นาฏกาทิทสฺสนียสตฺเถ อภินโย อนุภาโวฯ รมฺมเทสรมฺมกาลรมฺมเวสาทโย ตทภาเว รติยา อนุปฺปชฺชนโต สามตฺถิยา คมฺยา ภวนฺตีติ เอวํ ลกฺขณานุคตลกฺขิยปริคฺคาโห สพฺพตฺถ กาตพฺโพฯ เอวํ สติพนฺธตฺถาวโพธกานํ สพฺภานํ อุปฺปชฺชมานายปีติยา การณตฺตา การิโยปจาเรน เอโส พนฺโธ รโส นาม โหตีติฯ อุปริปิ เอวเมวฯ

หสฺสฐายีภาว

[358]

วิการากติอาทีหิ,

อตฺตโน’ถ ปรสฺส วา;

หาโส นิทฺทา สมาลสฺย-

มุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ;

ปริโปเส สิยา หสฺโส,

ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีน โสฯ

[358] ‘‘วิกาเร’’จฺจาทิฯ วิการากติ เทสวยาทีนํ วิปรีโต เกสพนฺธนาทิ, โส อาทิ เยสํ อญฺญากตฺยาทินจฺจนาทีนํ, เตหิ วิภาเวหิ หาโส เจโตวิกาโส, โสปิ อตฺตโน สมฺพนฺธี วา อถ ปรสฺส สมฺพนฺธี วา, ตตฺถ โย วิภาวสามตฺถิยาเยวาภิพฺยตฺติํ ยาติ, โส อตฺตฏฺโฐฯ โย ปน วิภาวทสฺสนา อุปฺปนฺนาปิ ปุริสสฺส คมฺภีรตฺตาทินา ฉาทิโต สมาโน ปุริสนฺตเร หสตฺยาภิพฺยตฺโต, โส ปรฏฺโฐฯ โส หาโส นิทฺทาทีหิ พฺยภิจารีหิเยว, อนุภาวปกฺเข อาทิสทฺเทน อกฺขิผนฺทนาทโย คหิตาฯ ปริโปเส สติ หสฺโส นาม รโส สิยาฯ โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปภุติสทฺเทน นีจปกตโย สงฺคณฺหนฺติฯ

[358] อิทานิ หสฺสรสสฺส โปสนาการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิการ’’อิจฺจาทิฯ

วิการากติอาทีหิ เทสวโยลิงฺคานํ วิปรีเตหิ เกสพนฺธคติฏฺฐิติอาทิเกหิ, นจฺจคีตอาทิเกหิ จ ทุวิเธหิ อากติสงฺขเตหิ เหตุภูเตหิ อตฺตโน วา อถ ปรสฺส วา สมฺพนฺธี โส หาโส เจโต วิกาสลกฺขโณ นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ นิทฺทาสมอาลสฺยมุจฺฉาอกฺขิผนฺทนาทีหิ อนุภาเวหิ สุตสมฺพนฺเธน เตเหว นิทฺทาสมาลสฺยมุจฺฉาสงฺขตพฺยภิจารีหิ กรณภูเตหิ ปริโปเส สติ หสฺโส หสฺโส นาม รโส สิยา, โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ, นีจปกตีนญฺจ สิยาติฯ วิการา จ สา อากติ เจติ จ, โส อาทิ เยสนฺติ จ, นิทฺทา จ สโม จ อาลสฺยญฺจ มุจฺฉา เจติ จ, เต อาทิ เยสํ อกฺขิผนฺทนาทีนํ อนุภาวานนฺติ จ, เต จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อิตฺถี ปภุติ เยสํ นีจปกตีนนฺติ จ วากฺยํฯ

หสฺสปฺปเภท

[359]

สิตมิห วิกาสินยนํ,

กิญฺจา’ลกฺขิยทิชนฺตุ ตํ หสิตํ;

มธุรสฺสรํ วิหสิตํ,

สํสสิโรกมฺปมุปหสิตํฯ

[360]

อปหสิตํ สญฺชล’กฺขิ,

วิกฺขิตฺตงฺคํ ภวตฺย’ติหสิตํ;

ทฺเว ทฺเว หสฺสา กถิตา เจ’สํ,

เชฏฺเฐ มชฺเฌ’ธเมปิ จ กมโสฯ

[359-360] หสฺเส เภทมาห ‘‘สิต’’มิจฺจาทินาฯ อิห หสฺเส วิกาสีนิ นยนานิ ยสฺส ตํ สิตํ, กิญฺจิ อาลกฺขิยา ทิชา ทนฺตา ยสฺส ตํ หสิตํฯ เอวํ มธุโร สโร สทฺโท ยสฺส ตํ วิหสิตํฯ