อุทาหรียนฺติ ลกฺขิยภาเวนาติ อุทาหรณานีติ จ, สห อุทาหรเณนาติ โสทาหรณนฺติ จ, ลกฺขียติ ลกฺขิยมเนนาติ จ วิคฺคโหฯ

ปทโทสอุทฺเทส

[18]

วิรุทฺธตฺถนฺตราฌตฺถ-กิลิฏฺฐานิ วิโรธิ จ;

เนยฺยํ วิเสสนาเปกฺขํ, หีนตฺถกมนตฺถกํฯ

วากฺยโทสอุทฺเทส

[19]

โทสา ปทาน, วากฺยาน-เมกตฺถํ ภคฺครีติกํ;

ตถา พฺยากิณฺณคามฺมานิ, ยติหีนํ กมจฺจุตํ;

อติวุตฺตมเปตตฺถํ, สพนฺธผรุสํ ตถา

วากฺยตฺถโทสอุทฺเทส

[20]

อปกฺกโม’จิตฺยหีนํ, ภคฺครีติ สสํสยํ;

คามฺมํ ทุฏฺฐาลงฺกตีติ, โทสา วากฺยตฺถนิสฺสิตาฯ

ปทโทสาทิอุทฺเทสวณฺณนา

[18-19-20] อิทานิ ยถาปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธตฺถนฺตร’’ อิจฺจาทินาฯ วิรุทฺธํ อตฺถนฺตรํ ยสฺส ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํฯ กิํ ตํ? ปทํฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ อธิโก อตฺโถ วิเสสฺยสฺส เยน ตํ อธฺยตฺถํฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถ อานียตีติ เนยฺยํฯ โทสา ปทานนฺติ เยหิ โทเสหิ ปทานิ ทุฏฺฐานิ, เต วิรุทฺธตฺถนฺตรตาทโย ปทานํ โทสาติ อตฺโถฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ วากฺยานํ โทสาติ สมฺพนฺโธฯ ภคฺคา รีติ กโม ยสฺมิํ ตํ ภคฺครีติกํ, วากฺยํฯ อปกฺกมตาทโย วากฺยตฺถโทสา, วากฺยตฺถานํ โทสโตฯ วากฺยํ ทุฏฺฐํ สิยาติ วากฺยเมว วิเสสฺยเตฯ เตน สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโสฯ

[18-19-20] อิทานิ กเถตพฺพภาเวน ปฏิญฺญาเต โทเส อุทฺทิสนฺโต ‘‘วิรุทฺธ…เป.… นิสฺสิตา’’ติ อาหฯ

กวีหิ อิจฺฉิตตฺถโต วิรุทฺโธ อญฺญตฺโถ ยสฺส ปทสฺสาติ ตํ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ นามฯ วิเสสฺยสฺส อธิกตฺถภาวกรณโต อฌตฺถํ นามฯ กวีหิ อิจฺฉิตตฺถสฺสาวีกรเณ อวิสทตฺตา กิลิฏฺฐํ นามฯ เทสกาลกลาทีนํ วิรุทฺธตฺตา วิโรธิ นามฯ อญฺญมาหริตฺวา วตฺตพฺพโต เนยฺยํ นามฯ วิเสสนํ ปตฺวาว สาตฺถกภาวปฺปตฺติโต วิเสสนาเปกฺขํ นามฯ วิเสสฺยสฺส หีนตาปาทนโต หีนตฺถกํ นามฯ อตฺถรหิตตฺตา อนตฺถกํ นามาติ อิเม อฏฺฐ ปทนิสฺสิตตฺตา ปทโทสา นามฯ

วุตฺตตฺถสฺเสว ปุน วจนโต เอกตฺถํ นามฯ ภินฺนกฺกมตฺตา ภคฺครีติกํ นามฯ ตถา สมฺโมหการณตฺตา พฺยากิณฺณํ นามฯ วิสิฏฺฐวจนวิรหโต คามฺมํ นามฯ ยติสมฺปตฺติวิรหโต ยติหีนํ นามฯ ปทตฺถกฺกมโต จุตตฺตา กมจฺจุตํ นามฯ โลกิยํ โวหารมติกฺกมฺม วุตฺตตฺตา อติวุตฺตํ นามฯ สมุทายตฺถโต อปคตตฺตา อเปตตฺถํ นามฯ พนฺธผรุสยุตฺตตฺตา พนฺธผรุสํ นาม, เตน สหิตํ สพนฺธผรุสนฺติ อิเม นว วากฺยานํ ตถา โทสา นามฯ เอตฺถ ตถาสทฺโท ‘‘โทสา’’ติ ปทํ อุปสํหรติฯ

อปคตกฺกมตฺตา อปกฺกมํ นามฯ อุจิตภาวสฺส ปริหีนตฺตา โอจิตฺยหีนํ นามฯ ภินฺนวิภตฺติกฺกมตฺตา ภคฺครีติ นามฯ สํสยชนนโต สสํสยํ นามฯ ทุปฺปตีติกรตฺตา คามฺมํ นามฯ ทูสิตาลงฺการตฺตา ทุฏฺฐาลงฺกติ นามาติเม ฉ วากฺยตฺถนิสฺสิตตฺตา วากฺยตฺถโทสา นามฯ

อญฺโญ อตฺโถ อตฺถนฺตโรฯ วิรุทฺโธ อตฺถนฺตโร ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ โทสปกาสกปทมฺปิ โทสโต อพฺยติริตฺตตฺตา โทโส นามฯ เอวํ สนฺเตปิ สมาเสน ปทสฺส คหิตตฺตา นปุํสกํ โหติฯ เอเสวนโย อิโต ปเรสุปิฯ วิเสสฺยสฺส อธิโก อตฺโถ ยสฺส ตํ, กิลิฏฺฐํ วิย กิลิฏฺฐํฯ

ยถา หิ มลคฺคหิโต อาทาโส อตฺตโน กิลิฏฺฐตฺตา มุขาทีนํ ปกาสเน อวิสโท โหติ, เอวมธิปฺเปตตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถํ ปทํ กิลิฏฺฐํ นามฯ วิโรโธ อสฺส อตฺถีติ วิโรธิฯ นียติ อวุตฺโต เหตุ เอตฺถาติ เนยฺยํฯ วิเสสเน อเปกฺขา ยสฺส ตํฯ หีโน วิเสสฺยสฺส อตฺโถ เยน ตํฯ นตฺถิ อตฺโถ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโหฯ

ปทโทสานํ อนญฺญตฺเตปิ วิกปฺปนาเภทโต ‘‘ปทานํ โทสา’’ติ วุตฺตํ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ วากฺยานํ โทสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํฯ ภคฺคารีติ กโม ยสฺส ตํฯ วิสุํ วิสุํ อากิณฺณํ พฺยากิณฺณํฯ คาเม ภโว คามฺโม, อพฺยตฺตานํ โวหาโรฯ ตปฺปกาสกปทมฺปิ อุปจารโต คามฺมํ นามฯ ยติ หีนา เอตฺถาติ ยติหีนํฯ กมโต จุตํ กมจฺจุตํฯ อติกฺกมฺม วุตฺตํ อติวุตฺตํฯ อตฺถโต อเปตํ อเปตตฺถํฯ พนฺเธ ผรุสํ ผรุสตา ยตฺถ ตํฯ อปคโต กโม ยสฺมา ตํฯ โอจิตฺยํ หีนํ ยตฺถ ตํฯ ภคฺคา รีติ ยตฺถ ตํฯ สห สํสเยน วตฺตตีติ ตํฯ คามฺมํ วุตฺตนยเมวฯ ทุฏฺฐา ทูสิตา อลงฺกติ อลงฺกาโร ยตฺถ ตํฯ วากฺยานํ อตฺโถ, ตนฺนิสฺสิตา วากฺยตฺถนิสฺสิตาติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ อนตฺถกาเปตตฺถโทสทฺวยํ ปทวากฺยโต ภินฺนํ, อญฺญํ ภคฺครีติโทสทฺวยํ, คามฺมทฺวยํ, กมจฺจุตอปกฺกมทฺวยญฺจ วากฺยวากฺยตฺถโต ภินฺนํฯ

ปทโทสนิทฺเทสวณฺณนา

[21]

วิรุทฺธตฺถนฺตรํ ตญฺหิ, ยสฺส’ญฺญตฺโถ วิรุชฺฌติ;

อธิปฺเปเต ยถา เมโฆ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

[21] อโถทฺเทสกฺกเมน ปทาทิโทเส อุทาหรติ ‘‘วิรุทฺธิ’’ จฺจาทินาฯ หิ ยสฺมา การณา, ปสิทฺธิยํ วา หิสทฺโทฯ