[58] ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ ขราอิจฺจาทิกํ พนฺธผรุสํ สุติสุภคตฺตาภาวโต ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ขยํ ปตฺตา ยโต, ตสฺมา เขตฺเต เกทาเร ขิตฺตํ วุตฺตํ อลมจฺจนฺตํ ผลติ นิปฺผชฺชติฯ วากฺยโทโสฯ

[58] ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ พนฺเธ พนฺธสรีเร ผรุสตา สุติสุขตาภาวโต ผรุสภาโว ยตฺถ วากฺเย ภวติ, ตํ วากฺยํ พนฺธผรุสํ นาม โหติฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ขรา กกฺกสา ขิลา ขาณุกาทโย ปริกฺขีณา ยสฺมา ขีณา โหนฺติ, ตสฺมา เขตฺเต ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ อลํ อติสเยน ผลติ นิปฺผชฺชติฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยตฺถโทสนิทฺเทสวณฺณนา

[59]

เญยฺยํ ลกฺขณมนฺวตฺถ-วเสนา’ปกฺกมาทินํ;

อุทาหรณเมเตสํ, ทานิ สนฺทสฺสยามฺย’หํฯ

[59] ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทิฯ อปกฺกมาทีนํ ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ ลกฺขียติ อุทาหรณมเนนาติ อตฺเถน ลกฺขณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถ ตํ อปกฺกมนฺติอาทินา อตฺถานุคมนวเสน เญยฺยํ วิญฺญาตพฺพํฯ อิทานิ วากฺยโทเส นิทฺทิสิตฺวา อวสรปฺปตฺเต อิมสฺมิํ กาเล เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ อหํ สนฺทสฺสยามิ ปกาเสสฺสามิฯ

[59] อิทานิ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน อปกฺกมาทิอตฺถโทสานิ วิภาเวติ ‘‘เญยฺย’’มิจฺจาทินาฯ อปกฺกมาทีนํ อปกฺกโมจิตฺยหีนาทีนํ ลกฺขณํ อปกฺกมาทิวิสยพุทฺธิยา อวิปรีตวุตฺติยา ปวตฺติการณํ อนฺวตฺถวเสน อปคโต กโม ยตฺถิจฺจาทิวจนตฺถานุคตญาณวเสน เญยฺยํ ญาตพฺพํ, วิสุํ ลกฺขณํ น วทามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ อหํ เอเตสํ อปกฺกมาทีนํ อุทาหรณํ ลกฺขิยํ สนฺทสฺสยามิฯ อตฺถานุคตมนฺวตฺถํ อนฺวตฺถสฺส ญาณสฺส วโสติ วิคฺคโหฯ

ตตฺถาปกฺกมํ ยถา

[60]

ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

โภคสคฺคาทินิพฺพาน-สาธนานิ น สํสโยฯ

[60] ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ สมฺมา อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ นิปฺผาทิตานิฯ เอตฺถ โภคสคฺคาทินิพฺพานานํ เหตโว ยถากฺกมํ ทานสีลภาวนาโย, น ตุ ภาวนาทานสีลานิฯ

[60] ตตฺถ เตสุ อปกฺกมาทีสุ อปกฺกมํ ยถา อปกฺกมสฺโสทาหรณเมวํฯ โอจิตฺยหีนํ ยถาตฺยาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ภาวนิ’’จฺจาทิฯ อิห อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สมฺมา สมฺปาทิตานิ อโลภาทิเหตุสมฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ สมฺปาทิตานิ ราสิกตานิ ภาวนาทานสีลานิ โภคสคฺคาทินิพฺพานสาธนานิ อุปโภคปริโภคานิ, สคฺคุปฺปตฺติอายุอาโรคฺยาทีนิ, นิพฺพานญฺเจติ เอเตสํ สาธกานิฯ น สํสโย สทิสวิสทิสวิปากทาเน สํสโย นาม นตฺถิฯ เอตฺถ โภคสคฺคนิพฺพานานํ เหตุภูตา ปน กมโต ทานสีลภาวนาโย ภวนฺตีติ ผลกฺกมสฺส เหตุกฺกมํ วิรุทฺธมิติ กมาเปตํ นาม โหติฯ

โอจิตฺยหีนํ ยถา

[61] ปูชนียตโร โลเก, อห’เมโก นิรนฺตรํฯ

มเยกสฺมิํ คุณา สพฺเพ, ยโต สมุทิตา อหุํฯ

[61] ‘‘ปูชนียิ’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา การณา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ เกวเล มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา การณา อิมสฺมิํ สตฺตโลเก เอโก เกวโล อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปุชฺโชติฯ เอวมตฺตปสํสนมรุจิตํ สปฺปุริสสฺสฯ

[61] ‘‘ปูชนียตเร’’จฺจาทิฯ ยโต ยสฺมา สพฺเพ คุณา สีลาทโย เอกสฺมิํ มยิ อทุติเย มยิ เอว สมุทิตา ราสิภูตา อหุํ อเหสุํ, ตสฺมา โลเก สตฺตโลเก เอโก อทุติโย อหเมว นิรนฺตรํ สตตํ ปูชนียตโร อติสเยน ปูชนีโยฯ เอวํ อตฺตปฺปสํสนโต อุจิตตาย ปริหานีติ โอจิตฺยหีนํ นามฯ

ยถา จ

[62]

ยาจิโตหํ กถํ นาม, น ทชฺชามฺยปิ ชีวิตํ;

ตถาปิ ปุตฺตทาเนน, เวธเต หทยํ มมฯ

[62] ‘‘ยาจิโต’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ยทิ ยาจิํสุ, ชีวิตมฺปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ ทสฺสิโตทารตายานุจิตํ ปุตฺตทาเน หทยปเวธนกถนํ เวสฺสนฺตรสฺส ยชฺเชวมโวจฯ

[62] ยถา จ, เอวมฺปิ โอจิตฺยหีนสฺส อุทาหรณํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ยาจิโต’’จฺจาทิฯ ยาจิโต ยาจเกหิ ยาจิโต อหํ ชีวิตมปิ กถํ นาม น ทชฺชามิ, ตถาปิ เอวํ ทานชฺฌาสเย สติปิ ปุตฺตทาเนน มม หทยํ เวธเต กมฺปเตฯ เอตฺถ เวสฺสนฺตรสฺส ‘‘ยทิ ยาเจยฺยุํ, ชีวิตมปิ ยาจกานํ ทชฺชามี’’ติ กตปฏิญฺญาย ปุตฺตทาเนน หทยกมฺปนสฺส กถนํ จาคาติสยโยคสงฺขาตอุทารคุณสฺส อนนุจฺฉวิกนฺติ โอจิตฺยหีนํฯ

ภคฺครีติ ยถา

[63]

อิตฺถีนํ ทุชฺชนานญฺจ, วิสฺสาโส โนปปชฺชเต;

วิเส สิงฺคิมฺหิ นทิยํ, โรเค ราชกุลมฺหี จฯ

[63] ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ โนปปชฺชเต น ยุชฺชติฯ

เอตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา ปริจฺจาเคน วิเสอิจฺจาทินา อาธาเร สตฺตมีนิทฺเทโส อตฺถรีติยา ภงฺโคฯ อาโท มชฺเฌ จ จการปริจฺจาคา สทฺทรีติยา ภงฺโค, รีตีนํ อนนฺตตฺตา ภงฺคาปฺยนนฺตาฯ อุทาหรณํ ตุ ทิสามตฺตํฯ

[63] ‘‘อิตฺถีน’’มิจฺจาทิฯ อิตฺถีนญฺจ ทุชฺชนานญฺจ วิสฺสาโส สหวาสาทีหิ วิสฺสาโส โนปปชฺชเต อนตฺถสํสยานิวตฺติการณตฺตา น ยุชฺชติฯ วิเส ครเฬ จ สิงฺคิมฺหิ สิงฺควติ มหิํ สาโท จ นทิยญฺจ โรเค วฑฺฒมานเก โรเค จ ราชกุลมฺหิ จ วธพนฺธนาทิการเก ราชกุเล จ วิสฺสาโส โนปปชฺชเตฯ เอตฺถ อาโท สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา อารภิตฺวา ตํ ปหาย สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา อตฺถรีติ จ, อาทิมชฺเฌสุ จสทฺทปริจฺจาคโต สทฺทรีติ จ ภินฺนาฯ จสทฺทํ ปยุญฺชนฺเตน อาโท เอว วา อนฺเต เอว วา ปจฺเจกํ วา โยเชตพฺพํ โหติฯ อีทิโส ปโยโค รีติภงฺโค นาม โหติฯ รีตีนํ พหุตฺตา รีติภงฺคโทสาปิ พหุวิธาฯ อิทํ ปน มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ

สสํสยํ ยถา

[64]

มุนินฺทจนฺทิมาโลก-รสโลลวิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, โคปทสฺสนปีณิโตฯ

[64] ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ จนฺทิมา วิย จนฺทิมา, มุนินฺโทเยว จนฺทิมา, ตสฺส อาโลกนํ ทสฺสนํ, อาโลโก ปกาโส วา, ตสฺมิํ รโส อนุราโค, เตน โลลานิ จปลานิ โลจนานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส ชโน อวกฺกนฺโต โอกฺกนฺโต ปวิฏฺโฐ ปนฺโถ มคฺโค เยน อวกฺกนฺตปนฺโถ เอว คุนฺนํ รํสีนํ, อิฏฺฐตฺถนิปฺผตฺติสูจกภาเวน โคปทตฺถสฺส วา ปทสฺสเนน ปีณิโต มุทิโตติ เอตฺถ โครูปสฺส ปทสฺสเนนาติปิ วิญฺญายตีติ สนฺเทโหฯ

[64] ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทจนฺทิมาโลกรสโลลวิโลจโน มุนินฺทสงฺขาตสฺส จนฺทิมสฺส อาโลเก ทสฺสเน ปาตุภาเว วา รเสน อาลเยน จญฺจลเนตฺโต ชโน อวกฺกนฺตปนฺโถว โอติณฺณมคฺโคว พุทฺธสฺส ทสฺสนตฺถาย มคฺคโมติณฺโณติ อธิปฺปาโยฯ โคปทสฺสนปีณิโต โคสงฺขาตรํสิปทสฺสเนน, อภิมงฺคลสมฺมตโคปทสฺสเนน วา สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ เอตฺถ โคปทสฺสเนนาติ จ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา วิญฺญาตุํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ สสํสยํ นามฯ อวกฺกนฺโต ปนฺโถ เยนาติ จ, คุนฺนํ รํสีนํ, คาวสฺส วา ปทสฺสนนฺติ จ, โคปทสฺสเนน ปีณิโตติ จ วิคฺคโหฯ

[65]

วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติ-กรํ คามฺมํ มตํ ยถา;

โปโส วีริยวาโส’ยํ, ปรํ หนฺตฺวาน วิสฺสมิฯ

[65] ‘‘วากฺย’’อิจฺจาทิฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน ปหริตฺวา วีริยวา สูโร โสยํ โปโส ปุริโส วิสฺสมิ วิสฺสตฺโถฯ อยมตฺโถ ตาว น ทุปฺปตีโตฯ ปรํ อจฺจนฺตํ หนฺตฺวาน วีริยวา อุจิตสมฺภโว โสยํ โปโส วิสฺสมีติ ทุปฺปตีโตยมตฺโถฯ

[65] อนฺวตฺถวเสน ลกฺขณสฺส อปากฏตฺตา สลกฺขณํ ลกฺขิยมุทาหรติ ‘‘วากฺยตฺถโต’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺถโต ทุปฺปตีติกรํ วิรุทฺธปฺปกาสกํ คามฺมนฺติ มตํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ ปรํ สตฺตุํ หนฺตฺวาน มาเรตฺวาน วีริยวา สูโร โส อยํ โปโส วิสฺสมิ วิคตปริสฺสโม อโหสิ, อยมตฺโถ อิฏฺโฐฯ ปรํ อติสเยน หนฺตฺวาน วีติกฺกมํ กตฺวา วีริยวา อุปจิตสมฺภโว อุปจิตสุกฺโก โส อยํ ปุริโส วายาเมน วิสฺสมิ วิคตวายาโม อโหสีติฯ อิมสฺสตฺถสฺส อสพฺภารหตฺตา คามฺมตฺตํฯ วีริยํ อุสฺสาโห สมฺภโว วา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโหฯ

[66]

ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวีภวิสฺสติฯ

[66] ‘‘ทุฏฺฐา’’อิจฺจาทิฯ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย อลงฺการานํ ทูสนํ วิกฏตา, เอตนฺตุ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺการสฺส รูปํ สรูปํ อลงฺการนิทฺเทเส ตํนามเก ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติ ปกาสิสฺสติ, ตตฺเถว ตํ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ

[66] ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกริ’’จฺจาทิฯ ยตฺถ วากฺเย อลงฺการทูสนํ อลงฺการานํ วิโรโธ โหติ, เอตํ วากฺยตฺถนิสฺสิตํ เอตํ วากฺยํ ทุฏฺฐาลงฺกรณํ ทุฏฺฐาลงฺกาโร นาม, ตสฺส ทุฏฺฐาลงฺกรณโทโสปลกฺขิตวากฺยสฺส รูปํ สรูปํ ลกฺขิยํ อลงฺการนิทฺเทเส อลงฺการานํ นิทสฺสนฏฺฐานภูเต ปริจฺเฉเท อาวีภวิสฺสติฯ เอตฺถ วุตฺเตปิ ปุน ตตฺถาปิ วตฺตพฺพํ สิยาติ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุทฺเทเส ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณ’’นฺติ วจนํ อลงฺกติ อลงฺกรณอลงฺการสทฺทานํ ตุลฺยตฺถตฺตา น วิรุชฺฌติฯ

[67]

กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,

โทสานเมสํ ปวโร วิภาโค;

เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,

ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

โทสาวโพโธ นาม

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

[67] เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปชฺช ทานิ ‘‘กโตตฺริ’’จฺจาทินา นิกฺขิปนนยํ สงฺขิปติฯ

อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ ยถาวุตฺตานํ โทสานํ ปทโทสาทีนํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโค วิภชนํ สงฺเขปนยา สงฺเขปกฺกเมน, น วิตฺถารโต, ยโต อปริสงฺเขฺยยฺยานํ นตฺถิ ปริยนฺโต มยา กโต นิฏฺฐาปิโตฯ นนุ ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุราตเนหิ [ปุราตเรหิ (ก.)] ทีปิตา สนฺติ พหู โทสา, เต ปริจฺจตฺตา สิยุนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต, วิตฺถารกฺกมสฺส อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ ตถา หิ–

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทีนํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตรานุคตนฺติ จฯ เอตฺถ หิ ปตงฺคสทฺเทน โชติริงฺคณสงฺขาตมตฺถนฺตรมสมตฺถมิจฺฉิตตฺเถ ‘‘วจนฺติ คณฺฑา’’ตฺเยวมาทิกํ อมงฺคลอปยุตฺตปทาทิกํ กิลิฏฺเฐ อนฺโตคธนฺติ จฯ

คชเหสาทิ สมฺพนฺธทูสิตํ โลกวิโรธิ, โสคตาคมาทีสุ ปสิทฺธํ รูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร วุตฺตํ อปฺปตีตํ นามฯ อิทํ อาคมวิโรธิอิติ, สมฺพนฺธทูสิตปฺปตีตาทิกํ วิโรธิมฺหิ ปวิฏฺฐนฺติ จ, อาเนตพฺพเหตุตฺตา เหตฺวเปกฺขํ เนยฺยโต น พฺยติริจฺจตีติ จฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสามตฺถฺยาภิเธยฺยาทิกํ โอจิตฺยหีเน สงฺคหิตนฺติ จฯ ชิคุจฺฉอสพฺภสํสูจกอตฺถนฺตรกญฺจ คามฺมํ ทุปฺปตีติกเร สงฺคยฺหตีติ จฯ ( ) [(ทุรุจฺจารณํ)?] สพนฺธผรุสเมเวติ จฯ

เอตฺถ ปน โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ วากฺยตฺถโทสตฺเตปิ ผนฺธผรุสสฺส จ วากฺยโทสตฺเต ปทปทตฺถานํ โทสโต วากฺยเมว ทุฏฺฐํ สิยา, วากฺยญฺจ ปเทหิ วิริจฺจเต, ปเท ทุฏฺเฐ วากฺยตฺโถ จ ทุฏฺโฐ สิยาฯ

ปทโทสโต วากฺยวากฺยตฺถานํ นานาภาวาภาวญาปนตฺถํ อสามตฺถิยาภิเธยฺยาทิกํ ปทํ โอจิตฺยหีนาทิวากฺยตฺถโทสาทีสุ อนฺโต กถิตํฯ ตถา หิ ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีหิ ปเทหิ วิรจิตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา พหูนิ ทุฏฺฐานิ วากฺยานิ ทสฺสิตานิฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ เอตฺถ หปุพฺพํ ริส’มานยีติ อิจฺฉิตตฺถา ปริ ภฏฺฐํ ภฏฺฐํฯ นานตฺถมปฺปสิทฺเธหิ ยุตฺตํ คุฬฺหํ, ยถา ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’ติฯ อิติ ภฏฺฐคุฬฺหตฺถาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธาติ จฯ

วากฺเยปิ วิสนฺธิกมิหานุปโยคีติ จ, วากฺยนฺตโรปคตํ วากฺยํ วากฺยคพฺภํ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํ ‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารต’’มิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ สโมหิตนฺติ จฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาย ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตนฺติ จ, ตตฺถ จ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหํ, ลตาวาจินา วลฺลรีสทฺเทน องฺคนา, ปลฺลวสทฺเทน กรจรณทสนจฺฉทา, มญฺจรีสทฺเทน นขโสภา ทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตา, วากฺยตฺเถปิ ปทุมินีนํ รตฺติยมุนฺนิทฺทตาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธินิลีนนฺติ จ นาตฺยนุญฺญาตา, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาเคนฯ เอโสว เอวํ ยถาวุตฺตนเยน นิฏฺฐาปิโต อยํ สงฺเขปนโย เอว กวีนํ ปณฺฑิตชนานํ เขทกรํ ‘‘กถํ นาม พนฺเธปีทิสํ สติ สนฺตี’’ติ เอวมาสุหโนปชนํ ปรํ ปทโทเส อสาธุสนฺทิทฺธปริยาย เญยฺยอปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก ทุพฺโพธเทสิยาทิกํ, วากฺยโทเส อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิกํ, วากฺยตฺถโทเส อุปกฺกโมปสํหารวิสมญฺเจติ อิจฺเจวมาทิกมปรมฺปิ ทูสนํ อตฺถิ เจ ยทิ ภเวยฺย, ตมฺปิ โพธยิตุมวคเมตุํ อลํ สมตฺถํ ยถาวุตฺตโทสานุสาเรน พุทฺธิมนฺเตหิ สกฺกา อูหิตุนฺติฯ

เอวํ วทโต จ คนฺถการสฺสายมธิปฺปาโย – เย โทสา วิภาคโส น วุตฺตา, เต มยา คนฺถคารวภยา สงฺเขปิตา, ลกฺขณโต ตุ สงฺคหิตาฯ น หิ เตสมนฺตํ โก ชหาเปติฯ

ตตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุฯ ยํ กฺริยาทินิมิตฺตมุปาทาย อตฺถนฺตเรปิ วตฺตเต, ตํ สญฺญาภาเวเนว ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ, ยถา ‘‘รวิมฺหิหิมหา’’ติ, อิทํ ปน วิเสสนตฺเถ สาธุ โหติฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนฺตเรน ปริกปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ, ยถา ‘‘วฬวามุเขเน’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสวนิตานเนน’’ อิติฯ ยํ อจฺจนฺตาพฺยภิจารีภาเวน วิเสสฺยสฺส คุณํ วทติ, ตํ อปฺปตีตตฺถํ, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺถานุปโยคํ อปฺปโยชกํ, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ ‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ อิจฺจาทิโก ทุพฺโพโธ, กนิ กญฺเญ ขาทโย คคฺฆริกาฯ ‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’อิจฺจาทิโก เทสิโย, ตลฺโล ชลาสยวิเสโส, คลฺโล กโปโลฯ ‘‘สคฺคเสวีนํ ริปูนมิตฺถีนมกงฺกโณ ปาณิฯ เนตฺตมนญฺชน’’นฺติอาทิกํ อธิกํฯ ‘‘อกงฺกโณ ปาณี’’ติอาทินา เวธพฺยสฺส คมฺมมานตฺตา ‘‘สคฺคเสวีน’’นฺติ อธิกนฺติฯ ยตฺถ วตฺตพฺพสฺส อูนตา, ตํ อูนํ, ยถา ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ อูนํ, ฉนฺโทภงฺคานฺวิตํ วโจ ภคฺคจฺฉนฺทํ ปากฏํฯ อารมฺภาวสาเนน วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ, ตํ ปน อารทฺธกฺกมปริจฺจาเคนาปเรน นิกฺขิปนํ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกาฏีกายํ

โทสาวโพธปริจฺเฉโทฯ

[67] เอวํ ‘‘โสทาหรณเมเตสํ, ลกฺขณํ กถยามฺยห’’นฺติ กตปฏิญฺญานุรูปํ สมฺปาเทตฺวา อิทานิ ‘‘กโตตฺเร’’จฺจาทินา นิคเมนฺโต โทเส สงฺขิปติฯ

อตฺร อิมสฺมิํ อธิกาเร, ปริจฺเฉเท วา เอสํ โทสานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทีนํ ปวโร ลกฺขณาวิโรธลกฺขิยโต อุตฺตโม วิภาโค อสงฺกรโต วิภชนํ สงฺเขปนยา วิตฺถาราปนิยสงฺเขปกฺกเมน มยา กโต วุตฺโต เอโสว ยถาวุตฺโต เอโส สงฺเขปกฺกโม เอว กวีนํ วิรจยนฺตานํ เขทกรํ พนฺธสรีเร อีทิสํ อีทิสปฺปโยคํ กถํ นาม กโรมีติ เอวํ ปวตฺตเขทมุปฺปาทยนฺตํ ปรมฺปิ อสาธุสนฺทิทฺธาทิ อญฺญมฺปิ ทูสนมตฺถิ เจ, ตํ สพฺพํ โพธยิตุํ โพเธตุํ อลํ สมตฺโถ โหติฯ นิยติ อวุตฺโตปิ อตฺโถ เอเตนาติ จ, สงฺเขโป จ โส นโย จาติ วิคฺคโหฯ

อิหานิทฺทิฏฺฐํ

‘‘นิหนฺตุ โสยํ ชลิตํ, ปตงฺโค อริปาวก’’นฺติอาทิกํ

อกฺขมตฺถนฺตราทิกํ วิรุทฺธตฺถนฺตเร อนุปตตฺตา น วุตฺตํ, เอตฺถ สูริยวาจโก ปตงฺคสทฺโท โชติริงฺคณวาจโกปิ โหตีติ วตฺตุมิจฺฉิตอมิตฺตคฺคิวินาเส อสมตฺถญฺญตฺโถ โหติฯ

‘‘วจนฺติ คณฺฑิ’’จฺจาทิกํ อาคเม อปฺปสิทฺธํ ลกฺขณมตฺเตน สาธิยํฯ อปฺปยุตฺตปทาทิโทโส กิลิฏฺฐปทโทเส อนฺโตคโธ โหตีติ น วุตฺโตฯ

คชเหสาตุรงฺคโกญฺจนาทาทิสมฺพนฺธทูสิตญฺจฯ ชินาคมาทีสุ ปสิทฺธรูปกฺขนฺธาทิกมญฺญตฺร ปยุตฺตมปฺปตีตนฺนามาตีทํ ทฺวยํ ยถากฺกมํ โลกวิโรธมาคมวิโรธญฺจ โหตีติ วิโรธิปเท อนฺโตคธํ โหติฯ เหตฺวเปกฺขํ อาเนตพฺพเหตุตฺตา เนยฺเย อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ

‘‘เทโว โวหรตุ กฺเลสํ, ราหุขินฺโน ทิวากโร’’

อิจฺจาทิกํ อสมตฺถาภิธายิจฺจาทิ โอจิตฺยหีเน อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ

เอตฺถ ทิวากโร สยํ ราหุคหิโต อญฺเญสํ กิเลสาปนยเน อสมตฺโถติ ตมสามตฺถิยํ วิเสสนภูเตน ‘‘ราหุขินฺโน’’ติ ปเทน ญายติฯ

ชิคุจฺฉาวมงฺคลอสพฺภานํ ติณฺณมญฺญตฺรสฺส โชตกํ วาจกํ วา อตฺถนฺตรํ วา คามฺมํ ทุปฺปตีติกรตฺตา วากฺยตฺถคามฺมโทเสเยว อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ ทุรุจฺจารณภูตลกฺขณํ กฏฺฐํ พนฺธผรุสโต อพฺยติริตฺตนฺติ น วุตฺตนฺติฯ ‘‘หริสมานยี’’ติ วตฺตพฺเพ หปุพฺพํ ริส’มานยิอิจฺจาทิกํ อิจฺฉิตตฺถโต ปริภฏฺฐตฺตา ภฏฺฐญฺจ ‘‘สกฺโก สหสฺสคู’’อิจฺจาทิกํ อปสิทฺธวิสเย ปริยุตฺตคุฬฺหญฺเจติ อิเม อตฺถคุฬฺหาทโย ปสาทาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสาทคุณาทาเนเนว ปริจฺจตฺตาติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ สหสฺสํ คาโว จกฺขูนิ อสฺสาติ สหสฺสคูติ สกฺกสฺส นามํ คุฬฺหํ นาม โหติฯ

วากฺยโทเสปิ วิสนฺธิวากฺยํ อิธ อนุปโยคิตฺตา น วุตฺตํฯ วากฺยมชฺฌปติตวากฺยยุตฺตํ วากฺยคพฺภญฺจ, วากฺยนฺตรปทสมฺมิสฺสํฯ

‘‘อปาถฺยเมโส ทิสฺสติ, เวชฺชํ ขาทตฺยนารตํ’’

อิจฺจาทิกํ วากฺยสํกิณฺณญฺจ พฺยากิณฺเณ อนฺโตคธนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺถ เอโส ภิสกฺโก อนารตํ นิจฺจํ อปาถฺยํ โรคสฺส อหิตํ ทิสฺสติ วทติฯ เอโส โรคี อนารตํ สตตํ อปาถฺยํ อหิตํ ขาทติฯ เวชฺชํ ภิสกฺกํ ทิสฺสติ กุชฺฌติฯ เอวํ อเนกวากฺเยหิปิ สนฺธิวากฺยํ สํกิณฺณํ นามฯ

‘‘กาจุยฺยาเน มยา ทิฏฺฐา, วลฺลรี ปญฺจปลฺลวา;

ปลฺลเว ปลฺลเว มุธา, ยสฺสา กุสุมมญฺจรี’’ติฯ

อิทมวาจกํ ปเหฬิกาสุ ปมุสฺสิตาสนฺนิสฺสิตมิติ น วุตฺตํฯ

นนุ เจตฺถ อตฺตนา ปเหฬิกาย อทสฺสิตตฺตา อวาจกสฺส ปมุสฺสิตาย อนฺโตคธกรณํ อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนนฺติ? นยิทเมวํ, ‘‘อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา’’ติ จ อุปริ กิลิฏฺฐปทโทสปริหาเร ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติ เจติ อิมินา ปุราตเนหิ นิทฺทิฏฺฐโสฬสปเหฬิกาโยปิ ทสฺสิตาติ สิทฺเธน อสิทฺธสาธนํ โหติฯ ตตฺถ กวินา อุยฺยานสทฺเทน เคหญฺจ ลตาปริยายวลฺลรีสทฺเทน องฺคนา จ ปลฺลวสทฺเทน กรจรณาธรา จ มญฺจรีสทฺเทน นขทนฺตกนฺติโย จ วตฺตุมิจฺฉิตาฯ

วากฺยตฺถโทเสปิ ปทุมินีนํ รตฺติยํ ปพุชฺฌนาทิกํ วิรุทฺธํ วิโรธิปเทเยว อนฺโตคธตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กโตตฺร สงฺเขปนยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เตสํ สพฺพถา ปริจฺจตฺตตฺตาติฯ เอตฺถ โอจิตฺยหีนทุปฺปตีติกรานํ ทฺวินฺนํ วากฺยตฺถโทสตฺเต สติ พนฺธผรุสสฺส วากฺยโทสตฺเต สติ วิโรธิโน ปทโทสตฺเต สติ ‘‘อสมตฺถาภิธายิ’’อาทิปทํ, ‘‘ชิคุจฺฉาทิตฺตยปกาสกา’’ทิปทํ, กฏฺฐปทํ, ปทุมินีนํ รตฺติยํ ผุลฺลตาทิ [ทุนฺนิทฺทตาทิ (ก.)] วากฺยตฺถญฺเจติ อิเม จตฺตาโร โทสา ภินฺนชาติเกสุ โอจิตฺยาทีสุ กถํ สงฺคหิตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปทานํ ทุฏฺฐตฺเต สติ วากฺยวากฺยตฺถานมทุฏฺฐตา นาม นตฺถีติ ปทโทเสน สนฺธิวากฺยวากฺยตฺถโทสานมนญฺญตฺตํ สิสฺสานํ ญาปนตฺถํ ปทโทสาทิกํ วากฺยตฺถโทสาทีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินาเยว ปุราตเนหิ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิปเทหิ วิจริตํ วากฺยํ วิรุทฺธนฺติอาทินา ทุฏฺฐานิ พหูนิ วากฺยานิ ทสฺสิตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมาเยว [อิมิสฺสาเยว (ก.)] คาถาย ‘‘ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปี’’ติ เอตฺถ ปรสทฺเทนอสาธุสนฺทิทฺธปริยายเญยฺยาปฺปตีตตฺถอปฺปโยชก- ทุพฺโพธเทสิยาทิปทโทเส จ อธิกอูนภคฺคจฺฉนฺทาทิวากฺยโทเส จ อุปกฺกโมปสํหารวิสมสงฺขาเต วากฺยตฺถโทเส จ ปริคฺคณฺหาติฯ เอตฺถ สทฺทสตฺถวิรุทฺธมสาธุ นามฯ กฺริยานิปฺผตฺติการณมุปาทาย อตฺถนฺตเร ปวตฺตนามํ วิเสสนตฺเถน วินา สญฺญาภาชเน ปยุตฺตํ สนฺทิทฺธํ นาม, ยถา ‘‘รวิมฺหิ หิมหา’’ติฯ

เอตฺถ หิมหา รวีติ วิเสสเน กเต โทโส นตฺถิฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนาเมน กปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ นาม, ยถา ‘‘วฬวามุขสฺส อสฺสวนิตานน’’นฺติฯ อติสยา วินา ภาวิตตฺเถน วิเสสฺยสฺส คุณวาจกํ ปทํ อปฺปตีตตฺถํ นาม, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺตานุปโยคิปทํ อปฺปโยชกํ นาม, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ อปฺปสิทฺธวจนํ ทุพฺโพธํ นาม, ยถา–

‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ติฯ

กนิ เห กญฺเญ เต ตวปาเท มนุญฺญทฺธนโย มโนหรสทฺทสมนฺนาคตา ขาทโย คคฺฆริกา ภนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ กิสฺมิญฺจิ เทเสเยว สิทฺธนามํ เทสิยํ นามฯ ยถา–

‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’ติฯ

เห โลลวิโลจเน เต ตว อิเม คลฺลา กโปลา ลาวณฺยตลฺลา มนุญฺญตลฺลา ชลาสยวิเสสา ภวนฺติฯ เกนจิ เลเสน ปกาสิตมตฺถมุปาทาย ปยุตฺตมธิกํ นามฯ ยถา–

‘‘ตฺวยิ ราชติ ราชินฺท, ริปูนํ สคฺคเสวินํ;

ถีนํ อกงฺกโณ ปาณิ, สิยา เนตฺตมนญฺชน’’นฺติฯ

เอตฺถ ‘‘อกงฺกโณ ปาณิ, เนตฺตมนญฺชน’’นฺติ อิมินาเยวถีนํ วิธวตฺตํ คมฺยมานํ โหตีติ ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตํ ‘‘สคฺคเสวิน’’นฺติ อิทํ อธิกํ นามฯ วตฺตพฺพยุตฺตโต อูนํ วากฺยํ อูนํ นามฯ ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อวุตฺตตฺตา อูนํฯ ฉนฺโทหานิสํยุตฺตํ ภคฺคจฺฉนฺทํ นามฯ อิทํ เตสํ เตสํ ฉนฺทานํ อกฺขรคณนโต อูนาธิกวเสน ปากฏํ โหติฯ อาทฺยนฺตโต วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ นามฯ อิทํ อารทฺธกฺกมํ ปริจฺจชิตฺวา กมนฺตเรน นิยมนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉทวณฺณนา

[68]

กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโลปฺย’ยํ;

โทสสงฺขฺยมติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ

[69]

เตน วุตฺตวิโรธาน-มวิโรโธ ยถา สิยา;

ตถา โทสปริหารา-วโพโธ ทานิ นียเตฯ