[355] เหฏฺฐา วุตฺตรโส สนฺโตโสว, โสกโกธาทิลกฺขโณ กรุณารุทฺทาทิโก กถํ รโส นาม ภเวยฺยาติ อาสงฺกายมาห ‘‘ทุกฺขรูเป’’อิจฺจาทิฯ อยํ อานนฺโท ‘‘สามชฺชิกานมานนฺโท’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโฐ ทุกฺขรูเป ทุกฺขลกฺขเณ กรุณาทิเก กรุณารุทฺทาทิเก วิสเย กถํ ภเวยฺยาติ เจ, เนส โทโส หิ ตเถว เวสฺสนฺตรสฺส โพธิสตฺตสฺส โสโก ปุตฺตทารวิรหโต ชาตโสโก โสตูนํ อิทานิ สุณนฺตานํ สพฺภานํ อานนฺโท สิยา อานนฺทสฺส การณตฺตา การิโยปจาเรน สนฺโตโส นาม ภเวยฺยาติฯ วตฺตุโน สามตฺถิยา กรุณารสาทิกํ ปาเปตฺวา ปกาสิยมานสฺส โสกาทิกสฺส ทุกฺขรูเปน ฐิตตฺตา สุณนฺตานํ ปีติ อุปฺปาทิยเตวาติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขํ รูปํ สภาโว ยสฺส กรุณาทิโนติ จ, กรุณา อาทิ ยสฺส รุทฺทาทิโนติ จ วากฺยํฯ

ฐายีภาวนิทฺเทส

รติฐายีภาว

[356]

รมฺมเทสกลากาล-เวสาทิปฏิเสวนา;

ยุวาน’ญฺโญญฺญรตฺตานํ, ปโมโทรติ รุจฺจเตฯ

[356] สิงฺคาราทโย วิภาคโต ทสฺเสตุมาห ‘‘รมฺเม’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ‘‘รมฺมเทส’’อิจฺจาทินา อุทฺทีปนวิภาวา ทสฺสิตาฯ ‘‘ยุวาน’’นฺติ อิมินา อาลมฺพณวิภาโวฯ อิตฺถี หิ ปุริสสฺส, ปุริโส อิตฺถิยา อาลมฺพณวิภาโวฯ ปโมโทติ อญฺญมญฺญาภิรมณวเสน อาโมทรูโปฯ

[356] อิทานิ สิงฺคาราทินามเก เตรตฺยาทิเก กเมน นิทฺทิสติ ‘‘รมฺม’’อิจฺจาทินาฯ

รมฺมเทสกลากาลเวสาทิปฏิเสวนา รมณียนิราวรณสุจิปวิตฺตวาสารหเทโส รมฺมคีติกาทิกลา รติชนกวสนฺตาทิอนุรูปกาโล มาลาคนฺธาทิ อุปโสภิตกิริยาทิ มนุญฺญเวโส, อาทิสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐภาสิตมิหิตาทิเจติ อิเมสํ ทิฏฺฐสุตมุตาทีสุ ทิฏฺฐาทิมตฺตมกตฺวา ปญฺญาย เตน เตนากาเรน ปุนปฺปุนานุภวเนน อญฺโญญฺญรตฺตานํ อญฺญมญฺญํ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนสงฺกปฺปวเสนาติรตฺตานํ ยุวานํ ตรุณิตฺถิ ปุริสานํ ปโมโท อภิรมณวเสน สนฺโตโส ปีติ รติ รุจฺจเต รุจฺจนโต ‘‘รตี’’ติ วุจฺจตีติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รกาโร สนฺธิโชฯ เทโส จ กลา จ กาโล จ เวโส เจติ จ, เต อาทโย เยสมิติ จ, รมฺมา จ เต เทส…เป.… เวสาทโย เจติ จ, เตสํ ปฏิ ปุนปฺปุนํ เสวนมิติ จ, อญฺโญ จ อญฺโญ เจติ จ, เตสุ รตฺตาติ จ วากฺยํฯ

[357]

ยุตฺยา ภาวานุภาวา เต,

นิพนฺธา โปสยนฺติ นํ;

โสปฺยา’โยควิปฺปโยค-

สมฺโภคานํ วสา ติธาฯ

[357] ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทิฯ เต ยถาวุตฺตา ภาวานุภาวา ยุตฺยา อาลสิยอุคฺคตาชิคุจฺฉาวชฺชิตา เย สงฺกาอุสฺสุกฺกาทโย ภาวา ตํพฺยญฺชกา ตทนุรูปา อนุภาวา จ อโยคาทิเก สิงฺคาเร ยถา ยถา ยุญฺชนฺติ, ตาทิสิยาว ยุตฺติยา นิพนฺธา นํ รติํ สมฺโปสยนฺติ, โสเยวเมวํ โปสิโต สิงฺคาโร นาม รโส สมฺปชฺชเตฯ โสปิ ติธาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อสงฺคตานํ อนุราเคน สงฺคมมิจฺฉนฺตานํ อิตฺถิปุริสานมสงฺคโมฯ อติสยวิรุฬฺหเปมานมุภินฺนมฺปิ สิเลโส วิปฺปโยโคฯ พลวกามาเวสวิเสสานํ กามีนํ ทสฺสนาทิสมญฺชนํ สมฺโภโคฯ

[357] อิทานิ รติยา ปุฏฺฐการณํ ปุฏฺฐปโยคญฺจ ทสฺเสติ ‘‘ยุตฺยา’’อิจฺจาทินาฯ เต ภาวานุภาวา นิทฺทิฏฺฐพฺยภิจารีภาเวสุ รตฺยานุรูปพฺยภิจารีภาโว ตปฺปกาสโก อนุภาโว เจติ อิเม ทฺเว ยุตฺยา เหตุภูตาย อโยควิปฺปโยคสมฺโภคสงฺขตานํ ติณฺณํ สิงฺคารานํ อนุกูลตฺเถน รติยา วิรุทฺธตฺตา อาลสิยอุคฺคชิคุจฺฉาทิเก ปริวชฺเชตฺวา สงฺกาอุสฺสุกฺกาทีนํ รตฺยานุกูลภาวานํ วเสน ยถาโยคํ นิพนฺธา กวีหิ พนฺธา นํ รติํ โปสยนฺติ ยถา ตปฺปกาสเนน ปูเรนฺติ สชฺเชนฺติ, เอวํ สชฺชิโต รติสิงฺคาโร นาม รโส โหติฯ โสปิ สามญฺเญน นิทฺทิฏฺฐสิงฺคารรโสปิ อโยควิปฺปโยคสมฺโภคานํ สิงฺคารานํ วสา เภเทน ติธา ภวตีติฯ ตตฺถ อโยโค นาม ปุพฺเพ อญฺญมญฺญสงฺคมรหิตานํ อภินวานุราคพเลน สงฺคมํ ปตฺเถนฺตานํ ถีปุมานํ อสงฺคโมฯ วิปฺปโยโค นาม สงฺคมาติสเยน วิรุฬฺหเปมานํ ถีปุมานํ อญฺญมญฺญวิสิเลโสฯ สมฺโภโค นาม พลวกามตณฺหาวิเสสวเสน ยุตฺตานํ กามินิกามุกานํ อญฺญมญฺญํ ทสฺสนาทิอสฺสาโทฯ ภาโว จ อนุภาโว เจติ จ, อโยโค จ วิปฺปโยโค จ สมฺโภโค เจติ จ วากฺยํฯ

อิมมลงฺการํ กโรนฺเตน อาจริยสงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาเทน ปน ปรมมธุรสทฺธมฺมามตลุทฺธสุทฺธสนฺตานานํ ตโปธนานํ อญฺญรสาวโพธเน ปโยชนาภาเวปิ โลกิเยสุ เตสุ เตสุ โวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สิงฺคาราทินววิธรสานํ ลกฺขณมตฺตสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ตทนุรูปลกฺขิยปริคฺคเห อสติ ลกฺขณาวโพธสฺส สุพฺยตฺตาภาวโต วุตฺตลกฺขณาวโพธตฺถํ ตํตํลกฺขณกถนานนฺตรํ ตสฺส ตสฺส ลกฺขิยสฺส มุขมตฺตํ ทสฺเสตพฺพํ โหติฯ

เหฏฺฐา ‘‘ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธรายา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺฐสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสเนว หสาภาสาทีนํ อฏฺฐนฺนํ รสาภาสรูปสฺส ภาวาภาสสฺส, วิภาวาภาสสฺส, อนุภาวาภาสสฺส จ ญาตพฺพตฺตา สิงฺคารรสสฺส ลกฺขิยเมวํ เวทิตพฺพํฯ

คีตสฺสเรน อุปกฑฺฒิย เนตฺตรสฺมิ-

พนฺธํ กรํว วิวสญฺจ กรคฺคเหน;

ยา ตาทิเสปิ วินิโยชยิ ทุกฺกเร มํ,

เสรนฺทตี อธิคตา วิธินา มยชฺชาติฯ

คีตสฺสเรน หตฺถีนํ คีติกาย ปิยตฺตา คีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ อากฑฺฒิตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ เนตฺตสงฺขาตหตฺถาจริยสฺส รชฺชุนา พนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน โสณฺฑคฺคหเณน วิวสญฺจ อปคตอิจฺฉาจารํ ปรวสํ กรํ อิว หตฺถํ อิว คีตสฺสเรน อตฺตโน ลีโลเปตคีติกาธนินา อุปกฑฺฒิย อตฺตโน สมีปํ เนตฺวา เนตฺตรสฺมิพนฺธํ อตฺตโน นยนกนฺติยา ปฏิพนฺธํ กรคฺคเหน หตฺถคฺคาเหน วิวสญฺจ อปคตธิติํ มูฬฺหํ มํ ยา กนฺตา ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยิ, สา อิรนฺทตี อิรนฺทตี นาม นาคมานวิกา มยา อชฺช วิธินา ภาคฺเยน อธิคตา ลทฺธาติฯ

เอตฺถ คีตสฺสรเนตฺตรสฺมิกรคฺคหสงฺขตาหิ อิมาหิ ปทาวลีหิ อุทฺทีปนวิภาโว ทสฺสิโตฯ ถิยา ปุริโส จ, ปุริสสฺส ถี จ อาลมฺพณํ โหตีติ ‘‘สา อิรนฺทตี มยา’’ติ อิมินา อารมฺมณวิภาโว ทสฺสิโตฯ ‘‘อุปกฑฺฒิย พนฺธํ วิวส’’นฺติ อิเมหิ กาเมน อุทฺทีปิตฐายีภาวสงฺขตา รติ ทสฺสิตาฯ ‘‘ตาทิเสปิ ทุกฺกเร วินิโยชยี’’ติ อิเมหิ อุสฺสาหาทิกา จ ‘‘วิธินา อธิคตา มยชฺชา’’ติ อิเมหิ หริสาทิกา จ พฺยภิจารีภาวา ทสฺสิตาฯ รติยา วิรุทฺเธ นิพฺเพทอาลสิยอุคฺคตชิคุจฺฉาทิเก พฺยภิจารีภาเว วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการวิภาวาทิเก ปกาสนฺโต ‘‘คีตสฺสเรเน’’จฺจาทิกา รติปฺปตีติยา อนุรูปํ ปยุตฺตา กวิปฺปโยคา อิธ อนุภาวา นาม โหนฺติฯ

นาฏกาทิทสฺสนียสตฺเถ อภินโย อนุภาโวฯ รมฺมเทสรมฺมกาลรมฺมเวสาทโย ตทภาเว รติยา อนุปฺปชฺชนโต สามตฺถิยา คมฺยา ภวนฺตีติ เอวํ ลกฺขณานุคตลกฺขิยปริคฺคาโห สพฺพตฺถ กาตพฺโพฯ เอวํ สติพนฺธตฺถาวโพธกานํ สพฺภานํ อุปฺปชฺชมานายปีติยา การณตฺตา การิโยปจาเรน เอโส พนฺโธ รโส นาม โหตีติฯ อุปริปิ เอวเมวฯ

หสฺสฐายีภาว

[358]

วิการากติอาทีหิ,

อตฺตโน’ถ ปรสฺส วา;

หาโส นิทฺทา สมาลสฺย-

มุจฺฉาทิพฺยภิจาริภิ;

ปริโปเส สิยา หสฺโส,

ภิยฺโย’ตฺถิปภุตีน โสฯ

[358] ‘‘วิกาเร’’จฺจาทิฯ วิการากติ เทสวยาทีนํ วิปรีโต เกสพนฺธนาทิ, โส อาทิ เยสํ อญฺญากตฺยาทินจฺจนาทีนํ, เตหิ วิภาเวหิ หาโส เจโตวิกาโส, โสปิ อตฺตโน สมฺพนฺธี วา อถ ปรสฺส สมฺพนฺธี วา, ตตฺถ โย วิภาวสามตฺถิยาเยวาภิพฺยตฺติํ ยาติ, โส อตฺตฏฺโฐฯ โย ปน วิภาวทสฺสนา อุปฺปนฺนาปิ ปุริสสฺส คมฺภีรตฺตาทินา ฉาทิโต สมาโน ปุริสนฺตเร หสตฺยาภิพฺยตฺโต, โส ปรฏฺโฐฯ โส หาโส นิทฺทาทีหิ พฺยภิจารีหิเยว, อนุภาวปกฺเข อาทิสทฺเทน อกฺขิผนฺทนาทโย คหิตาฯ ปริโปเส สติ หสฺโส นาม รโส สิยาฯ โส หสฺโส ภิยฺโย อิตฺถิปภุตีนํ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปภุติสทฺเทน นีจปกตโย สงฺคณฺหนฺติฯ

[358] อิทานิ หสฺสรสสฺส โปสนาการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิการ’’อิจฺจาทิฯ