สมชฺชายํ นิยุตฺตาติ จ, พนฺธสฺส อตฺโถติ จ, ตํ อนุสฺสรนฺตีติ จ, ตํ ชานนฺตีติ จ วากฺยํฯ ยถา นานาพฺยญฺชเนหิ อภิสงฺขตมาหารํ ปริภุญฺชนฺตา สตฺตา ลวณมฺพิลาทโย เต เต รเส อสฺสาเทยฺยุํ, สนฺตุฏฺฐา จ ภเวยฺยุํ, เอวเมว นานปฺปการอภินเยหิ ปกาสิตวณฺณนาย องฺคภูเตหิ อนุรูเปหิ สตฺเถหิ ยุตฺเต ฐายีภาเว อิสฺสาทิรหิตปญฺญวนฺตา อสฺสาเทนฺติ, ตสฺมา อิเม ฐายีภาวา นฏาภินเยหิ พฺยญฺชิตตฺตา จ สพฺภานํ สนฺโตสสงฺขตรสสฺส เหตุตฺตา จ นฏรสาติปิ วุจฺจนฺติฯ

รสปฺปเภท

[353]

สวิภาวานุภาเวหิ,

สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ;

อสฺสาทิยตฺต’มานีย-

มาโน ฐาเยว โส รโสฯ

[353] ฐายีนเมว รสตฺตาปตฺติมาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทินาฯ ฐาเยว โสติ โส ยถาวุตฺโต รโส ฐายีภาโวเยว, นาญฺโญติ อตฺโถฯ

[353] อิทานิ ฐายีภาวานเมว รสสรูปสฺส ปาปุณนตฺถํ วิภาเวติ ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทินาฯ โส รโส อนนฺตรนิทฺทิฏฺโฐ สวิภาวานุภาเวหิ เตสํ เตสํ ฐายีนํ อนุรูเปหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ จ, สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ ปกาเสตพฺพฐายีภาวสฺเสว อนุกูลสาตฺติกภาวพฺยภิจารีภาเวหิ กรณภูเตหิ อสฺสาทิยตฺตํ อานียมาโน กวิโน สามตฺถิยา ปาปุณิยมาโน ฐาเยว ฐายีภาโว เอวาติ การิโยปจาเรน รโส นามาติ เวทิตพฺโพติฯ

สห ภาเวหิ ปวตฺตนฺตีติ จ, สวิภาวา จ เต อนุภาวา เจติ จ, สาตฺติกา จ พฺยภิจาริโน เจติ จ, อสฺสาทิยสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

[354]

สิงฺคารหสฺสกรุณา, รุทฺทวีรภยานกา;

พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ, รสา ฐายีน’นุกฺกมาฯ

[354] เตสํ นามวเสน วิภาคมาห ‘‘สิงฺคาเร’’จฺจาทินาฯ ฐายีนนุกฺกมาติ ‘‘รติหาสา จ โสโก จา’’ติอาทินา วุตฺตานํ ฐายีภาวานํ อนุกฺกมา, ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถฯ

[354] รสาวตฺถาสมฺปตฺตรติหาสาทีนํ ฐายีภาวานํ อิทานิ กเมน นามนฺตรํ ทสฺเสติ ‘‘สิงฺคาร’’อิจฺจาทินาฯ ฐายีนํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ รติหาสาทิฐายีภาวานํ อนุกฺกมา ปฏิปาฏิยา สิงฺคารหสฺสกรุณา สิงฺคาโร หสฺโส กรุณา จ รุทฺทวีรภยานกา รุทฺโท วีโร ภยานโก จ พีภจฺฉพฺภุตสนฺตา จ พิภจฺโฉ อพฺภุโต สนฺโต เจติ นว รสา นาม โหนฺตีติฯ สิงฺคารรโส หสฺสรโสติอาทินา รสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ สิงฺคาโร จ หสฺโส จ กรุณา เจติ จ วิคฺคโหฯ เสเสสุปิ ลิงฺคสมาสา อิเมเยวฯ อิเม สิงฺคาราทีนํ รตฺยาทีหิ อนญฺญตฺตา อุปริ รตฺยาทิวิวรเณเยว ญาตพฺพาฯ

[355]

ทุกฺขรูเป’ย’มานนฺโท,

กถํ นุ กรุณาทิเก;

สิยา โสตูน’มานนฺโท,

โสโก เวสฺสนฺตรสฺส หิฯ

[355] โสกาทิรูโปกรุณาทิ กถํ รโส สิยาติ อาห ‘‘ทุกฺเข’’จฺจาทิฯ เวสฺสนฺตรสฺส ปุตฺตทารวิโยคา กรุณา โสกรูโป ทุกฺขเมว อโหสิ, สมฺปติ ปน โสตูนํ สพฺภานํ อานนฺโทเยวาติ เอตฺถาธิปฺปาโยฯ

[355] เหฏฺฐา วุตฺตรโส สนฺโตโสว, โสกโกธาทิลกฺขโณ กรุณารุทฺทาทิโก กถํ รโส นาม ภเวยฺยาติ อาสงฺกายมาห ‘‘ทุกฺขรูเป’’อิจฺจาทิฯ อยํ อานนฺโท ‘‘สามชฺชิกานมานนฺโท’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโฐ ทุกฺขรูเป ทุกฺขลกฺขเณ กรุณาทิเก กรุณารุทฺทาทิเก วิสเย กถํ ภเวยฺยาติ เจ, เนส โทโส หิ ตเถว เวสฺสนฺตรสฺส โพธิสตฺตสฺส โสโก ปุตฺตทารวิรหโต ชาตโสโก โสตูนํ อิทานิ สุณนฺตานํ สพฺภานํ อานนฺโท สิยา อานนฺทสฺส การณตฺตา การิโยปจาเรน สนฺโตโส นาม ภเวยฺยาติฯ วตฺตุโน สามตฺถิยา กรุณารสาทิกํ ปาเปตฺวา ปกาสิยมานสฺส โสกาทิกสฺส ทุกฺขรูเปน ฐิตตฺตา สุณนฺตานํ ปีติ อุปฺปาทิยเตวาติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขํ รูปํ สภาโว ยสฺส กรุณาทิโนติ จ, กรุณา อาทิ ยสฺส รุทฺทาทิโนติ จ วากฺยํฯ

ฐายีภาวนิทฺเทส

รติฐายีภาว

[356]

รมฺมเทสกลากาล-เวสาทิปฏิเสวนา;

ยุวาน’ญฺโญญฺญรตฺตานํ, ปโมโทรติ รุจฺจเตฯ

[356] สิงฺคาราทโย วิภาคโต ทสฺเสตุมาห ‘‘รมฺเม’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ‘‘รมฺมเทส’’อิจฺจาทินา อุทฺทีปนวิภาวา ทสฺสิตาฯ ‘‘ยุวาน’’นฺติ อิมินา อาลมฺพณวิภาโวฯ อิตฺถี หิ ปุริสสฺส, ปุริโส อิตฺถิยา อาลมฺพณวิภาโวฯ ปโมโทติ อญฺญมญฺญาภิรมณวเสน อาโมทรูโปฯ

[356] อิทานิ สิงฺคาราทินามเก เตรตฺยาทิเก กเมน นิทฺทิสติ ‘‘รมฺม’’อิจฺจาทินาฯ