ปุนปิ โส พนฺโธ สกฺกฏปากตอปพฺภํ สเปสาจิกมิสฺสภาสาเภเทน ปญฺจวิโธฯ สิงฺคารปธานนจฺจสงฺขาตลาสฺยาทีนํ ทสฺสนปฺปธานตฺตา ตาทิสํ นจฺจํทสฺสนียํ, ตทญฺญํ กพฺพํ สวนียมิติ วฬญฺชนเภทโต ทุวิโธ จ โหติฯ โส สพฺโพปิ ปโยชนาภาวโต อิห น คหิโตฯ ตตฺถ สกฺกฏํ นาม เทวตาภาสาฯ ตโต เกหิจิ อกฺขเรหิ ภินฺนํ ปากตํ นามฯ ตํ ปน ตพฺภวตสฺสมเทสิยมิสฺสวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ สกฺกฏโต วณฺณญฺญตฺตมตฺเตน นิพฺพตฺตํ ตพฺภวํ นาม, ตํ มหินฺทสินฺธวาทิฯ ตสฺสมํ หิริหรกมลาทิฯ เทเส ปสิทฺธํ เทสิยํฯ มิสฺสํ นาม ตพฺภวาทีหิ สมฺมิสฺสํฯ อปพฺภํโส นาม โคปาลกาทีนํ วาจา, โส จ ตพฺภวาทีหิ จตุพฺพิโธ, นาครอุปนาครวุทฺธเภเทน ติวิโธ จ โหติฯ ปิสาจานํ วจนํ เปสาจิกํฯ เตหิ สกฺกฏาทีหิ สมฺมิสฺสํ มิสฺสํ นาม โหติฯ อิทานิ อีทิสปฺปเภทวนฺตพนฺธสฺส อลงฺกาเรน โสภนตฺตํ วตฺตุํ ‘‘ตํ ตุ’’จฺจาทิมาหฯ ตํ ตุ ตํ ปน วุตฺตปฺปการํ พนฺธสรีรํ อลงฺการา ปสาทาทิสทฺทาลงฺการา, สภาววุตฺยาทิอตฺถาลงฺการา จ วินฺทนียตรตฺตนํ อติสยปสาทนียตฺตํ ปาเปนฺติฯ นิรนฺตรํ พนฺโธ นิพนฺโธติ จ, น นิพนฺโธ อนิพนฺโธติ จ, อติสเยน วินฺทนีโย วินฺทนียตโร, ตสฺส ภาโว วินฺทนียตรตฺตนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

[10]

อนวชฺชํ มุขมฺโภช-มนวชฺชา จ ภารตี;

อลงฺกตาว โสภนฺเต, กิํ นุ’เต นิรลงฺกตา?

[10] ตเมว สมตฺเถติ ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินาฯ

อนวชฺชํ อญฺญมญฺญานุรูปาธิกตเนตฺตกณฺณาทิอวยเวน ปิฬกติลกกาฬกาทฺยนาหตาย จ สุนฺทรภาวโต อครหิตํ มุขมฺโภชํ วทนารวินฺทญฺจ ตถา อนวชฺชา ปทาทิโทสานภิภูตาย สุนฺทรภาเวน อครหิตา ภารตี จ วาณี อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนีโย อตฺโถ จาติ เอเต อลงฺกตาว มุขํ ติลกตาฑงฺกาทินาลงฺกาเรน, สทฺทตฺถา สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ ปสาธิตา สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา ตถา อปสาธิตา อสชฺชิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตวาติ วิตกฺเกมีติ อตฺโถฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

[10] ตเมว ‘‘อนวชฺช’’ มิจฺจาทินา สมตฺเถติฯ วณฺณสณฺฐานาทิอวยวสมฺปตฺติยา จ ปิฬกติลกกาฬกาทิโทสรหิตตฺตา จ อนินฺทิตํ มุขมฺโภชญฺจ อนวชฺชา ปทโทสวากฺยโทสอตฺถโทเสหิ อมิสฺสตฺตา อครหิตา ภารตี วาณี จ อเภโทปจาเรน ตปฺปฏิปาทนียตฺโถ จาติ อิเม อลงฺกตาว กุณฺฑลติลกาทิอาภรเณหิ จ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ จ สชฺชิตา เอว, นิรลงฺกตา เตหิ อวิภูสิตา โสภนฺเต กิํ นุ, น โสภนฺเตติ มญฺเญฯ นตฺถิ อวชฺชมสฺสาติ จ, มุขเมว อมฺโภชมิติ จ วิคฺคโหฯ กิมิติ ปฏิเสเธ, นุอิติ วิตกฺเกติฯ

[11]

วินา คุรูปเทสํ ตํ, พาโล’ลงฺกตฺตุมิจฺฉติ;

สมฺปาปุเณ น วิญฺญูหิ, หสฺสภาวํ กถํ นุ โส?

[11] อลงฺกรณญฺจ เตสํ วินา คุรูปเทเสน กโรนฺโต วินา ปหาสํ นาปรํ วิเสสมธิคจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ สิเลสาลงฺการมาห ‘‘วินา’’ติอาทิฯ

คุรูนํ ปสาธโนปาโยปเทสกานํ, อลงฺการการโณปาโยปเทสกานํ วา อุปเทสํ ‘‘เอตฺถ เอวํ กเต โสเภยฺยา’’ติ อุปทิสนํ วินา ปริจฺจชฺช มุขสฺส, พนฺธสฺส จ อลงฺกรณานภิญฺญตาย พาโล อญฺญาณโก โย โกจิ ปุคฺคโล ตํ มุขํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ อนุรูปวเสน สชฺเชตุํ อิจฺฉติ อธิปฺเปติ, โส ตาทิโส อญฺญาณปุคฺคโล วิญฺญูหิ ตพฺพิทูหิ ปณฺฑิตชเนหิ หสฺสภาวํ อวหาสํ กถํ เกน ปกาเรน น สมฺปาปุเณยฺยฯ ‘‘กิมิทํ อญฺญาณปุริเสน กริยตี’’ติ หสนฺเตวาติ อธิปฺปาโยฯ นุอิติ วิตกฺเกฯ

[11] อิทานิ ปทาทิโทสรหิตพนฺธสรีรสฺส อลงฺกาเรหิ ภูสนมปิ คุรูปเทสสหิตเมว เสฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วินา คุรูปเทส’’ มิจฺจาทิสิเลสาลงฺการมาหฯ พาโล มุขาทิสรีราลงฺกาเร, พนฺธาลงฺกาเร วา อสมตฺโถ โย โกจิ คุรูปเทสํ วินา สรีราลงฺการกรณสฺส, พนฺธาลงฺการกรณสฺส วา อนุรูโปปเทสมนฺตเรน ตํ สรีรํ, พนฺธํ วา อลงฺกตฺตุํ ติลกตาฑงฺกาทีหิ, สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺกาเรหิ วา สชฺเชตุํ อิจฺฉติ เจ, โส วิญฺญูหิ ตทุภยญฺญูหิ หสฺสภาวํ อวหสิตพฺพตํ กถํ น สมฺปาปุเณ, ปาปุณาตฺเยว, ตสฺมา คุรูหิ สาทรโต อุคฺคณฺหิตฺวา กตฺตพฺพนฺติ ภาโวฯ

[12]

คนฺโถปิ กวิวาจาน-มลงฺการปฺปกาสโก;

ยาติ ตพฺพจนียตฺตํ, ตพฺโพหารูปจารโตฯ

[12] นนุ สทฺทคมฺมา, อตฺถคมฺมา จ อลงฺการาติ คนฺโถ กถนฺติ อาห ‘‘คนฺโถปี’’ติอาทิฯ กวิวาจานํ กวิปฺปโยคานํ สมุทายรูปานํ, ปฏิปาทนียตาย ตพฺพจนียานญฺจ อตฺถานํ อลงฺการปฺปกาสโก อลงฺการานํ ยถาวุตฺตานํ วิภาวิโต คนฺโถปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วาจฺจตํ ยาติ อุปคจฺฉติฯ กินฺติ อาห ‘‘ตพฺโพหารูปจารโต’’ติฯ ตสฺส กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส, ตสฺมิํ วา มณฺฑนวิเสเส ปวตฺตสฺส อลงฺการโวหารสฺส อุปจรณํ โสยมิตฺยเภเทน ปริกปฺปนํ อุปจาโรฯ กสฺมา? ปฏิปาทนียปฏิปาทกานํ อเภทวเสน การเณ การียสฺส อุปจริยโตติ อธิปฺปาโยฯ

[12] อิทานิ สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการคนฺโถ กถมลงฺกาโรติ อาห ‘‘คนฺโถ’’จฺจาทิฯ กวิวาจานํ กวีหิ วุตฺตวากฺยสงฺขาตานํ, อุปจารโต ตปฺปฏิปาทนียอตฺถสงฺขาตานญฺจ กวิปฺปโยคานํ อลงฺการปฺปกาสโก สทฺทตฺถาลงฺการปฺปกาสโก คนฺโถอปิ กิริยากปฺปสงฺขาตํ สตฺถมฺปิ ตพฺโพหารูปจารโต ตสฺส อลงฺกาโรติ กตโวหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส การเณ การียูปจาเรน ตพฺพจนียตฺตํ เตน อลงฺการสทฺเทน วตฺตพฺพตํ ยาติฯ อปิสทฺโท อลงฺการมเปกฺขติฯ อลงฺกาเร ปกาเสติ, อลงฺการานํ วา ปกาสโกติ จ, เตน วจนีโย, ตสฺส ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ภาโวติ วาจฺจวาจกสมฺพนฺโธฯ ตสฺส สทฺทาทิอลงฺการสฺส โวหาโรติ จ, ตพฺโพหารสฺส อลงฺการสทฺทสฺส อุปจาโรติ จ วากฺยนฺติฯ

[13]

ทฺวิปฺปการา อลงฺการา, ตตฺถ สทฺทตฺถเภทโต;

สทฺทตฺถา พนฺธนามาว, ตํสชฺชิตตทาวลิฯ

[13] อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ ปเภทํ, ตปฺปสงฺกญฺจ ตํพนฺธสรีรญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตมฺปิ เอกโต สมฺพนฺเธตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปการา’’ทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต คนฺเถ, ตสฺมิํ วา พนฺธาลงฺการาธิกาเร อลงฺการา ยถาวุตฺตา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ กถํ? สทฺทเภทโต, อตฺถเภทโต จ, สทฺทาลงฺการา อตฺถาลงฺการาติ อลงฺการา ทฺวิปฺปการา โหนฺตีติ อตฺโถฯ เยสํ เภเทน เต ทฺวิปฺปการา, เต สทฺทา, อตฺถา จฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ วุตฺตํ นามํ ยสฺสา อาวลิยา สา พนฺธนามา เอวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา ปกาสิตา ตํสชฺชิตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลิ สมุทายา, มหาวากฺยํ, อนฺตรวากฺยํ วาฯ ปริปุณฺโณ พนฺโธ มหาวากฺยํ, มุตฺตกาทโยวยวา อนฺตรวากฺยานิ, ตํสชฺชิตตทาวลิกํ ปสิทฺธภาเวน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธา สทฺทตฺถา วิธียนฺเตฯ

[13] อิทานิ ยถาวุตฺตอลงฺการานํ อวุตฺตเภทญฺจ ตทาธาราธิกตํ ยถาวุตฺตพนฺธสรีรญฺจ เอกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวิปฺปกาเร’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมิํ กิริยากปฺปสงฺขาเต อลงฺการคนฺเถ, โน เจ, อลงฺการาธิกาเร วา อลงฺการา วกฺขมานาลงฺการา สทฺทตฺถเภทโต สทฺทาลงฺการอตฺถาลงฺการเภเทน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ, เยสํ เภเทน อลงฺการา ภินฺนา, เต สทฺทตฺถา พนฺธนามาวฯ ตํสชฺชิตตทาวลิ เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, เตสํ สทฺทตฺถานํ มหากพฺพาทิสมุทายรูปา ปฏิปาฏิพนฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘พนฺโธ’’ อิติ นามํ ยสฺเสติ จ, เตหิ สทฺทตฺถาลงฺกาเรหิ สชฺชิตาติ จ, เตสํ สทฺทตฺถานํ อาวลีติ จ สมาโสฯ

[14]

คุณาลงฺการสํยุตฺตา, อปิ โทสลวงฺกิตา;

ปสํสิยา น วิญฺญูหิ, สา กญฺญา วิย ตาทิสีฯ

[14] เอวํ คุเณน อลงฺกาเรน สชฺชิตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ อปฺปเกนปิ โทเสน สํยุตฺตา สตี อสมฺผุสิตพฺพาว วิญฺญูหิ สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คุณ’’ อิจฺจาทิฯ สทฺทาลงฺการาขฺเยน คุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ สํยุตฺตาปิ วิเสเสน สชฺชิตาปิ สทฺทตฺถาวลิ โทสลเวน โทสเลเสนาปิ องฺกิตา อภิลญฺฉิตา สตี วิญฺญูหิ คุณโทสวิภาควิทูหิ ปณฺฑิตปุริเสหิ น ปสํสิยา เนว ปสํสิตพฺพาฯ กาวิยาติ อาห ‘‘กญฺญา วิยตาทิสี’’ติฯ ยถา หิ กญฺญา ทสวสฺสิกา สนฺนทฺธโยพฺพนาภิมุขภาเวน ชนนยนมโนวิลุพฺภินีคุเณน, อาภรณวิเสเสน จาลงฺกตา เกนจิ กุฏฺฐโทสเลเสน องฺกิตา วิญฺญูนํ อสมฺผุสนียา สิยา, ปเควาปรา, เอวเมว สทฺทตฺถาวลิปิ อปฺปเกนปิ สทฺทรูเปน, อตฺถลกฺขเณน จ โทเสน กุฏฺฐกปฺเปน วชฺชนียา เอว วิญฺญูนํ, ปเคว พหุนาติ วุตฺตํ โหติฯ

[14] เอวํ สทฺทตฺถานํ คุณีภูเตหิ อลงฺกาเรหิ สชฺชิตา สทฺทตฺถาวลิ เกนจิ ปทาทิโทเสน อภิลกฺขิตา เจ, อปฺปสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คุณาลงฺการิ’’จฺจาทิมาหฯ คุณาลงฺการสํยุตฺตา อปิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตคุเณน, อตฺถาลงฺกาเรน จ วิเสเสน ยุตฺตาปิ สา สทฺทตฺถาวลิ โทสลวงฺกิตา ปทโทสาทินา อณุมตฺเตนปิ โทเสน องฺกิตา ยุตฺตา สหิตา ตาทิสี คุณาลงฺการสํยุตฺตาปิ โทสลวงฺกิตา กญฺญา วิย ทสวสฺสิกา โยพฺพนปฺปตฺตา วนิตาว วิญฺญูหิ คุณโทสปริกฺขเกหิ น ปสํสิยา น ปสํสิตพฺพาฯ ยถา หิ ทสวสฺสิกา อิตฺถี ปิยสภาวสณฺฐิตา มนุญฺเญหิ คุเณหิ, โสภนานุรูปคีเวยฺยาทิอาภรณวิเสเสหิ ยุตฺตาปิ ทิสฺสมาเนน เกนจิ เสตกุฏฺฐลเวน ยุตฺตา สมานา คุณโทสปริกฺขเกหิ ทสฺสนียา น โหติ, เอวํ วุตฺตปฺปการาปิ พนฺธปทฺธติ กุฏฺฐตุลฺเยน เกนจิ ปทาทิโทเสน ยุตฺตา วิญฺญูหิ อสฺสาทนียาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ ลโว, เตน องฺกิตาติ จ, สา วิย ทิสฺสตีติ ตาทีสีติ จ วิคฺคโหฯ

[15]

เตน โทสนิราโสว, มหุสฺสาเหน สาธิโย;

นิทฺโทสา สพฺพถา สา’ยํ, สคุณา น ภเวยฺย กิํฯ

[15] ยโต เอวํ, เตน ตสฺมา การณา มหุสฺสาเหน มหตา วายาเมน โทสานํ ปทโทสาทีนมนตฺถนิมิตฺตานํ นิราโสว สตฺถทิฏฺฐิยา สตฺถปฺปภาวโต ปริจฺจาโคเยว สาธิโย สาเธตพฺโพ, ‘‘วิญฺญูหี’’ติ เสโสฯ เอวํ โทสนิราเส โก คุโณ อุปลพฺภตีติ เจฯ สพฺพถา สพฺพปฺปกาเรน นิทฺโทสา โทเสหิ นิคฺคตา สายํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ สหิตา น ภเวยฺย กิํ, ภวตฺเยว, คุณรหิตํ ตํอลงฺกตมนุปาเทยฺยํ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

[15] เตน ยโต โทสยุตฺตา วิญฺญูหิ อนุปาเทยฺยา, ตสฺมา มหุสฺสาเหน อธิกวายาเมน โทสนิราโสว ปทโทสาทีนํ นิรากรณเมว สาธิโย อเนกสตฺถวิสยาย ปญฺญาย วิญฺญูหิ สาเธตพฺโพ, เอวํ สติ สพฺพถา สพฺพากาเรน นิทฺโทสา โทสรหิตา สา อยํ สทฺทตฺถาวลิ สคุณา สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ คุเณหิ ยุตฺตา น ภเวยฺย กิํ, คุณยุตฺตา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ โทสานํ นิราโสติ จ, นตฺถิ โทสา เอติสฺสา, นิคฺคตา โทเสหิ วาติ จ, สห คุเณหิ วตฺตมานาติ จ วิคฺคโหฯ

[16]

สา’ลงฺการวิยุตฺตาปิ, คุณยุตฺตา มโนหรา;

นิทฺโทสา โทสรหิตา, คุณยุตฺตา วธู วิยฯ

[16] กิํการณเมวํภูโต โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเนน พนฺโธติ อาห ‘‘สา’ลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตาปิ สตี นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทเสหิ นิคฺคตา คุเณหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาเตหิ สํยุตฺตา ชนานมานนฺทสนฺโทหาภิสนฺทเนกเหตุตาย มโน หรติ อตฺตโน สนฺติกมากฑฺฒตีติ มโนหรา โหตีติฯ ตตฺโถทาหรณมาห ‘‘โทสรหิตา คุณยุตฺตา วธู วิยา’’ติฯ ยถา เยน เกนจิปิ โทเสน วิรหิตา วธู มนาปจาริตาทีหิ คุณวิเสเสหิ สํยุตฺตา สตี เกนจิ อาภรเณน อมณฺฑิตา อปสาธิตาปิ กินฺนาม มธุรา กวีนํ ปสาธนํ กินฺนาม มโนหรา โหติ, เอวมยํ สทฺทตฺถาวลิปิ มโนหรา โหตีติ อตฺโถฯ

[16] อิทานิ โทสปริจฺจาเคน คุณาทาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘สา’ลงฺการวิยุตฺเต’’จฺจาทินาฯ

สา สทฺทตฺถาวลิ อลงฺกาเรหิ วิยุตฺตา สตีปิ นิทฺโทสา สพฺพปฺปกาเรน โทสรหิตา คุณยุตฺตา ตโตเยว คุณีภูตา สทฺทาลงฺกาเรน ยุตฺตา โทสรหิตา ทุพฺพณฺณทุสฺสณฺฐานาทิโทเสหิ ปริจฺจตฺตา คุณยุตฺตา หทยงฺคมคุณยุตฺตา วธู วิย องฺคนา วิย มโนหรา สาธุชเน อาราเธติฯ

[17]

ปเท วากฺเย ตทตฺเถ จ, โทสา เย วิวิธา มตา;

โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺย’หํฯ

[17] ยโต เอวํ คุณาลงฺการสํยุตฺตายปิ โทสลวงฺกิตาย วิญฺญูนมนาทรณียตา, อลงฺการวิยุตฺตาปิ โทสาภาเวน คุณยุตฺตาย มโนหรตา, เอวมนตฺถาวหสฺสาปิ โทสสฺส ปริหริตพฺพตา สตฺถทิฏฺฐิยา, ตสฺมา เต โทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท’’ติอาทินาฯ เตสํ ปทานํ วากฺยานํ อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺมิํฯ อุทาหรียติ ลกฺขฺยภาเวนาติ อุทาหรณํ, สห อุทาหรเณหีติ โสทาหรณํฯ ลกฺขิยติ ลกฺขิยมเนนาติ ลกฺขณํฯ

[17] เอวํ อลงฺการยุตฺตาปิ อปฺปเกน โทเสน ยุตฺตพนฺธสฺส อนุปาเทยฺยตฺตา, อลงฺการอลงฺกรเณ อสติปิ โทสรหิเต วิญฺญูหิ อุปาเทยฺยตฺตา จ มุขฺยสฺส โทสปริหารสฺส อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา อิทานิ อธิคตโทเส ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘ปเท วากฺเย’’จฺจาทินาฯ ปเท นามาทิจตุพฺพิธปเท จ, วากฺเย ‘‘สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตานํ จโย วากฺยํ สการกกิริยา’’ติ วุตฺตลกฺขเณ วากฺเย จ, ตทตฺเถ จ เตสํ ปทวากฺยานํ อตฺเถ จ วิวิธา อเนกปฺปการา เย โทสา วิญฺญูหิ โทสภาเวน มตา เญยฺยา, เอเตสํ ปทาทิโทสานํ โสทาหรณํ อุทาหรณสหิตํ ลกฺขณํ อหํ กถยามิฯ เอตฺถ จ–

‘‘ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามาขฺยาโตปสคฺคิกํ;

นิปาตกญฺจ ตญฺญูหิ, อสฺโส ขลฺวาภิธาวตี’’ติ [รูปภิทฺธิฏีกายํ นามกณฺเฑ]ฯ

วุตฺตนิยาเมน ปทํ ตาว ทฏฺฐพฺพํฯ

อุทาหรียนฺติ ลกฺขิยภาเวนาติ อุทาหรณานีติ จ, สห อุทาหรเณนาติ โสทาหรณนฺติ จ, ลกฺขียติ ลกฺขิยมเนนาติ จ วิคฺคโหฯ

ปทโทสอุทฺเทส

[18]

วิรุทฺธตฺถนฺตราฌตฺถ-กิลิฏฺฐานิ วิโรธิ จ;

เนยฺยํ วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถกมนตฺถกํฯ

วากฺยโทสอุทฺเทส

[19]

โทสา ปทาน, วากฺยาน-เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณคามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺตมเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

[20]

อปกฺกโม’จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ

ปทโทสาทิอุทฺเทสวณฺณนา

[18-19-20] อิทานิ ยถาปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’ อิจฺจาทินาฯ วิรุทฺธํ อตฺถนฺตรํ ยสฺส ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํฯ กิํ ตํ? ปทํฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ อธิโก อตฺโถ วิเสสฺยสฺส เยน ตํ อธฺยตฺถํฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถ อานียตีติ เนยฺยํฯ โทสา ปทานนฺติ เยหิ โทเสหิ ปทานิ ทุฏฺฐานิ, เต วิรุทฺธตฺถนฺตรตาทโย ปทานํ โทสาติ อตฺโถฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ วากฺยานํ โทสาติ สมฺพนฺโธฯ ภคฺคา รีติ กโม ยสฺมิํ ตํ ภคฺครีติกํ, วากฺยํฯ อปกฺกมตาทโย วากฺยตฺถโทสา, วากฺยตฺถานํ โทสโตฯ วากฺยํ ทุฏฺฐํ สิยาติ วากฺยเมว วิเสสฺยเตฯ เตน สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโสฯ

[18-19-20] อิทานิ กเถตพฺพภาเวน ปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสนฺโต ‘‘วิรุทฺธ…เป.… นิสฺสิตา’’ติ อาหฯ