วิการากติอาทีหิ เทสวโยลิงฺคานํ วิปรีเตหิ เกสพนฺธคติฏฺฐิติอาทิเกหิ, นจฺจคีตอาทิเกหิ จ ทุวิเธหิ อากติสงฺขเตหิ เหตุภูเตหิ อตฺตโน วา อถ ปรสฺส วา สมฺพนฺธี โส หาโส เจโต วิกาสลกฺขโณ นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ นิทฺทาสมอาลสฺยมุจฺฉาอกฺขิผนฺทนาทีหิ อนุภาเวหิ สุตสมฺพนฺเธน เตเหว นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาสงฺขตพฺยภิจารีหิ กรณภูเตหิ ปริโปเส สติ หสฺโส หสฺโส นาม รโส สิยา, โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ, นีจปกตีนญฺจ สิยาติฯ วิการา จ สา อากติ เจติ จ, โส อาทิ เยสนฺติ จ, นิทฺทา จ สโม จ อาลสฺยญฺจ มุจฺฉา เจติ จ, เต อาทิ เยสํ อกฺขิผนฺทนาทีนํ อนุภาวานนฺติ จ, เต จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อิตฺถี ปภุติ เยสํ นีจปกตีนนฺติ จ วากฺยํฯ

หสฺสปฺปเภท

[359]

สิตมิห วิกาสินยนํ,

กิญฺจา’ลกฺขิยทิชนฺตุ ตํ หสิตํ;

มธุรสฺสรํ วิหสิตํ,

สํสสิโรกมฺปมุปหสิตํฯ

[360]

อปหสิตํ สญฺชล’กฺขิ,

วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;

ทฺเว ทฺเว หสฺสา กถิตา เจ’สํ,

เชฏฺเฐ มชฺเฌ’ธเมปิ จ กมโสฯ

[359-360] หสฺเส เภทมาห ‘‘สิต’’มิจฺจาทินาฯ อิห หสฺเส วิกาสีนิ นยนานิ ยสฺส ตํ สิตํ, กิญฺจิ อาลกฺขิยา ทิชา ทนฺตา ยสฺส ตํ หสิตํฯ เอวํ มธุโร สโร สทฺโท ยสฺส ตํ วิหสิตํฯ

อํสสิโรกมฺเปน สห วตฺตมานํ อุปหสิตํ, สห ชเลน อสฺสุนา วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺส ตํ อปหสิตํฯ วิกฺขิตฺตานิ อิโต ตโต ปสาริตานิ องฺคานิ ยสฺส ตํ อติหสิตํ นามฯ เอสญฺจ สิตาทีนํ มชฺเฌ ทฺเว ทฺเว หสฺสา อาทิโต ปฏฺฐาย กมโส ยถากฺกเมน เชฏฺเฐ มชฺเฌ อธเมปิ จ กถิตาติ สมฺพนฺโธฯ ปุราตเนหีติ วิญฺญายติฯ

[359-360] อิทานิ หสฺสเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สิต’’มิจฺจาทินาฯ อิห อิมสฺมิํ หสฺสวิสเย วิกาสินยนํ วิวฏนยนํ สิตํ นามฯ กิญฺจิ อาลกฺขิยทิชํ ตุ กิญฺจิ ทิสฺสมานทนฺตํ, ตํ หสิตํ นามฯ มธุรสฺสรํ มธุรนาทํ วิหสิตํ นามฯ สํสสิโรกมฺปํ อํสสิโรกมฺปสหิตํ อุปหสิตํ นามฯ สชลกฺขิ อสฺสุวิโลจนสหิตํ อปหสิตํ นามฯ วิกฺขิตฺตงฺคํ อฏฺฐาเน ปสารณวเสน วิกฺขิตฺตหตฺถปาทาทิอวยววนฺตํ อติหสิตํ นาม ภวติฯ เอสํ ฉนฺนํ กมโส กเมน ทฺเว ทฺเว เชฏฺเฐ มชฺเฌ อธเมปิ วิสเย กถิตา ปุราตเนหิ ภาสิตาติฯ วิกาสีนิ นยนานิ อสฺเสติ จ, กิญฺจิ อีสกํ อาลกฺขิยา ทิชา ยสฺเสติ จ, มธุโร สโร อสฺเสติ จ, อํโส จ สิโร เจติ จ, อํสสิรโส กมฺโปติ จ, เตน สห วตฺตตีติ จ, สห ชเลน วตฺตมานานิ อกฺขีนิ ยสฺเสติ จ, อนุสฺวราคโมฯ วิกฺขิตฺตานิ องฺคานิ ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ สิตหสิตทฺวยํ อุตฺตเม, วิหสิตอุปหสิตทฺวยํ มชฺฌิเม, อปหสิตอติหสิตทฺวยํ อธเม วตฺตเตฯ เอวํ สิตาทโย อนุรูปวิภาวาทินา ปยุตฺตา อิเม รสา’วตฺถํ ปาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

หสฺสรสสฺส เอวมุทาหรณํ ญาตพฺพํ –

ปูเชสิ กณฺฐมณินา อปิ โย ปสนฺโน,

ธมฺเม ปุรา’สมธุรํ วิธุรํ ส หนฺตุํ;

โคเปนฺติยาปิ วจเนน ถิยา สภาวํ;

ภตฺติํ อกาสิ ผรุเส มยิ นาคราชาติฯ

โย ปุรา ปุพฺเพ ธมฺเม ตสฺส ธมฺมกถเน ปสนฺโน กณฺฐมณินา อปิ อตฺตโน อนคฺฆกณฺฐมณินาปิ ตํ ปูเชสิ, โส นาคราชา สภาวํ อตฺตโน อธิปฺปายํ โคเปนฺติยา อปิ ถิยา วจเนน อิตฺถิยา วจเนน อสมธุรํ ตุลฺยรหิตํ วิธุรํ วิธุรปณฺฑิตํ หนฺตุํ วินาสนตฺถํ ผรุเส จณฺเฑ มยิ ภตฺติํ อกาสีติฯ อิห เอกสฺมิํเยว วตฺถุนิ นาคราชสฺส ปสาทวธวิธานาทิวิปรีตปฺปวตฺติ อาลมฺพณวิภาโว, ปฐมํ อนคฺฆปิยวตฺถูหิ ปูชิตภาโว จ โพธิสตฺตสฺส อตุลฺยภาโว จ อิตฺถิวจนสฺส สมฺปฏิจฺฉนภาโว จ ตสฺสาธิปฺปายสฺส อญฺญาตภาโว จ ปุณฺณกสฺส จณฺฑภาโว เจติ อิเมหิ สพฺพวจเนหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโตฯ อิเมหิ อุทฺทีปิตฐายีภาวสงฺขโต หาโส วากฺยสามตฺถิยา ปกาสิโต หาสวิโรธินิพฺเพทาทิวชฺชิตา สมาลสิยสนฺโตสอสฺสุเวปถาทิกา พฺยภิจารีภาวา สาตฺติกาภาวา จ เอวํ สามตฺถิเยน ทีปิตาฯ ตทนุรูปวิภาวาทิปกาสกา ยถาวุตฺตกวิปฺปโยคา อนุภาวา นาม โหนฺติฯ หสฺสเภเทน มชฺฌิเม ปุริเส วตฺตพฺพาปิ หสิตอุปหสิตา ทฺเว อิมา ทฏฺฐพฺพาฯ

กรุณาฐายีภาว

[361]

โสกรูโป ตุ กรุโณ-

นิฏฺฐปตฺติฏฺฐนาสโต;

ตตฺถา’นุภาวา รุทิต-

ปลยตฺถมฺภกาทโย;

วิสาทาลสฺยมรณ-

จินฺตาที พฺยภิจาริโนฯ

[361] ‘‘โสเก’’จฺจาทิฯ