เมนู

‘‘วิเสสฺเย ทิสฺสมานา ยา,

ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติโย;

ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย,

กาตพฺพา ตา วิเสสเน’’ติ [สมฺพนฺธจินฺโต 15 คาถา เภทจินฺตา 194 คาถา]

หิ วุตฺตํฯ เอวํ กฺริยาวิเสสเน คหิเต สามตฺถิยโต ‘‘มยา’’ติ ตติยนฺตสฺส ปฐมนฺตตฺตํ, ‘‘วนฺทนา’’ติ ปฐมนฺตสฺส ฉฏฺฐุนฺตญฺจ โหติฯ วนฺทนา จ มาโน จ, เตสํ ภาชนํฯ ติณฺณํ สมูโห ตยํ, รตนานํ ตยนฺติ จ วิคฺคโหฯ

อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกวณฺณนา

[30]

กมลํ ก’มลํ กตฺตุํ-วนโท วนโท’มฺพรํ;

สุคโต สุคโต โลกํ, สหิตํ สหิตํ กรํ

[30] ‘‘กมล’’มิจฺจาทิฯ กมลํ อรวินฺทํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ สชฺชนตฺถาย โหติ, วิกสิตารวินฺทสนฺโทหสมฺภาวิโตทกสฺส วาปาทีสุ ตาทิสรมณียตฺตสมฺปตฺติสมฺภวโต, อวนํ รกฺขํ ททาติ สสฺสสมฺปตฺยาทิการณภาเวนาติ อวนโทฯ วนํ ชลํ ททาติ น ตุจฺโฉติ วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ ชลธารภารภริตมฺพรกุหรสฺส ทสฺสนียตาคุณโยคโต อลํกตฺตุนฺติ อธิกตํฯ สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุทฺธิํ กรํ กโรนฺโต สุฏฺฐุ คทตีติ สุคโต มญฺชุภาณี ปุพฺพพุทฺธา วิย เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิเก ปชหนฺโต คนฺตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนสกลกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา โสภนํ นิพฺพานปุรํ คโตติ วา สุคโตติ วุตฺโต โส มหามุนิ อตฺตโน อปริมิตปารมิตาสิมฺปกจคลิตติลกภาเวน โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกนฺติ วา โยชนียํ อลงฺกตฺตุํ อลํกรณายาติฯ อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกมพฺยเปตํฯ

[30] กมลํ ปทุมํ กํ ชลํ อลงฺกตฺตุํ ปญฺจวิธปทุมสญฺฉนฺนสฺส อุทกสฺส รมณียตฺตา สชฺเชตุํ โหติฯ อวนโท กาเล วุฏฺฐิสมฺปทาย สสฺสสมฺปทาทีนํ การณตฺตา อารกฺขํ เทนฺโต วนโท เมโฆ อมฺพรํ อากาสํ อลงฺกตฺตุํ ชลธารภารภริตมฺพรกุจฺฉิยา ทสฺสนียตฺตา สชฺเชตุํ โหติ, สหิตํ สมฺปุณฺณํ หิตํ อภิวุฑฺฒิํ กรํ กโรนฺโต สุคโต จิตฺรกถี สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต วา โส สุคโต โส ตถาคโต โลกํ โลกตฺตยํ, สหิตํ โลกํ วา อลงฺกตฺตุํ จิตฺรกถาทิการเณหิ ตาทิสสฺส อญฺญสฺส จ โลกรามเณยฺยสฺสาภาวา สชฺเชตุํ โหติฯ สพฺพปทตฺถานํ สตฺตาพฺยภิจาริตฺตา โหตีติ คมฺมํฯ ตโตเยว สพฺเพ ปฐมนฺตภวนกฺริยาย ยุชฺชนฺตีติ วทนฺติฯ อิทํ อพฺยเปตจตุกฺกปาทาทิยมกํฯ

[31]

อพฺยเปตาทิยมก-สฺเสโส เลโส นิทสฺสิโต;

เญยฺยานิ’มาเยว ทิสา-ย’ญฺญานิ ยมกานิปิ

[31] อิจฺเจวมภิมตยมเก อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส ทิสามตฺตํ ทสฺเสตฺวา อุปสํหรติ ‘‘อพฺยเปเต’’จฺจาทินาฯ อพฺยเปตสฺส อพฺยวหิตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ อาโท, อาทิภูตสฺส วา ยมกสฺส เอโส ยถาวุตฺโต เลโส โกจิเทว เภโท นิทสฺสิโต วิกปฺปิโตฯ อปรานิปิ กิํ น วิกปฺปิยนฺตีติเจติ อาห ‘‘เญยฺยานิ’’จฺจาทิฯ อิมาย ทิสาย อิมินา อุปาเยน มคฺเคเนว อญฺญานิ วุตฺตโต อปรานิ ทุติยปาทาทิยมกตติยปาทาทิยมกจตุตฺถปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิปิ ปฐมทุติยปาทาทิยมกปฐมตติยปาทาทิยมกานิปิ พฺยเปตานิ, ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิปิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ, ตถา มชฺฌนฺตปาทยมกานิ เญยฺยานิ ชานิตพฺพานิ, วิญฺญูนํ ตาทิสาย ทิสาย ทสฺสิตตฺตาติฯ ตตฺถ จ –

‘‘คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เต’’ฯ

อิจฺจาทินา ทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ปิเยน วจสา สพฺเพ,

ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ,

โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปิยํ’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมทุติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตานิ,

‘‘ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โย’’ฯ

อิจฺจาทินา ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิยมกาทีนิ อพฺยเปตพฺยเปตานิ,

‘‘มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธํ’’ฯ

อิจฺจาทินา มชฺฌปาทยมกานิ,

‘‘สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวํ’’ฯ

อิจฺจาทินา อนฺตปาทยมกานิ ชานิตพฺพานิฯ

[31] เอวํ อภิมตยมเกน อพฺยเปตยมกานมุปายาทีนิ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อพฺยเปติ’’จฺจาทิฯ อพฺยเปตาทิยมกสฺส วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตาทิยมกสฺส, อพฺยเปตปาทาทิยมกสฺส วา เอโส เลโส ‘‘สุชนิ’’จฺจาทิโก อปฺปโกทาหรณนโย นิทสฺสิโต นิทฺทิฏฺโฐฯ อญฺญานิ ยมกานิปิ อิมาเยว ทิสาย อิมินา นเยเนว เญยฺยานิ วิญฺญูหิ ญาตพฺพานิฯ อาโท ยมกํ, อาทิภูตํ วา ยมกํ, อพฺยเปตญฺจ ตํ อาทิยมกญฺจาติ วากฺยํฯ

เอวํ ทสฺสิเตน อิมินา กเมน อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกาทโย ญาตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ตตฺถ อพฺยเปตทุติยปาทาทิยมกเมวํ เวทิตพฺพํ –

คุณาคุเณน สห เต, สาธโว’สาธโว ชนา;

วิคาหนฺเต สมํ นาถ, จิตฺตํ จิตฺเต กถํ นุ เตฯ

โภ นาถ เต ตุยฺหํ จิตฺเต สาธโว อสาธโว เต ชนา คุณาคุเณน สกสกคุเณน อคุเณน จ สห สมํ เอกชฺฌํ กถํ นุ วิคาหนฺเต, จิตฺตํ อจฺฉริยํ สุชนทุชฺชเนสุ สมเมตฺตา อจฺฉริยาติ อธิปฺปาโยฯ

อพฺยเปตปฐมทุติยปาทาทิยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ปิเยน วจสา สพฺเพ, ปิเยน’ปฺปิยภาณิโน;

ปาทานเต ชิโนกาสิ, โส ธมฺโม หนฺตุ โว’ปฺปียํฯ

ชิโน อปฺปิยภาณิโนปิ สพฺเพ ชเน ปิเยน เยน วจสา ปาทานเต อกาสิ, โส ธมฺโม โว อปฺปิยํ หนฺตุฯ เอตฺถ อปิสทฺทปริยายสฺส ปิสทฺทสฺส คหิตตฺตา ยติภงฺโค นตฺถิฯ

ปฐมจตุตฺถทุติยตติยปาทาทิอพฺยเปตพฺยเปตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

ส’มลํ สมลํ กตฺตุํ, สุจิรํสุจิ รํชเย;

สุจิรํ สุจิรํคํ ตํ, ส’มลํ สมลํภิ โยติฯ

เอตฺถ ‘‘สมลํ สมลํ, สุจิรํ สุจิร’’นฺติ วิสทิสวณฺเณหิ อพฺยวหิตตฺตา อพฺยเปตํ, ‘‘สมลํ สมล’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘กตฺตุ’’มิติ ภินฺนวณฺเณหิ, ‘‘สุจิรํ สุจิร’’นฺติ ปุพฺพปรยุคฬํ [ปุพฺพปรยุคฬทฺวยํ (ก.)] ‘‘ชเย’’ติ ภินฺนวณฺเณหิ จ พฺยวหิตตฺตา พฺยเปตญฺจ โหติฯ

สุจิรํสุจิ โสภนรํสินา อุจิ ยุตฺโต โย ชิโน สํ สนฺติํ นิพฺพานํ สมลํภิ อลภิ, อลํ อจฺจนฺตํ อติสเยน สุจิรํคํ วิสุทฺธเทหํ ตํ ชินํ สมลํ ชลฺลิกาสงฺขาเตน, ราคาทิกุจฺฉิตสงฺขาเตน วา มเลน สหิตํ สํ อตฺตานํ อลํกตฺตุํ นิมฺมลํ กตฺวา สชฺเชตุํ สุจิรํ สุจิรกาลํ รํชเย อตฺตนิ อภิรมาเปยฺยฯ

ปาทมชฺฌยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

มโนหร หร กฺเลสํ, ชิน เจโตภวํ มม;

นนุ ตฺวํ ปารมีสารา-มตภาวิตโมสธนฺติฯ

มโนหร ชิน มม เจโตภวํ กฺเลสํ สนฺตาปํ หร อปนย, ตฺวํ ปารมีสารามตภาวิตํ โอสธํ ทิพฺโพสธํ นนุฯ

ปาทนฺตยมกเมวํ ทฏฺฐพฺพํ –

สาธุนา รํชย ชย-ทฺธนินา’ปูรยิ มหิํ;

โย ตํ ชินวรํ ธีร-มตฺถกาโมสิ เจ ตุวนฺติฯ

โย ชินวโร สาธุนา ชยทฺธนินา เวเนยฺยชยโฆเสน มหิํ อาปูรยิ, ธีรํ ตํ ชินวรํ ตุวํ สปฺปุริส เจ อตฺถกาโม อสิ, รํชย อภิรมาเปหิฯ อิมินา นิทฺทิฏฺฐยมเกเหว อวเสสา ตติยปาทาทิยมกาทโย วิญฺเญยฺยาฯ

[32]

อจฺจนฺตพหโว เตสํ,

เภทา สมฺเภทโยนิโย;

ตตฺถาปิ เกจิ สุกรา,

เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา

[32] กิํ ปน สากลฺเลน น วิกปฺปิตานีติ อาห ‘‘อจฺจนฺติ’’จฺจาทิฯ

เตสํ วิกปฺปานํ สมฺเภโท สงฺกโร มิสฺสตฺตมุจฺจารณปฺปกาโร โยนิ ปภโว เยสํ เต สมฺเภทโยนิโย, เภทา ปการา อจฺจนฺตพหโว อติสเยน พหุลา ยถาวุตฺตนเยน สมฺภวนฺติ, ตตฺถาปิ เตสุ วิกปฺเปสุปิ เกจิ วิกปฺปา สุเขน กรียนฺติ ปยุชฺชนฺตีติ สุกรา, ตพฺพิปรีโต จ เกจิ วิกปฺปา อจฺจนฺตทุกฺกราฯ อิติ ทฺวิธา สงฺคยฺหนฺติ, เตสุ สุกรานํ เกสญฺจิ อภิมตยมกานํ มุขมตฺตํ ทสฺสิตํฯ อิทานิ ทุกฺกรานํ เกสญฺจิ มุขมตฺตํ น สพฺพเมวํ เวทิตพฺพํฯ

สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเตนเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภาฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกมพฺยเปตพฺยเปตเมกรูปํ ทุกฺกรํฯ

น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏาฯ

อิทํ จตุกฺกปาทมชฺฌยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

[32] สพฺพมิทมนุทฺทิสิตฺวา ลกฺขณาติเทเสน นิคมนํ กิมตฺถมิจฺจาสงฺกายมาห ‘‘อจฺจนฺเต’’จฺจาทิฯ เตสํ ยมกานํ สมฺเภทโยนิโย ปเภทุปฺปตฺติการณภูตา เภทา อุจฺจาวจปการา อจฺจนฺตพหโว, ตตฺถาปิ เตสุปิ เกจิ ยมกา สุกรา สุสาธิยา, เกจิ อจฺจนฺตทุกฺกรา อติสเยน ทุสฺสาธิยาฯ สมฺเภโท โยนิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ

อิห สุกรสฺส อุปทิสิตตฺตา ทุกฺกรยมกปเวโสปายมตฺตมุปทิสียเต –

‘‘มนํ มนํ สตฺถุ ทเทยฺย เจ โย,

มนํ มนํ ปีณยต’สฺส สตฺถุ;

มนํ มนํ เตน ทเทยฺย เจ น,

มนํ มนํป’สฺส น สาธุปุชฺช’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมกเมกรูปํ อพฺยเปตพฺยเปตํฯ

โย ปุคฺคโล มนํ อตฺตโน จิตฺตํ สตฺถุ ชินสฺส มนํ ขณมตฺตมฺปิ ทเทยฺย เจ, สตฺถุ มุนินฺทสฺส มนํ จิตฺตํ อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ ปีณยติ สมฺปีเณติ, เตน ตสฺมา มนํ มนํ จิตฺตํ จิตฺตํ ทเทยฺย เจ น ยทิ โน ทเทยฺย, อสฺส ปุคฺคลสฺส มนํ จิตฺตํ มนํปิ มุหุตฺตมฺปิ สาธุปุชฺชํ สาธูหิ ปูชิตพฺพํ ภวติฯ

‘‘สมุนฺนเตน เต สตา,

กถํ น เต น เต สิยุํ;

ยโต นเต’นเตปิ’โต,

สิยุํ น เต นเต สุภา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตํฯ

ยโต เยน การเณน เต ตุยฺหํ สตา โสภเนน สมุนฺนเตน สมฺมา อุนฺนเตน เหตุนา นเตปิ อวนเตปิ อนเตปิ อนวนเตปิ เต เต สุภา เต เต โสภนา น น สิยุํ, ภวนฺเตว, อโต เตน การเณน เต สุภา เต โสภนา นเต อวนเต กถํ น สิยุํ, ภวนฺเตวฯ

‘‘ชินํ ปณาโมนตสชฺชนํ ชนํ,

คุเณ นิเวเสนฺตมสชฺชนํ’ชนํ;

เวเนยฺยเนตฺเต คุณภาชนํ ชนํ,

นเม มเมนฺตํ ขลุ สชฺชนํชน’’นฺติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปมพฺยเปตพฺยเปตยมกํ ทุกฺกรํฯ

ปณาโมนตสชฺชนํ ปณามิตุกาโมนตสาธุชนวนฺตํ ชนํ เวเนยฺยชนํ อสชฺช ปมาทมกตฺวา คุเณ สีลาทิคุเณ นิเวเสนฺตํ นิโยเชนฺตํ เวเนยฺยเนตฺเต อญฺชนํ อญฺชนภูตํ คุณภาชนํ คุณานมาธารภูตํ สชฺชนํชนํ อิมินา การเณน สาธุชนานํ อญฺชนภูตํ ชนํ สาธุชนํ ขลุ เอกนฺเตน มเมนฺตํ มมายนฺตํ นํ ชินํ นเม นมามิฯ

‘‘สาภาสุ สาภา ภุวเน ชินสฺส,

สาภาย สา ภาสติเยว ชาตุ;

สาภาย สา ภาติ น เจ กถํ น,

สาภา สสาภานมติจฺจ ภาตี’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกาทิยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

ภุวเน สตฺตโลเก สาภาสุ วิชฺชมานาภาสุ ชินสฺส สาภา โสภนา อาภา สาภาย วิชฺชมานาย, โสภนาย วา อาภาย อาภาโต ชาตุ เอกนฺเตน ภาสติเยว ทิปฺปเตว, สา ชินาภา สาภาย วิชฺชมานาภาโต อธิกา หุตฺวา เจ น ภาติ ยทิ น ภาสติ, สสาภานํ วิชฺชมานโสภนาภานํ พฺรหฺมาทีนํ สาภา โสภนาภาโย อติจฺจ อติกฺกมฺม กถํ น ภาติ, ภาสติเยวฯ

‘‘น ภาสุรา เตปิ สุรา วิภูสิตา,

ตถาสุรา ภูริ สุราปราชิตา;

สภาสุ ราชาปิ ตถา สุราชิโต,

ยถา สุราชนฺติ สุราวินิสฺสฏา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกมชฺฌยมเกกรูปพฺยเปตํฯ

สุราวินิสฺสฏา สุราปานโต อปคตา ชนา ยถา สุราชนฺติ, ตถา วิภูสิตา วิเสเสน อลงฺกตา เตปิ สุรา เต เทวา อปิ น ภาสุรา โสภมานา น โหนฺติ, ตถา เอวํ สุราปราชิตา สุราปานเหตุ ปราชิตภาวํ ปตฺตา ภูริ อสุรา พหโว เวปจิตฺติอาทโย อสุราปิ น ภาสุรา น โสภนฺติ, ตถา เอวํ สุราชิโต สุฏฺฐุ อลงฺกโต ราชาปิ สภาสุ น ภาสุโร

‘‘ชินาณตฺติยํ โย’หิตาสา สิตาสา,

อวสฺสํว เต โหนฺตฺย’ตาสา หตาสา;

อโต สพฺพปาเป สตาสา วตาสา,

กโรนฺเตว สนฺติสฺสิตา สามิตาสา’’ติฯ

อิทํ ปาทจตุกฺกนฺตยมกเมกรูปพฺยเปตํฯ

เย สปฺปุริสา ชินาณตฺติยํ พุทฺธสฺส วินยปญฺญตฺติสงฺขาตาณตฺติยํ โอหิตาสา อวีติกฺกมวเสน ปติฏฺฐิตอาสา โหนฺติ สิตาสา ปริสุทฺธาสา, เต สาธโว หตาสา อนุกฺกเมน หตตณฺหา อวสฺสํว เอกนฺเตเนว อตาสา ภยรหิตา ยโต โหนฺติ, อโต ตสฺมา สพฺพปาเป สพฺพากุสเล สตาสา ภยสหิตา วตาสาว นิรวชฺชวตาภิลาสวนฺโต สาธุชนา สนฺติสฺสิตา สนฺตินิสฺสิตาโย สามิตาสา สามิภาวาสาโย กโรนฺเตวฯ

[33]

ยมกํ ตํ ปเหฬี จ, เนกนฺตมธุรานิ’ติ;

อุเปกฺขิยนฺติ สพฺพานิ, สิสฺสเขทภยา มยา

[33] นนุ ยมกํ นาม กวีนํ สามตฺถิยวิเสสสูจกนฺติ ตตฺถ ตํ โสปโยคํ, ปเหฬิกา จ โสปโยคา กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน [ปรมพฺยาโมหเน (ก.), กาพฺยาทาส 3.97] จ, ตสฺมา ตตฺถ กถมุเปกฺขา ภวโตติ อาห ‘‘ยมก’’นฺติอาทิฯ ตํ ยถาวุตฺตํ ยมกญฺจ สุกรทุกฺกรปฺปเภทํฯ ปเหฬิกา ปน ปุพฺพาจริเยหิ โสฬส นิทฺทิฏฺฐา สมาคตาวญฺจิตาทิกาฯ ตตฺถิทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตา

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

โทสตฺเตปิ เจสํ สพฺเพสํ อุกฺกนฺตาทีสุ โทสภาเว นาโรปิตพฺพาฯ เอสา หิ [มนโสติ (ก.)] ‘‘พหุคุเณ ปณมติ’’จฺจาทินา [สุโพธาลงฺการ 44 คาถา] วากฺยสํกิณฺณนาเมน น วุตฺตา, ปกปฺปิตา จ สํสยโทสปริหาเรน ‘‘ยาเต ทุติยํ นิลย’’นฺติ [สุโพธาลงฺการ 112 คาถา] อาทินา นิทฺทิฏฺฐาฯ

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สติ;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธนี’’ติฯ

อยํ สมาคตา

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิน’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตา

ปมุสฺสิตาทโย ตุ ลกฺขณานุสาเรน, ตตฺโถทาหรณานุสาเรน จ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ ปริกปฺปิตา ปเหฬิกา เจติ เอตานิ สพฺพานิ เอกนฺเตน นิยเมน น มธุรานิ อตฺถรสสฺส วา สทฺทรสสฺส วา กสฺสจิ อภาเวน อสฺสาทิตพฺพานิ น โหนฺตีติ อิมินา การเณน สิสฺสานมุปฺปนฺโน เขโทเยว ภยํ ตโต เตสํ เขทโต วา อุปฺปนฺนภยโต มยา อุเปกฺขิยนฺตีติ สมฺพนฺธนียํฯ

[33] เอวํ สุกรทุกฺกรวเสน ทุวิธตฺตํ วตฺวา กวีนํ สามตฺถิยปฺปกาสเน สปฺปโยชนยมกานญฺจ, กีฬาวิโนทเน สมฺพาธฏฺฐานสมฺมนฺตเน ปรพฺยาโมหเน จาติ อิเมสุ สปฺปโยชนานญฺจ ปเหฬิกานมวจเน การณํ นิทฺทิสติ ‘‘ยมก’’มิจฺจาทินาฯ ตํ ยมกํ ยถาวุตฺตํ สุกรทุกฺกราทิเภทํ ยมกชาตญฺจ ปเหฬิ จ ปุพฺพาจริเยหิ นิทฺทิฏฺฐา สมาคภาทิกา ปเหฬิกา จ อิติ อิมานิ สพฺพานิ เอกนฺตมธุรานิ น อิติ อสฺสาเทตพฺพสฺส อตฺถรสสฺส, สทฺทรสสฺส วา นิยมโต อภาวา เอกนฺเตน อมธุรานิ, อิติ อิมินา การเณน จ สิสฺสเขทภยา สิสฺสานํ อสหนสงฺขาตาย อสหเนน ชาตาย วา ภีติยา จ มยา อุเปกฺขียนฺติฯ สิสฺสานํ เขโทเยว ภยํ, สิสฺสเขทโต อุปฺปนฺนํ วา ภยํ, ตโตติ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ ปเหฬิกา เอวํ ทฏฺฐพฺพา –

สมาคตา จ วญฺจิตุ-กฺกนฺตา ปมุสฺสิตาปิ จ;

สมานรูปา ผรุสา, สงฺขฺยาตา จ ปกปฺปิตาฯ

อโถปิ นามนฺตริกา, นิภูตา จ ปเหฬิกา;

อโถ สมานสทฺทา จ, สมฺมุฬฺหา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺโนภยจฺฉนฺนา, สํกิณฺณาติ จ โสฬสาติฯ

ตตฺริทํ ลกฺขณํ –

สมาคตา นาม สิยา, คุฬฺหตฺถา ปทสนฺธินา;

วญฺจิตาญฺญตฺถ รุฬฺเหน, ยตฺถ สทฺเทน วญฺจนาฯ

อุกฺกนฺตาติพฺยวหิต-ปฺปโยคา โมหการินี;

สิยา ปมุสฺสิตา ยสฺสา, ทุพฺโพธตฺถา ปทาวลิฯ

สมานรูปา’มุขฺยตฺถา-โรปาหิตปทา สิยา;

ผรุสา ปจฺจยาทีหิ, ชาตสทฺทา กถญฺจิปิฯ

สงฺขฺยาตา นาม สงฺขฺยานํ, ยตฺถ พฺยาโมหการณํ;

อญฺญถา’ภาสเต ยตฺถ, วากฺยตฺโถ สา ปกปฺปิตา

สา นามนฺตริกา ยสฺสา, นาเม นานตฺถกปฺปนา;

นิภูตา’วฏฺฐิตญฺญตฺถา, ตุลฺยตฺถสุติเหตุโตฯ

สมานสทฺทา สา อิฏฺฐ-สทฺทปริยายสาธิตา;

สมฺมุฬฺหา มูฬฺหตาเยว, นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ สาธุกํฯ

ยสฺสา สมฺพนฺธพาหุลฺยา, นามํ สา ปาริหาริกี;

เอกจฺฉนฺนา ภเว พฺยญฺชา-เธยฺยํ นิสฺสยโคปนาฯ

สา ภเว อุภยจฺฉนฺนา, ยสฺสา อุภยโคปนา;

สํกิณฺณา นาม สา ยสฺสา, นานาลกฺขณสงฺกโรติฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปทสนฺธินา ปทานํ สนฺธานโต คุฬฺหตฺถา อปากฏตฺถา สมาคตา นาม สิยาฯ คุฬฺหตฺถาติ ปสิทฺธานุวาเทน อปสิทฺธา สมาคตา วิธียเตฯ อิโต ปรมฺปิ อนุวาทานุวาทฺยภาโว เอวํ เวทิตพฺโพฯ ยตฺถ ปเหฬิกายํ อญฺญตฺถ รุฬฺเหน สทฺเทน อญฺญสฺมิํ อตฺเถ ปสิทฺเธน รุฬฺหิสทฺเทน วญฺจนา วญฺจิตา นาม สิยาฯ

อติพฺยวหิตปฺปโยคา อติสเยน อนฺตริตปยุชฺชมานปทยุตฺตา ตโตเยว โมหการินี สมฺโมหการิกา ปเหฬิกา อุกฺกนฺตา นามฯ ยสฺสา ปเหฬิกาย ปทาวลิ ปทปนฺติ ทุพฺโพธตฺถา ทุรนุโพธาภิเธยฺยา, สา ปมุสฺสิตา นามฯ

อมุขฺยตฺถาโรปาหิตปทา อปฺปธานตฺเถ มุขฺยตฺถปกาสกสทฺทานํ กิญฺจิ สธมฺมํ นิสฺสาย อาโรปนโต อุปฏฺฐิตปทยุตฺตา สมานรูปา นาม สิยาฯ ปจฺจยาทีหิ ปจฺจยาเทสาทีหิ กถญฺจิปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ชาตสทฺทา นิปฺผนฺนสทฺทา ผรุสา นามฯ

ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ สงฺขฺยานํ คณนํ วุตฺตมปิ พฺยาโมหการณํ โหติ, สา ปเหฬิกา สงฺขฺยาตา นาม สิยาฯ ยตฺถ ยสฺสํ ปเหฬิกายํ วากฺยตฺโถ สมุทายตฺโถ อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน อาภาสเต วิญฺญายเต, สา ปกปฺปิตา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย นาเม ปยุตฺตาภิธาเน นานตฺถกปฺปนา วิวิธาภิเธยฺยกปฺปนา สมฺภวติ, สา ปเหฬิกา นามนฺตริกา นามฯ ตุลฺยตฺถสุติเหตุโต สมานตฺถสทฺทานํ ปโยคเหตุยา อวฏฺฐิตญฺญตฺถา ปติฏฺฐิตอญฺญตฺถา โหติ, สา นิภูตา นามฯ

ยา ปเหฬิกา อิฏฺฐสทฺทปริยายสาธิตา อิจฺฉิตตฺถสทฺทสฺส เววจเนหิ นิปฺผาทิตา โหติ, สา สมานสทฺทา นามฯ สาธุกํ นิทฺทิฏฺฐตฺถาปิ ทสฺสิตอตฺถยุตฺตาปิยา มูฬฺหตาเยว สมฺโมหภาวตฺถํ เอว ภวติ, สา สมฺมุฬฺหา นามฯ

ยสฺสา ปเหฬิกาย วิรจเน นามํ ทสฺสิยมานํ นามํ สมฺพนฺธพาหุลฺยา สมฺพนฺธสฺส พหุลภาวโต ภวติ, สา ปาริหาริกี นามฯ

ยสฺสา อาเธยฺยํ พฺยญฺช อภิพฺยญฺชิย ปกาเสตฺวา นิสฺสยโคปนา อาธารคุตฺติ ภวติ, สา เอกจฺฉนฺนา นามฯ

ยสฺสา ปโยเค อุภยโคปนา อุภินฺนมาธาราเธยฺยานํ โคปนา ภวติ, สา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ ยสฺสา นานาลกฺขณสงฺกโร สมาคตาทินานาวิธลกฺขณานํ สงฺกโร โหติ, สา สํกิณฺณา นาม สิยาฯ

อิทานิ สมาคตาทีนํ ลกฺขิยํ กเมน เอวํ ญาตพฺพํ –

‘‘ปภวา’นตวิตฺติณฺณา, ตวา’ณา มหตี สตี;

จิราย ชยตํ นาถ, ปหุตผลสาธินี’’ติฯ

อยํ สมาคตา

นาถ ตว ปภวโต ปฏฺฐาย นตวิตฺติณฺณา โอณตวเสน ปตฺถฏา, เอวํ สติ นที วิย ทิสฺสติฯ ปภว ปกฏฺฐตฺต โสภาวนฺตฯ โภ นาถ ตว ตุยฺหํ มหตี สตี มหนฺตี สมานา อาณา อานตวิตฺติณฺณา อตฺตนิ นเตสุ ชเนสุ ปตฺถฏา ปหุตผลสาธินี พหุลตฺถนิปฺผาทนี จิราย จิรกาลํ ชยตํ อุกฺกํสภาเวน ปวตฺตตุฯ เอตฺถ ปภวอานตอิติสนฺธินา อตฺโถ คุฬฺโหฯ

‘‘ภทฺทเมโว’ปเสเวยฺย, วิธูตมทกิพฺพิสํ;

สมฺปาปเย ปุรํ เขมํ, ส ทนฺโต’ตฺตนิเสวิต’’นฺติฯ

อยํ วญฺจิตา

วิธูตมทกิพฺพิสํ วินาสิตมทโทสํ ภทฺทเมว มนฺทปิย [ปินฺทปิสฺส (ก.)] – ภทฺทชาติเกสุ หตฺถีสุ ภทฺทชาติกหตฺถิเมว อุปเสเวยฺยาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ภทฺทเมว อุตฺตมปุริสเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถฯ เสวนํ กิมตฺถนฺติ เจ? หตฺถิปกฺเข ทนฺโต สิกฺขิโต โส หตฺถิ อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานํ ภชิตํ ชนํ เขมํ นิพฺภยํ ปุรํ นครํ สมฺปาเปติฯ

ปุริสปกฺเข ปน ทนฺโต ทมิโต โส อริยปุคฺคโล อตฺตนิเสวิตํ อตฺตานมุปเสวิตํ ชนํ เขมํ นิทฺทุกฺขํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาเปติฯ เอตฺถ กวิจฺฉิตอุตฺตมตฺถโต อญฺเญน หตฺถิอตฺเถ รุฬฺเหน สทฺเทน วญฺจนา นามฯ

‘‘พหุคุเณ ปณมติ, ทุชฺชนานํปฺยยํ ชโน;

หิตํ ปมุทิโต นิจฺจํ, สุคตํ สมนุสฺสร’’นฺติฯ

อยํ อุกฺกนฺตาฯ อิมสฺสตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติฯ

พฺยากิณฺณโทสตฺเต สติปิ ปเหฬิการุฬฺหตฺตา เอสา อิฏฺฐาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา’’ติฯ อิห สมฺพนฺธีปทานํ อฏฺฐานฏฺฐาปเนน พฺยวหิตตฺตํ โหติฯ

‘‘มุขผุลฺลํ คิงฺคมกํ, นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ;

ปฏจฺจรี วรํ โปโส, ภีรุยา ธารยนฺติยา’’ติฯ

อยํ ปมุสฺสิตา

มุขผุลฺลํ ติลกาทิํ คิงฺคมกํ เอวํนามกํ ปสาธนํ นิยุรุคฺคตฺถนุนฺนตํ นิยุรํ วลยํ, อุคฺคตฺถนํ ปโยธรปฏํ, อุนฺนตํ นลาฏปฏาทิกํ, มุขโต อุนฺนตาภรณญฺจ ธารยนฺติยา ภีรุยา อิตฺถิยา ปฏจฺจรี ชิณฺณวตฺถนิวาสี โปโส ปุริโส วรํ อุตฺตโมฯ เอตฺถ พหุปโยครหิเตหิ สทฺเทหิ รจิตตฺตา อตฺถสฺส ทุรวโพธตาฯ

‘‘นว’คฺครตนาน’สฺมิํ, ทิสฺสนฺติ รตนากเร;

ปุริสาเนตฺถ อฏฺฐนฺนํ, อฏฺฐา’สาธารณา’ปร’’นฺติฯ

อยํ สมานรูปา

อสฺมิํ รตนากเร อคฺครตนานิ นว ทิสฺสนฺติ, เอตฺถ อิเมสุ รตเนสุ อฏฺฐ รตนานิ อฏฺฐนฺนํ ปุริสานํ อสาธารณานิ, อปรํ รตนํ สาธารณํฯ

อิมานิ นว โลกุตฺตรานิ จิตฺตีกตาทิอตฺเถน ‘‘รตนานี’’ติ จ ตปฺปภโว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘‘อากโร’’ติ จ กปฺปิโตติ อมุขฺยตฺเถสุ รตนาทิสทฺทานมาโรปนํ โหติฯ

‘‘วินฺทนฺติ เทวคนฺธพฺพา, หิมวนฺตมหาตเล;

รสวนฺเต สเร สตฺต, น นาคาปิ อุโปสถา’’ติฯ

อยํ ผรุสา

หิมวนฺตมหาตเล หิมาลยสฺส มตฺถเก รสวนฺเต โสทเก สตฺต สเร อโนตตฺตาทิเก เทวคนฺธพฺพา วินฺทนฺติ เสวนฺติ, อุโปสถา นาคาปิ น วินฺทนฺติฯ อยมปรตฺโถฯ หิมวนฺตมหาตเล จนฺทรํสิยุตฺเต มหาปาสาทตเล เทวคนฺธพฺพา กีฬมานา คนฺธพฺพา รสวนฺเต มธุรคุณยุตฺเต สตฺต สเร วีณาย ฉชฺชาทิเก สตฺต สเร วินฺทนฺติ, นาคาปิ อริยาปิ อุโปสถาปิ อุปวุตฺถาปิ น วินฺทนฺติ นานุภวนฺติฯ เอตฺถ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ อุโปสโถ เอเตสมตฺถีติ อุโปสถาติ วิคฺคโหฯ ลกฺขณกฺกมโต ปสิทฺธปจุรปโยคโต อญฺญทตฺถา เยน เกนจิ เลเสน ปจฺจยาทีนํ ชาตสทฺทสฺส อตฺถิตาฯ

‘‘คีตสทฺเท สรา ทฺเว ทฺเว, ทฺเว ฉชฺชญฺญตฺร ฉสฺสรา;

ปญฺจวณฺณํ ยถา จกฺขุ, ฉพฺพณฺณา นาสิกา ตถา’’ติฯ

อยํ สงฺขฺยาตา

คีตสทฺเท สรา ทฺเว โหนฺติ, ฉชฺช’ญฺญตฺร ฉชฺชโต อญฺญตฺร ฉชฺชํ วชฺเชตฺวา อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโทติฯ เอตฺถ ยุคฬโต ทฺเว ทฺเว ฉสฺสรา ฉสรวนฺโตฯ ยถา จกฺขุ ปญฺจวณฺณํ โหติ, ตถา เอวํ นาสิกา ฉพฺพณฺณา โหติ, คีตสทฺเท อีการการสรทฺวยสพฺภาวโต จ ฉชฺชํ ฐเปตฺวา อุสภาทีสุ สรานํ ติวิธตฺตา จ ‘‘จกฺขู’’ติ สรพฺยญฺชนวเสน ปญฺจวณฺณานํ สพฺภาวโต จ ‘‘นาสิกา’’ติ ฉนฺนํ สพฺภาวโต จ เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ วุตฺตสงฺขฺยาคีตาทิสทฺทสนฺนิฏฺฐานโต สมฺโมหการินี โหติฯ

‘‘ปาตุ โว อุทิโต ราชา, สิริมา รตฺตมณฺฑโล;

สกนฺติคหนกฺขตฺต-สงฺฆยุตฺโต สุลกฺขโณ’’ติฯ

อยํ ปกปฺปิตา

สิริมา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อนุรตฺตชนปทมณฺฑโล, อนุรตฺตอมจฺจมณฺฑโล วา สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต สกสฺส อตฺตโน อนฺเต สมีเป คหเนหิ อวิรเฬหิ ขตฺตสงฺเฆหิ ขตฺติยสมูเหหิ ยุตฺโต สํยุตฺโต สุลกฺขโณ ปสตฺถปุริสลกฺขโณ อุทิโต ปสิทฺโธ ราชา นรินฺโท โว ตุมฺเห ปาตุ รกฺขตูติ อยํ อนธิปฺเปตตฺโถฯ สิริมา ‘‘ลกฺขิยา วาสฏฺฐานตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา สิริมนฺโต รตฺตมณฺฑโล อุคฺคมเน รตฺตมณฺฑโล สกนฺติคหนกฺขตฺตสงฺฆยุตฺโต กนฺติสหิเตหิ คหนกฺขตฺตตารคเณหิ ยุตฺโต สุลกฺขโณ สุฏฺฐุ สสลกฺขโณ อุทิโต อุคฺคโต ราชา จนฺโท โว ตุมฺเห ปาตูติ อุภยปกฺขสฺส สาธารณคุณคุณีปทปริคฺคเหน อิธ วากฺยตฺถสฺส อญฺญถา ทิสฺสมานตา โหติฯ

‘‘วุจฺจตา’โท อิสิตฺเย’โก, สุมหนฺโตปการวา;

สนาตโน จ น อิสิ, น สขา น สนาตโน’’ติฯ

อยํ นามนฺตริกา

เอโก อาโท ปุพฺเพ ‘‘อิสี’’ติ วุจฺจติ, สุมหนฺโตปการวา อติมหนฺโตปการสมนฺนาคโต สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, ตถาปิ น อิสิ อิสิ นาม น โหติ, น สขา มิตฺโตปิ น โหติ, น สนาตโน สสฺสโตปิ น โหติ, อยํ คมฺยมานตฺโถฯ

สุมหา อติมหนฺโต เอโก อาโท นามาทิมฺหิ อิสีติ วุจฺจติ, อนฺโต มชฺเฌ ปการวา ป-กาเรน สมนฺนาคโต, สนาตโน จ สสฺสโต จ โหติ, อิสิปิ นาม น โหติ, มิตฺโตปิ น โหติ, โส นาตโน ตนอิติ อกฺขรทฺวยรหิโต โหติฯ อาทิมชฺฌานํ วุตฺตตฺตา อนฺเตติ ญายติ, ‘‘อิสิปตนวิหาโร’’ติ คเหตพฺพํฯ ตตฺถ อิสิปตนนาเมน อิสิอาทีนํ คมฺยมานตฺถตฺตา นานตฺถกปฺปนา โหติฯ

‘‘ธาวนฺตํ อุทยา อตฺถํ, มุหุตฺตํ น นิวตฺตติ;

น จนฺทมณฺฑลํ เอตํ, นาปิ อาทิจฺจมณฺฑล’’นฺติฯ

อยํ นิภูตา

อุทยา อุทยโต ปภุติ อตฺถํ ยาว อตฺถํ ธาวนฺตํ ชวนฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตกาลํ น นิวตฺตติ น ปุนาวตฺตติฯ เอตํ จนฺทมณฺฑลมฺปิ น โหติ, อาทิจฺจมณฺฑลมฺปิ น โหติฯ อุทยา ปฏิสนฺธิโต อตฺถํ ยาวจุติฯ ธาวนฺตนฺติ อายุกิจฺจโต อายุจนฺทาทีนมตฺถานํ, ตปฺปกาสกสทฺทานญฺจ ตุลฺยตฺตา เอตฺถ ปติฏฺฐิตจนฺทาทิอตฺถนฺตรานํ สมฺภโวฯ

‘‘เทวิํ กิตฺติมหีนามํ, กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ;

หิตฺวา น สริ โส ธีโร, กโรนฺโตปฺยุ’ยฺยมวฺหย’’นฺติ [กโรนฺโตมุตฺตมวฺหยนฺติ (ก.)]

อยํ สมานสทฺทา

กิตฺติมหีนามํ กิตฺติมหีนํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ เทวิํ อคฺคมเหสิํ กฬารตฺถวฺหยํ ปุริํ กฬารอตฺถานํ ทฺวินฺนํ นาเมน สมนฺนาคตํ ปุริํ นครญฺจ โส ธีโร หิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อุยฺยมวฺหยํ อุยฺยมนาเมน สมนฺนาคตํ กโรนฺโต อปิ น สริ สมฺปตฺติํ นานุสริ, ยโสธราเทวิญฺจ กปิลวตฺถุปุริญฺจ หิตฺวา วีริยสงฺขาตปธานํ กโรนฺโต มหาสตฺโต สมฺปตฺติํ น สริ, เอตฺถาภิมตยโสธราทิสทฺทานํ ปริยาเยหิ กิตฺติมหีสทฺทาทีหิ รจิตตาฯ

‘‘จตุทฺทิสามุขา พนฺธา, จตฺตาโร สินฺธวา สยํ;

ปริภุญฺชนฺติ นิกฺขิตฺตํ, ติณํ มชฺเฌ ยถาสุข’’นฺติฯ

อยํ สมฺมุฬฺหา

สินฺธวา จตฺตาโร อสฺสา จตุทฺทิสามุขา ยถา จตุทฺทิสาสมฺมุขา โหนฺติ, ตถา พนฺธา มชฺเฌ นิกฺขิตฺตํ ติณํ สยํ ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธา วิย ขายติ, เต ปน สมฺมุขํ กตฺวา พนฺธา โหนฺติฯ เอตฺถ ‘‘จตุทฺทิสามุขาพนฺธา’’ติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปิฏฺฐิํ กตฺวา พนฺธาติ สมฺมุฬฺหตา โหติฯ

‘‘ชโน ชีวนชานนฺท-กรพนฺธุสฺส ภาสิตํ;

สกฺกโรนฺโตว ปปฺโปติ, ปุญฺญาริกฺขยโคจเร’’ติฯ

อยํ ปาริหาริกี

ชีวนชานนฺทกรพนฺธุสฺส ชีวนโต อุทกโต ชาตานํ ปทุมานํ อานนฺทกรสฺส สูริยสฺส พนฺธุสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภาสิตํ วจนํ สกฺกโรนฺโต ปูเชนฺโต ชโน ปุญฺญาริกฺขยโคจเร ปุญฺญานํ ปฏิปกฺขตฺตา ปุญฺญาริสงฺขาตานํ อกุสลานํ ขยสฺส นิมิตฺตภูตํ นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺเน มคฺคผเล ปปฺโปติ ปาปุณาติฯ เอตฺถ ชีวนชานํ อานนฺทกรสฺส พนฺธุสฺเสติ จ, ปุญฺญารีนํ ขยนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตติ จ อิมินา พุทฺโธ มคฺคผลา จ ปารมฺปริเยน สมฺพนฺเธน วุตฺตาติ สมฺพนฺธานํ พาหุลฺลภาโวฯ

‘‘น คณฺหาติ มหนฺตมฺปิ, สทฺทํ น จ วิภูสนํ;

จตุปฺปทสฺส กสฺสาปิ, กณฺโณยํ น กิลาผโล’’ติฯ

อยํ เอกจฺฉนฺนา

กสฺสาปิ จตุปฺปทสฺส กณฺโณ มหนฺตมฺปิ สทฺทํ น คณฺหาติ, อารมฺมณํ น กโรติ, วิภูสนมฺปิ น คณฺหาติฯ ตถาปิ อยํ กณฺโณ อผโล น กิล, สผลโต นิปฺผโล น โหติ กิรฯ อสฺสกณฺโณ รุกฺโขฯ เอตฺถ กณฺโณติ อาเธยฺยํ กตฺวา ตทาธารสฺส อวจนโต นิสฺสยคุตฺติฯ

‘‘อลงฺกโรนฺโต ภุวนํ, สสฺสิริโก สเทวกํ;

กสฺมิํ สญฺชาตสํวทฺโธ, โก เกน นุปลิมฺปตี’’ติฯ

อยํ อุภยจฺฉนฺนา

สสฺสิริโก สเทวกํ ภุวนํ อลงฺกโรนฺโตติ พุทฺโธ วิย ขายติฯ ภุวนํ ภุวนสงฺขาตํ กํ ชลํ สทา เอว อลงฺกโรนฺโต สสฺสิริโก ลกฺขิยสมนฺนาคโต กสฺมิํ ชเล สญฺชาตสํวทฺโธ โก กตโร เกน ชเลน น อุปลิมฺปติ น ลิมฺปติฯ ปทุโมติ วิสชฺชนํฯ ปทุโม หิ ปุํนปุํสกลิงฺโคฯ อิห ชลปทุมานํ ทฺวินฺนมฺปิ ฉาทิตตฺตา อุภยจฺฉนฺนา นามฯ

‘‘อาโท โสเยว โย อนฺเต, มชฺฌิมสฺสาทิ มชฺฌิโม;

สิทฺธนฺตาทีสุ วตฺตนฺตํ, อสงฺขตปทํ วทา’’ติฯ

อยํ สํกิณฺณา

อนฺเต อวสาเน โย โหติ, อาโทปิ โสเยว โหติ, มชฺฌิมสฺส อาทิภูโต มชฺฌิโม เอว โหติ, สิทฺธํ นิปฺผนฺนํ ตาทีสุ อริเยสุ วตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ วท กเถหีติ อยมปรตฺโถฯ อาโท อาทิมฺหิ โสเยว สกาโร เอว อนฺเต ปริโยสาเน โย ยกาโรเยว, มชฺฌิโม มชฺฌิมวณฺโณ มชฺฌิมสฺส สทฺทสฺส อาทิ มกาโร, สิทฺธนฺตาทีสุ มตสมยกาลาทีสุ วตฺตนฺตํ วาจกภาเวน ปวตฺตนฺตํ อสงฺขตปทํ สงฺขตโต อญฺญตฺตา อสงฺขตภูตํ ปญฺญตฺติํ วท กเถหีติฯ สมยสทฺโท หิ นามปญฺญตฺติฯ เอตฺถ สิทฺธนฺตสทฺเทน อาทิสทฺทสฺส สงฺคหิตตฺตา ตาทิอตฺโถ ลพฺภตีติ อตฺถสฺส คุฬฺหตาย สมาคตาลกฺขเณน จ ‘‘โส’’ติ ‘‘โย’’ติ ‘‘อสงฺขตปท’’นฺติ อญฺญตฺถรุฬฺหสทฺเทน วญฺจิตตฺตา วญฺจิตาลกฺขเณน จ สมยสทฺเท นานตฺถกปฺปนโต นามนฺตริกาลกฺขเณน จาติ ตีหิปิ ลกฺขเณหิ มิสฺสิโตติฯ

เสเสสุปิ สํกิณฺณตฺตํ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตลกฺขณานุสาเรเนว สมาคตาทีนํ อนฺวตฺถสญฺญตา เวทิตพฺพาฯ

[34]

เทสกาลกลาโลก-ญายาคมวิโรธิ ยํ;

ตํ วิโรธิปทํ เจ’ต-มุทาหรณโต ผุฏํ

[34] ‘‘เทสิ’’จฺจาทิฯ เทโส ถลชลเทสาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโวฯ กลา นจฺจคีตาทโยฯ โลโก จราจรภูตปฺปวตฺติฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิธ พุทฺธวจนํฯ อญฺญตฺถ ตุ สุติธมฺมสํหิตา, เต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ยนฺติ อนุวทิตฺวาฯ ตํ วิโรธิปทนฺติ วิธียเตฯ เอตญฺจ ปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปากฏํฯ ยโต ชลชาทีนํ ถลาทีสุ ปาตุภาวาทิ, รตฺยาทีสุ สมฺภวนฺตานํ กุสุมาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, ‘‘นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ภินฺนฉชฺโช นาม สตฺตสโร’’ติอาทินา กลาสตฺถาภิหิตลกฺขณาติกฺกมวิโรโธ จ, ‘‘อคฺคิสีตโล, นิสฺสาโร ขทิโร’’ติอาทินา โลกสีมาติกฺกโม จ, วุตฺตายปา’นรุปฺปตฺตสมุปฺปตฺติยา มิทฺธสฺส รูปภาวาปาทนาทิญายวิโรโธ จ, ยถาสกมาคเมน วิโรโธ จ สุเขน จ สกฺกา ปากฏตฺตา วิญฺญาตุํ, ตโต สพฺพเมตํ โนทาหฏนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[34] เอวํ ยมกปเหฬิกานมทสฺสเน การณํ วตฺวา อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สมฺปตฺตวิโรธิโทสํ ‘‘เทสกาลิ’’จฺจาทินา วทติฯ ยํ ปทํ เทโส ถลชลปพฺพตาทิฯ กาโล รตฺตินฺทิโว เหมนฺตาทิวเสน ติวิโธ, วสนฺตาทิวเสน ฉพฺพิโธฯ กลา นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิฯ โลโก ถาวรชงฺคมภูตปวตฺติสงฺขาโตฯ ญาโย ยุตฺติฯ อาคโม อิห พุทฺธวจนํ, อญฺญตฺถ ปน สุติธมฺมสํหิโต จฯ เตหิ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ ตํ วิโรธิปทํ นามฯ

เอตํ วิโรธิปทํ อุทาหรณโต ลกฺขิยโต ผุฏํ ปริพฺยตฺตํฯ วสฺสิกชาติสุมนาทีนํ ชลชาทิภาโว จ, ปทุมกุมุทาทีนํ ถลชาทิภาโว จ, รตฺติอาทีสุ ลพฺภมานานํ กุมุทาทีนํ ทิวาทีสุ สมฺภโว จ, นจฺจคีตาทิจตุสฏฺฐิยา กลาสุ ‘‘ฉชฺโช อุสโภ คนฺธาโร มชฺฌิโม ปญฺจโม เธวโต นิสาโท’’ติ ทสฺสิตสตฺตสรานเมกเทสสฺส ฉชฺชสฺส ภินฺนสตฺตสโร ฉชฺโช นามาติ สมุทายวเสน โวหารกรณาทีหิ สตฺถาคตตํ, ลกฺขณาติกฺกมญฺจ, ‘‘อคฺคิ สีตโล, จนฺทนํ อุณฺหํ, ขทิรรุกฺโข นิสฺสาโร, เอรณฺโฑ สสาโร’’ อิจฺจาทินา โลกมริยาทาติกฺกโม จ, มิทฺธสฺส อรูปภาวุปปตฺติยา วุตฺตายปิ รูปภาวสาธนสทิสยุตฺติวิโรธิกถนญฺจ, ยถาสกมาคมมติกฺกมฺม กถนญฺจาติ สพฺเพสํ วิรุทฺธสภาวสฺส ปากฏตฺตา อุทาหรณํ น ทสฺสยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ อิเมสเมว เทสาทิวิโรธีนมวิรุทฺธตฺตํ เอตฺเถว วิโรธิปทโทสปริหาเร ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติจฺจาทินา ทิสฺสติฯ เทส…เป.… คเมหิ วิโรโธ, โส อสฺส อตฺถีติ เทส…เป.… วิโรธิฯ นินฺทายํ อยมสฺสตฺถีติ วิวจฺฉิตาฯ

[35]

ย’ทปฺปตีต’มานีย, วตฺตพฺพํ เนยฺยมาหุ ตํ;

ยถา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ รตฺติยํ

[35] ‘‘ย’’มิจฺจาทิฯ อปฺปตีตํ สทฺทโต, อตฺถโต วา อนธิคตํ นหฺยญฺญถาวคโม คนฺถนฺตราภาวโตฯ วกฺขติ หิ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ยํ กิญฺจิ ปทํ สมานีย อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ เนยฺยมาหุฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ สพฺพาปิ สกลาปิ ทิสา ปุพฺพทิสาทโย ทส ทิสา รตฺติยํ รชนฺยํ ธวลา อุชฺชลา โรจนฺติ ทิปฺปนฺตีติ เอตฺตเก นิทฺทิฏฺเฐ จนฺทมรีจิโน เอตฺถ เนยฺยตฺตํฯ

[35] อิทานิ เนยฺยโทสมุทาหรติ ‘‘ย’’มิจฺจาทินาฯ

ยํ ปทํ อปฺปตีตํ ปทนฺตเรน, เตนาภิหิตตฺเถน วา ‘‘อิมสฺสตฺโถย’’มิติ อวิญฺญาตํ อานีย วตฺตพฺพํ, ตโตเยว ปทนฺตรมานีย วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ เนยฺยมาหุ ‘‘เนยฺยโทโส’’ติ โปราณา อาหุฯ ยถา ตตฺโถทาหรณมีทิสํ ‘‘สพฺพาปิ ธวลา ทิสา โรจนฺติ รตฺติย’’นฺติฯ สพฺพาปิ ทิสา ปุพฺพทกฺขิณาทโย ทส ทิสา ธวลา เสตา รตฺติยํ รชนฺยํ โรจนฺติ ทิปฺปนฺติฯ เอตฺถ ทิสาย วิเสสนํ ธวลคุณํ เกลาสกูฏสุธาภิตฺติจนฺทรํสิอาทีสุ กุโต สญฺชาตมิติ อนิจฺฉิตตฺตา อญฺญนิวตฺตนตฺถํ จนฺทกิรณาทิวาจกปทํ อาเนตฺวา ธวลตา อิมิเนติ วตฺตพฺพตฺตา ธวล ปทํ เนยฺยโทเสน ทุฏฺฐํ โหติฯ ปตีตํ วิญฺญาตํ, น ปตีตํ อปฺปตีตํฯ เอตฺถ กาโร ปสชฺชปฏิเสเธฯ

[36]

เนทิสํ พหุ มญฺญนฺติ, สพฺเพ สพฺพตฺถ วิญฺญุโน;

ทุลฺลภา’วคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี

[36] อปฺปตีตํ นิจฺฉนฺติ วิญฺญูติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เน’’ติอาทิฯ อีทิสํ อนนฺตเร วุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพปิ วิญฺญุโน เญยฺยวิทู สพฺพตฺถ คชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปยุชฺชนฺติฯ กิํ น พหุมญฺญนฺตีติ เจ อาห ‘‘ทุลฺลภา’’ติอาทิฯ ตถา หิ อวคตี อตฺถาวคโม สทฺทํ วาจกํ, สามตฺถิยญฺจ ญายํ วิลงฺฆยติ จชติ อนุปทสฺสนโตติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี ทุลฺลภา น ลภฺยเตฯ ญาโยปตฺโถ วา สทฺโทปตฺโถ วา โยตฺโถ น โหติฯ โส นปฺปตียเต ยถา มนสิ อวฏฺฐิตมตฺเตนาติ อตฺโถฯ ตสฺมา สทฺทโต, อตฺถโต วา ปตีตพฺพมเนยฺยํ, ตพฺพิปรีตํ เนยฺยนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ

[36] อิมํ อปฺปตีตปทํ วิญฺญูหิ นาภิมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เนทิส’’มิจฺจาทิฯ อีทิสํ ยถาวุตฺตปฺปการํ เนยฺยํ สพฺเพ วิญฺญุโน สพฺพตฺถ คชฺชปชฺชาทิเก น พหุ มญฺญนฺติ น สมฺภาเวนฺติ นปฺปโยเชนฺติฯ

อวคตี อตฺถาวโพโธ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี สทฺทสงฺขาตวาจกญฺจ สามตฺถิยสงฺขาตญายญฺจ อติกฺกมฺม ปวตฺตินี ทุลฺลภา ตาทิสปโยคาภาวโต ทุลฺลภา โหติฯ โย อตฺโถ สทฺทาคโต, ญายาคโต วา น โหติ, โส กตฺตุโน มนสิ ปติฏฺฐิตมตฺเตน ปตีโต น โหตีติ ตํ ปทํ เนยฺยโทสมิติ สพฺเพ กวิโน ปริหรนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ พหุมานํ กโรนฺตีติ วากฺเย พหุมญฺญนฺตีติ นามธาตุฯ สทฺทสามตฺถิยํ วิลงฺฆยติ สีเลนาติ สทฺทสามตฺถิยวิลงฺฆินี

[37]

สิยา วิเสสนาเปกฺขํ,

ยํ ตํ ปตฺวา วิเสสนํ;

สาตฺถกํ ตํ ยถา ตํ โส,

ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา

[37] ‘‘สิยา’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํฯ นิพฺพิเสสนนฺตุ วุตฺตตฺถเมว โหติฯ ตํ วิเสสนาเปกฺขํ สิยาฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยาทินา อุทาหรติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘จกฺขุนา’’ติ ลพฺภเตวฯ

[37] ‘‘สิยา’’มิจฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสนํ ปตฺวา สาตฺถกํ อตฺถสหิตํ, ตทภาเว นิรตฺถกํ โหติ, ตํ วิเสสนาเปกฺขํ นาม สิยาฯ ตํ ยถา ตสฺโสทาหรณเมวํ ‘‘ตํ โส ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนา’’ติฯ โส ปุริโส ตํ ปุริสํ ภิยฺโย เยภุยฺยสา จกฺขุนา ปสฺสติฯ เอตฺถ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘จกฺขุนา’’ติ ญายติฯ จกฺขุนาติ วิเสสฺยปทํ วิเสสนํ ลทฺธาว สาตฺถกํ โหติฯ วิเสสเน อเปกฺขา อสฺสาติ จ, สห อตฺเถน วตฺตมานํ สาตฺถกมิติ จ สมาโสฯ

[38]

หีนํ กเร วิเสสฺยํ ยํ, ตํ หีนตฺถํ ภเว ยถา;

นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร

[38] ‘‘หีน’’มิจฺจาทิ ยํ วิเสสนปทํ วิเสสฺยํ วิเสสิตพฺพํ หีนํ ลามกํ กเร กเรยฺย, ตํ วิเสสนปทํ หีนตฺถํ หีโน อตฺโถ ยสฺส ตํ หีนตฺถํ นาม ภเวยฺยฯ ‘‘ยถา’’อิตฺยาทินา อุทาหรติฯ นิปฺปภีกโต ขชฺโชโต เยน โส ทิวากโร ปภากโร สมุเทติ อุปคจฺฉตีติฯ เอตฺถ ขชฺโชตปฺปภาปหรเณ น ถุติ ทิวากรสฺสาติฯ

[38] ‘‘หีนํ กเร’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ วิเสสฺยํ หีนํ กโรติ, ตํ หีนตฺถํ ภเวฯ ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต, สมุเทติ ทิวากโร’’ติฯ ปภารหิตกตา ขชฺโชตา เยน โส ทิวากโร สูริโย สมุเทติ อุคฺคจฺฉติฯ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต’’ติ อิมินา วิเสสเนน ลามกาโลกลทฺธยุตฺตสฺส ขชฺโชปนกสฺส อภิภวนปฺปกาสนํ สหสฺสรํสิโน นินฺทาเยว, น ถุตีติ วิเสสฺยํ หีนตฺถํ โหติฯ หีโน อตฺโถ ยสฺเสติ จ, นตฺถิ ปภา เอเตสนฺติ จ, นิปฺปภา กตาติ จ, นิปฺปภีกตา ขชฺโชตา เยนาติ จ วิคฺคโหฯ

[39]

ปาทปูรณมตฺตํ ยํ, อนตฺถมิติ ตํ มตํ;

ยถา หิ วนฺเท พุทฺธสฺส, ปาทปงฺเกรุหมฺปิจ

[39] หิ อปิ จสทฺทานํ ปาทปูรณมตฺตตฺตา อนตฺถกตฺตํฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

[39] ‘‘ปาทปูรณิ’’จฺจาทิฯ ยํ ปทํ ปาทปูรณมตฺตํ จตุตฺถํสสงฺขาตสฺส ปาทสฺส ปูรณมตฺตเมว โหติ, ตํ อนตฺถมิติ มตํ ญาตํฯ ยถาสทฺโท วุตฺตตฺโถฯ พุทฺธสฺส ปาทปงฺเกรุหํ ปาทมฺพุชํ วนฺเทติฯ เอตฺถ หิ อปิจาติ อิเมสํ สมตฺตนาทิอตฺเถสุ อปฺปวตฺติโต เกวลํ ปาทปูรณมตฺตโต อนตฺถกตฺตํฯ มตฺตสทฺโท อวธารเณฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทโสฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยโทสนิทฺเทสวณฺณนา

[40]

สทฺทโต อตฺถโต วุตฺตํ, ยตฺถ ภิยฺโยปิ วุจฺจติ;

ตเมกตฺถํ ยถา’ภาติ, วาริโทวาริโท อยํ

[40] ‘‘สทฺทโต’’อิจฺจาทิฯ สทฺทโต วาจเกน ตสฺมิํเยวตฺเถ ตสฺเสว สทฺทสฺส ปุน ปโยคโต อตฺถโต อภิเธยฺเยน ปุพฺพปฏิปาทิกสฺเสว วตฺถุสฺสาวิเสเสน ปุน ปฏิปาทนโต วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ วุจฺจติ ปุนปิ ปยุชฺชเต, ตเมกตฺถนฺติ อนุวทิตฺวา ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา วิธียเตฯ วาริํ ททาตีติ วาริโทฯ อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปตีติฯ ชลทานมตฺตาเปกฺขาย อิทํ สทฺทโต เอกตฺถํฯ

[40] อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน วากฺยโทสํ นิทฺทิสติ ‘‘สทฺทโต’’จฺจาทินาฯ สทฺทโต วาจเกน อตฺถโต อภิเธยฺเยน วุตฺตํ ปยุตฺตํ ยํ ปทตฺถรูปํ ยตฺถ ยสฺมิํ วากฺเย ภิยฺโยปิ ปุนปิ วุจฺจติ ยุชฺชเต, ตํ วากฺยํ เอกตฺถํ นาม โทโสฯ อุทาหรณํ ‘‘ยถิ’’จฺจาทิฯ วาริโท ชลทายโก อยํ วาริโท เมโฆ อาภาติ ทิปฺปติฯ สมฺปตฺติสาธกํ ‘‘ชลทายโก’’จฺจาทิวิเสสนํ วินา ชลทานมตฺตสฺส วุตฺตตฺตา สทฺทโต เอกตฺถํ นาม โหติฯ

ยถา จ

[41]

ติตฺถิยงฺกุรพีชานิ, ชหํ ทิฏฺฐิคตานิ’ห;

ปสาเทติ ปสนฺเน โส, มหามุนิ มหาชเน

[41] ติตฺถิยสงฺขาตานํ องฺกุรานํ พีชานิ อุปฺปตฺติเหตุภูตานิ ทิฏฺฐิคตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ชหํ ชหนฺโต ทูรีกโรนฺโต โส มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิห โลเก อตฺตนิ ปสนฺเน ปสาทพหุเล มหาชเน ปสาเทตีติ อปรมุทาหรณํฯ