จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสตฺตา มานสา จิตฺเต ภวา สาตฺติกาภาวา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสฏเสทาทิอนุภาเวหิ พหินิกฺขนฺตเสทาทีหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ วณฺณิยา วณฺณนียา โหนฺตีติ, องฺคโต พหิ นิสฺสฏนฺติ วิเสสเนน วิสิฏฺฐภูตเสทาทีนเมว ภาวานุภาวตฺตํ วินา เกวลํ เสทาทโย วุตฺตา สมานา ภาวาทโย นาม น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตสฺส วุตฺตีติ จ, สา เอว วิเสโส เยสํ สาตฺติกานมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, มนสิ ภวาติ จ, เสโท อาทิ เยสํ เขฬาทีนมิติ จ, นิสฺสฏา นิคฺคตา จ เต เสทาทโย เจติ จ, เต เอว อนุภาวาติ จ วากฺยํฯ

รสอธิปฺปาย

[352]

สามชฺชิกาน’มานนฺโท, โย พนฺธตฺถานุสารินํ;

รสียตีติ ตญฺญูหิ, รโส นามา’ย’มีริโตฯ

[352] อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วุตฺตตฺตา รเส นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สามชฺชิกาน’’มิจฺจาทิฯ พนฺธสฺส อตฺโถ, ตทนุสฺสรนฺติ มโนภาวนาวเสนาติ พนฺธตฺถานุสาริโน, เตสํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ มนสิ โย อานนฺโท, อยํ โลกมธุราทิรโส วิย พนฺเธ สิงฺคาราทิ รโส นาม อีริโต ตญฺญูหิ รสญฺญูหิฯ กถมิตฺยาห ‘‘รสียตี’’ติ, อสฺสาทียตีติ อตฺโถฯ กิญฺจ? ยถา นานาพฺยญฺชนสงฺขตมนฺนํ ภุญฺชมานา รเส อสฺสาทิยนฺติ สุมานสา ปุริสา สนฺโตสญฺจาธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยญฺชิเต วาจงฺคสตฺโถเปเต ฐายีภาเว อสฺสาเทนฺติ สุมานสาเปกฺขกา, ตสฺมา เอเต นาฏฺยาติปิ วุจฺจนฺติฯ

[352] อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วตฺวา อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน สมฺปตฺตํ รสํ ทสฺเสติ ‘‘สาม’’อิจฺจาทินาฯ พนฺธตฺถานุสารินํ พนฺธสฺส อตฺถานุรูปสารีนํ พุทฺธิยา ปวตฺตานํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ จิตฺเต ภโว โย อานนฺโท สนฺโตโส อตฺถิ, อยํ โลเก มธุราทิรโส วิย อสฺสาทนีโย โหตีติ อตฺถยุตฺเตน ‘‘รสียตี’’ติ อิมินา วจนตฺเถน รโส นามาติ ตญฺญูหิรสญฺญูหิ อีริโต กถิโตติฯ

สมชฺชายํ นิยุตฺตาติ จ, พนฺธสฺส อตฺโถติ จ, ตํ อนุสฺสรนฺตีติ จ, ตํ ชานนฺตีติ จ วากฺยํฯ ยถา นานาพฺยญฺชเนหิ อภิสงฺขตมาหารํ ปริภุญฺชนฺตา สตฺตา ลวณมฺพิลาทโย เต เต รเส อสฺสาเทยฺยุํ, สนฺตุฏฺฐา จ ภเวยฺยุํ, เอวเมว นานปฺปการอภินเยหิ ปกาสิตวณฺณนาย องฺคภูเตหิ อนุรูเปหิ สตฺเถหิ ยุตฺเต ฐายีภาเว อิสฺสาทิรหิตปญฺญวนฺตา อสฺสาเทนฺติ, ตสฺมา อิเม ฐายีภาวา นฏาภินเยหิ พฺยญฺชิตตฺตา จ สพฺภานํ สนฺโตสสงฺขตรสสฺส เหตุตฺตา จ นฏรสาติปิ วุจฺจนฺติฯ

รสปฺปเภท

[353]

สวิภาวานุภาเวหิ,

สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ;

อสฺสาทิยตฺต’มานีย-

มาโน ฐาเยว โส รโสฯ

[353] ฐายีนเมว รสตฺตาปตฺติมาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทินาฯ ฐาเยว โสติ โส ยถาวุตฺโต รโส ฐายีภาโวเยว, นาญฺโญติ อตฺโถฯ

[353] อิทานิ ฐายีภาวานเมว รสสรูปสฺส ปาปุณนตฺถํ วิภาเวติ ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทินาฯ โส รโส อนนฺตรนิทฺทิฏฺโฐ สวิภาวานุภาเวหิ เตสํ เตสํ ฐายีนํ อนุรูเปหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ จ, สาตฺติกาพฺยภิจาริหิ ปกาเสตพฺพฐายีภาวสฺเสว อนุกูลสาตฺติกภาวพฺยภิจารีภาเวหิ กรณภูเตหิ อสฺสาทิยตฺตํ อานียมาโน กวิโน สามตฺถิยา ปาปุณิยมาโน ฐาเยว ฐายีภาโว เอวาติ การิโยปจาเรน รโส นามาติ เวทิตพฺโพติฯ