เมนู

ติโรภาวาวิภาวาทิวิเสเสน พฺยภิจารีภาวานํ อตฺตโน อเนกรสํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, โลกสฺส ภินฺนรุจิกตฺตา จ กิสฺมิญฺจิ ฐายีภาเว พฺยภิจารีภาวานมตฺตโน คุณสฺส ลีนตฺตญฺจ กิสฺมิญฺจิ ตสฺเสว คุณสฺส ปากฏตฺตญฺจาติอาทิเกน วิเสเสน อภิมุขฺยโต ฐายีภาวานํ สุขทุกฺขรูปํ อตฺตนิ จ อตฺตโน สุขทุกฺขรูปํ ฐายีภาเวสุ จ อาโรปนสงฺขาเตน อภิมุขภาเวน เยเต ภาวา สีเลน จรนฺติ ปกติยา ปวตฺตนฺติ, เต ภาวา พฺยภิจาริโน นาม โหนฺตีติฯ เอวเมว [เอวรูปา (ก.)] ปีฬา สรูเปน เอโก ปริสมสงฺขตพฺยภิจารีภาโว รติยํ สคุเณน ลีโน สุขานุวิทฺโธ หุตฺวา, โสเก สคุเณน ปากโฏ ทุกฺขานุวิทฺโธ จ หุตฺวา ปวตฺตเตฯ เอวเมว สุขสภาวรติยํ คิลานาทโย พฺยภิจาริโน สกิยํ ทุกฺขสรูปํ อาโรเปนฺตีติ กตฺวา ติโรภาววิภาวาทิวิเสเสน อภิมุขํ ปวตฺตนฺติฯ ติโรภวนมิติ จ, อาวิภวนมิติ จ, ติโรภาโว จ อาวิภาโว เจติ จ, เต อาทโย ยสฺส ฐายีภาเวสุ วิชฺชมานานํ สุขทุกฺขสภาวานํ อตฺตนิ อาโรปนสฺเสติ จ, โสเยว วิเสโสติ จ, อภิมุขานํ ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ พฺยภิจารีปเท วิสทฺโท วิเสสตฺเถ อภิสทฺโท อภิมุขภาเว วตฺตติฯ

พฺยภิจารีภาวปฺปเภท

[344]

นิพฺเพโท ตกฺกสงฺกา สม-

ธิติชฬตา ทีนตุคฺคาลสตฺตํ,

สุตฺตํ ตาโส คิลานุ’สฺสุกหริส-

สติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา

จินฺตา คพฺพา’ปมาโร’มริสมท-

มตุมฺมาทโมหา วิโพโธ,

นิทฺทาเวคา สพิฬํ มรณ-

สจปลาพฺยาธิ เตตฺติํสเม’เต

[344] เต ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินาฯ

ทีนตุคฺคาลสตฺตนฺติ ทีนตา จ อุคฺคตญฺจ อาลสตฺตญฺจ, คิลานิ อุสฺสุกอิติ อุสฺสุกฺกํฯ จปลอิติ จาปลฺลํ, สห จปเลน สจปโล, โส จายํ พฺยาธิ จ, มรณญฺจ สจปลพฺยาธิ จ สมาหาเรฯ ตญฺจ สห พิฬาย วตฺตตีติ สพิฬนฺติ เอเต ยถาวุตฺตพฺยภิจารีภาวา เตตฺติํส โหนฺตีติฯ อุสฺสาหวตา วีรรโส ตํวเสเนว อสฺสาทียติฯ ภีรุนา ตุ โสว ภยานกรสวเสเนติ โลกสภาวสฺส อเนกตฺตา ตทตฺถเมเต พฺยภิจาริโน เอเกกสฺสรสสฺส พหโว วณฺณนียา, ยโต ตํวณฺณนาทฺวาเรน สพฺโพปิ เตสุ กิญฺจิ อสฺสาเทตีติฯ ตตฺถ ยสฺมา ปน มารโณปคตเวริทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณเยว ภินฺนํ ปกติวเสน ภีรุโน ภยสฺส เหตุ, สงฺคามโลลสฺส ตุ อุสฺสาหนิมิตฺตํ สิยาฯ ตถา นเฏน กตํ วิกตมาภรณํ กฺริยาวา นีจปกตีนํ ฐายิโน หาสสฺส เหตุ, คมฺภีรปกตีนํ พฺยภิจาริโน หาสสฺส, ตสฺมา ภาเว วณฺณยตา กวินา ภาวา ตถา วณฺณนียา, ยโถจิตฺยปริโปโส สิยาฯ โอจิตฺยภงฺโค ตุ มหตา วายาเมน ปริหริตพฺโพฯ

เตสุ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํฯ ตสฺส จ อิตฺถีนญฺจ นีจานญฺจ ทาลิทฺทิยํ วิภาโว, โยคีนํ ตุ ตตฺวสํเวทนํ วิภาโว, อสฺสุปตนจินฺตาทโย เอตฺถ อนุภาวาฯ

ตกฺโก วิตกฺกนํฯ ตสฺส สนฺเทโห วิภาโว, สิโรกมฺปาทิ อนุภาโวฯ

สงฺกาย วิรุทฺธจรณํ วิภาโว, กมฺปาทโย อนุภาโวฯ

สโม เขโทฯ ตตฺถ คตฺยาทิ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโวฯ

ธิติ สนฺโตโสฯ ญาณาทิ วิภาโว, อนุภาโว โภคาโลลตาทิฯ

ชฬตา อปฺปฏิปตฺติฯ ตสฺสา อิฏฺฐานิฏฺฐทสฺสนาทิ วิภาโว, อนิมิสนยนาโลจนาทิ อนุภาโวฯ

ทีนตา เจตโส อโนชตาฯ ตสฺสา วิภาโว ทุคฺคตตาทิ, อนุภาโว มลินวตฺถตาทิฯ

อุคฺคตา ทารุณตฺตํฯ ตสฺสา วิภาโว พลวาปราธาทิ, ตสฺส อนุภาโว ตชฺชนาทิฯ

อาลสตฺตสฺส ปริสมาทิ วิภาโว, ชิมฺหตาทิ อนุภาโวฯ

สุตฺตสฺส นิทฺทา วิภาโว, ตสฺสาทาทโย อนุภาโวฯ

ตาโส จิตฺตกฺโขโภฯ วิภาโว อสฺส คชฺชิตาทิ, กมฺปนาทิ อนุภาโวฯ

อายาสปิปาสาทิ วิภาโว คิลานิยา, วิวณฺณตาทโย อนุภาโวฯ

กาลกฺขมตา อุสฺสุกํฯ วิภาโว ตสฺส รมณียทสฺสนิจฺฉาทิ, อนุภาโว ตุริตตาทิฯ

เจโตปสาโท หริโตฯ ตตฺร อุสฺสวาทิ วิภาโว, อสฺสุเสทาทโย อนุภาโวฯ

สทิสทสฺสนาทิ วิภาโว สติยา, อนุภาโว ภมุสมุนฺนมนาทิฯ

ปเรสมุกฺกํสาสหนตา อิสฺสาฯ ตสฺสา ทุชฺชนตฺตคพฺพาทโย วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทโย อนุภาโวฯ

วิสาโท เขโทฯ วิภาโว ตสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธาทิ, พาธยตาปาทิ อนุภาโวฯ

อพหิตฺถา กายสํวรณํฯ ตสฺสา วิภาโว ลชฺชาทิ, อนุภาโว’ญฺญวิกฺริยาฯ

จินฺตา อิฏฺฐาลาภาทีหิ, อนุภาโว มุกุลิตนยนาทิฯ

คพฺโพ อภิมาโนฯ วิภาโวสฺส อิสฺสริยาทิ, อนุภาโว อวชานนาทิฯ

อปมาโร คาหรุกฺขาทีหิ [คาหรุกฺขปตนาทีหิ (?)], ภูปาตาทโย เอตฺถ อนุภาโวฯ

อมริโส อกฺขมตาฯ วิภาโว อสฺสาวมานนาทิ, สิโรกมฺปนตชฺชนาทโย อนุภาโวฯ

มโท ปมาทุกฺกํโสฯ ตสฺส วิภาโว ปานํ, จลมานงฺควโจคติหาสาทโย อนุภาโวฯ

มติ กงฺขจฺเฉโทฯ อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขวิกาสาทิ เอตฺถ อนุภาโวฯ

อสเมกฺขิตการิตา อุมฺมาโทฯ ตสฺส วิภาโว สนฺนิปาตคหณาทิ, อฏฺฐานรุทิตคีตหาสาทโย อนุภาโวฯ

โมโห ภยาทีหิ, อนุภาโว ถมฺภกมฺปาทิฯ

ทุราจาราทีหิ พิฬํ, อโธมุขตาทิ อนุภาโวฯ

มรณํ วิภาวอนุภาเวหิ สุปสิทฺธํฯ

จปลตา ราคโทสาทีหิ, สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโวฯ พฺยาธิ ปากโฏฯ

เย วา ปนญฺเญ อิธ นิทฺทิฏฺฐา จิตฺตวุตฺติวิเสสาปิ สํวิชฺชนฺติ สุขุมเภทา, เตสุ เกจิ วุตฺเตสฺวนฺโตคธา โหนฺติฯ ยถา หิ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ กามา รติยํ อนฺโตคธา, ตถา โทสปฺปการา โกธา มริสอิสฺสาทีสฺวนฺโตคธา, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานิ วิสาทาทีสฺวนฺโตคธาฯ ปีตฺยาทโย สุขสภาวา หริเสติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เตสุ ภยา ตาโส อญฺโญ, สงฺกา ตถา อมริโสฯ ตสฺมา อิสฺสา, ตถา คิลานิโต สโม, นิทฺทาย สุตฺตํ, อุสฺสุกา จปลตา, ตถา โมหา ปลโย วกฺขมาโน อญฺโญติ มนฺตพฺพํฯ

[344] อิทานิ เต พฺยภิจารีภาเว สรูเปน ทสฺเสติ ‘‘นิพฺเพโท’’อิจฺจาทินาฯ นิพฺเพโท อตฺตนินฺทาสงฺขโต จ, ตกฺกสงฺกา จ, สมธิติชฬตา ปริสโม สนฺโตสลกฺขณา ธิติ ชฬตา จ, ทีนตุคฺคาลสตฺตํ ทีนภาวทารุณภาวอลสภาวา จ, สุตฺตํ สยนญฺจ, ตาโส จิตฺตกฺโขโภ จ, คิลานปริมทฺทิตภาโว จ, อุสฺสุกหริสสติสฺสาวิสาทาพหิตฺถา อุสฺสาหปิติสติอิสฺสาเขทอาการสํวรา จ, จินฺตา จ, คพฺโพ อภิมาโน จ, อปมาโร จ, อมริสมทมตุมฺมาทโมหา อกฺขนฺติปมาทาธิกฺกา กงฺขจฺเฉทอุมฺมาทโมหา จ, วิโพโธ ปโพโธ จ, นิทฺทาเวคา นิทฺทา จ, อาเวคสงฺขาโต สมฺภโม จ, สพิฬํ ลชฺชาสหิตํ มรณสจปลาพฺยาธิ มรณญฺจ จาปลฺยสหิตา พฺยาธิ เจติฯ เอเต เตตฺติํส พฺยภิจารีภาวา นาม โหนฺติฯ ตกฺโก จ สงฺกา เจติ จ, สโม จ ธิติ จ ชฬตา เจติ จ, ทีนตา จ อุคฺโค จ อลสตฺตญฺจาติ จ, อุสฺสุกญฺจหริโส จ สติ จ อิสฺสา จ วิสาโท จ อพหิตฺถา เจติ จ, อมริโส จ มโท จ มติ จ อุมฺมาโท จ โมโห เจติ จ, นิทฺทา จ อาเวโค เจติ จ, สห พิฬาย วตฺตตีติ จ, สห จปเลน จาปลฺเยน วตฺตตีติ จ, สจปโล จ โส พฺยาธิเจติ จ, มรณญฺจ สจปลพฺยาธิ เจติ จ วากฺยํฯ มรณสจปลาพฺยาธีติ สมาหารทฺวนฺโทฯ ตสฺมา ‘‘สพิฬ’’นฺติ ปทํ เอตสฺส วิเสสนํ โหติฯ

โลกสภาวสฺส อเนกวิธตฺตา เอโกเยว วีรรโส อุสฺสาหวตา วีรรสากาเรน อสฺสาทนีโย โหติ, โสเยว ภีรุนา ภยากาเรน อสฺสาทนีโย โหติฯ

ตสฺมา เอเกกสฺส รสสฺส อิเม พหู พฺยภิจาริโน วณฺเณตพฺพา โหนฺติฯ เอวํ สติ อเนกาธิปฺปายโก โลโก เตสุ กิญฺจิ อสฺสาเทติฯ เอวํ สติ พนฺโธ สพฺพชนสฺส กนฺโต โหติฯ ตสฺสํ ภาววณฺณนายํ ยสฺมา มาเรตุมาคจฺฉนฺตานํ สตฺตูนํ ทสฺสนเมกเมว ตงฺขเณ ชนาธิปฺปายโต ภิชฺชิตฺวา ปกติภีรูนํ ปุริสานํ ภยสฺส จ ยุทฺธโลลสฺส อุสฺสาหนสฺส จ การณํ โหติฯ เอวํ นเฏน หสนตฺถํ กตวิกตมาภรณญฺจ ตาทิสกิริยา จ อุตฺตานปกติกานํ ปุริสานํ ฐายีหาสสฺส จ คมฺภีรปกติกานํ พฺยภิจารีหาสสฺส จ เหตุ ภเวยฺยฯ ตสฺมา ภาเว วณฺเณนฺเตน กวินา โอจิตฺยภงฺคมกตฺวา สกฺกจฺจโมจิตฺยํ สชฺเชตฺวา ภาวปฺปกาสกานิ สวิภาวานุภาวกวิวจนานิ วณฺเณตพฺพานิฯ เอตฺถ ภาวาวโพธกวิภาวาทีนํ ชานิตพฺพตฺตา เตหิ เตหิ ภาเวหิ สทฺธิํ เอวํ เวทิตพฺพาฯ

เตสุ ภาเวสุ อตฺตาวมานนลกฺขโณ นิพฺเพโทฯ อิตฺถีนํ, หีนานํ [หีนาจารานํ (ก.)] วา อุปฺปชฺชติ เจ, ทาลิทฺทิยํ อาลมฺพณวิภาโว นาม, โยคีนํ เจ, ตถาวโพโธ อาลมฺพณวิภาโว, เอตฺถ อสฺสุปตนจินฺตาทิกํ อนุภาโว นามฯ

วิตกฺกสฺส สนฺเทโห อุทฺทีปนวิภาโว นาม, สิโรกมฺปาทิกํ อนุภาโว นามฯ

สงฺกาย วิรุทฺธปฺปวตฺติ อุทฺทีปนวิภาโว, กมฺปาทิโก อนุภาโวฯ อุปริ ‘‘วิภาโว’’ติ วุตฺเต อาลมฺพณุทฺทีปเนสุ ทฺวีสุ ยํ ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํฯ

เขทลกฺขณสฺส สมสฺส คมนาทิกํ วิภาโว, เสทาทิ อนุภาโวฯ

สนฺโตสลกฺขณาย ธิติยา ญาณาทิ วิภาโว, โภเคสุ อโลลภาวาทิ อนุภาโวฯ

อโยคฺคตาลกฺขณาย ชฬตาย อิฏฺฐานิฏฺฐานํ อชานนาทิ วิภาโว, วิวฏนยเนหิ อภิมุขวิโลกนตาทิ อนุภาโวฯ

จิตฺตสฺสนิตฺเตชลกฺขณาย ทีนตาย ทุคฺคตตาทิ วิภาโว, มลินวตฺถตาทิ อนุภาโวฯ

ทารุณตาลกฺขณสฺส อุคฺคภาวสฺสาติสยาปราธาทิ วิภาโว, ตชฺชนาทิ อนุภาโวฯ

อลสตฺตสฺส อฏฺฐานปริสมาทิ วิภาโว, วงฺกิกภาโว อนุภาโวฯ

สยนสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส นิทฺทาทิ วิภาโว, อสฺสาทาทิ อนุภาโวฯ เอตฺถ อสฺสาทนํ นาม เสยฺยสุขปสฺสสุขาทิกํฯ

จิตฺตกฺโขภสงฺขาตสฺส ตาสสฺส คชฺชิตาทิ วิภาโว, คชฺชิตํ นาม ภยชนกวจนํฯ โกเปน กมฺปนา อนุภาโวฯ

ปีฬาสงฺขาตสฺส คิลานสฺส อายาสปิปาสาทิ วิภาโว, ทุพฺพณฺณตาทิ อนุภาโวฯ

อนุรูปกาลสฺส อโนโลกนสฺส อุสฺสุกฺกสฺส รมฺมวตฺถุทสฺสนิจฺฉาทิ วิภาโว, ตุริตตาทิ อนุภาโวฯ

เจโตปสาทลกฺขณสฺส หริสสฺส มงฺคลกีฬาทิ วิภาโว, สนฺโตสวจนาทิ อนุภาโวฯ

สรณลกฺขณาย สติยา สญฺญาณทสฺสนาทิ วิภาโว, ภมุกฺเขปาทิ อนุภาโวฯ

ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย ทุชฺชนภาวคพฺพาทิ วิภาโว, โทสกถนาวชานนาทิ อนุภโวฯ

เขทลกฺขณสฺส วิสาทสฺส อารทฺธการิยาสิทฺธิการิยพฺยาปตฺติอาทิ วิภาโว, มโนสนฺตาปาทิ อนุภาโวฯ

อาการสํวรณลกฺขณาย, รสสภาวปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย วา อพหิตฺถยลชฺชาทิ วิภาโว, ตทญฺญกฺริยากรณํ, อโธมุขกรณํ, ปาเทหิ ภูมิขณนนฺติอาทิ อนุภาโวฯ

จินฺตาย อิฏฺฐตฺถาลาภาที วิภาโว, มกุลิตนยนาทิ อโธขิตฺตจกฺขาทิ วา อนุภาโวฯ

คพฺพสฺส อิสฺสริยาทิ วิภาโว, อวชานนาทิ อนุภาโวฯ

อปมารสฺส ยกฺขปีฬาทิ วิภาโว, ภูมิปตนาทโย อนุภาโวฯ

อกฺขมลกฺขณสฺส อมริสสฺส อวมานนาทิ วิภาโว, สิโรกมฺปนตชฺชนาทิ อนุภาโวฯ

ปมาทาธิกฺกลกฺขณสฺส มทสฺส สนฺโตสปานํ วิภาโว, กมฺปมานหตฺถปาทวจนคมนหาสาที อนุภาโวฯ

กงฺขาจฺเฉทนลกฺขณาย มติยา อุปเทสาทิ วิภาโว, มุขสนฺโตสาทิ อนุภาโวฯ

อนุปปริกฺขการิตาลกฺขณสฺส อุมฺมาทสฺส สนฺนิปาตชฺชรยกฺขาทิ วิภาโว, อการณโรทนหสนาทิ อนุภาโวฯ

มุยฺหนลกฺขณสฺส โมหสฺส อธิกภยาทิ วิภาโว, สภาวานวโพธนาทิ อนุภาโวฯ

นิทฺทาปคมสงฺขาตสฺส วิโพธสฺส กาลปริณามาทิ อาโลกสรณาทิ วา วิภาโว, อกฺขิมทฺทนาทิ อนุภาโวฯ

มโนสมฺปีฬนลกฺขณาย นิทฺทาย กสฺสจิ อจินฺตนอกรณาทิ วิภาโว, อกฺขิปิทหนาทิ อนุภาโวฯ

ภยาคมนลกฺขณสฺส อาเวคสฺส ปจฺจตฺถิกทสฺสนาทิ วิภาโว, อุตฺราสกมฺปาทิ อนุภาโวฯ

ลชฺชาลกฺขณาย พิฬาย ทุราจาราทิ วิภาโว, อโธมุขตาทิ อนุภาโวฯ

มรณสฺส สตฺถปหารโรคาทิ วิภาโว, มุขวิการาทิ อนุภาโวฯ

จาปลฺลสฺส ราคโทสาทิ วิภาโว, อตฺตโน สจฺฉนฺทจรณาทิ อนุภาโวฯ

พฺยาธิยา วาตปิตฺตาทีนํ อุสฺสทภาวาทิ วิภาโว, นิตฺถุนนาทิ อนุภาโวฯ

อิมสฺมิํ สุโพธาลงฺกาเร อทสฺสิตสุขุมเภทา อญฺญาปิ จิตฺตวุตฺติวิเสสา สนฺติ, เตสุ อิจฺฉาสภาวา สพฺเพ เภทา กามรติยญฺจ, โทสปการา โกธอมริสอิสฺสาทีสุ จ, ทุกฺขสภาวา โสกสมพฺยาธิคิลานวิสาทาทีสุ จ, ปิติอาทโย หริเส จ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ สมานานํ สงฺคเห สติปิ ตาสโต ภยสฺส จ, สงฺกาย อมริสฺส จ, อมริสโต อิสฺสาย จ, คิลานโต สมสฺส จ, นิทฺทาย สุตฺตสฺส จ, อุสฺสุกฺกโต จปลตาย จ, โมหโต วกฺขมานปลยสฺส จ ปากฏวิเสเสน อญฺญถา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สาตฺติกภาวอธิปฺปาย

[345]

สมาหิตตฺตปฺปภวํ, สตฺตํ เตโน’ปปาทิตา;

สาตฺติกา’ปฺย’นุภาวตฺเต, วิสุํ ภาวาภวนฺติ เต

[345] สาตฺติเก วทติ ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทินาฯ สมาหิโต เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธาโน อตฺตา จิตฺตํ ตโต ปภวํ อุปฺปนฺนํ ยํ, ตํ สตฺตํ นามฯ เตน สตฺเตน อุปปาทิตา นิพฺพตฺติตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา วุจฺจนฺเตฯ เต จ ปุน อนุภาวาปิ ภวนฺติ ถมฺภาทิภาวสํสูจนสภาววิการรูปตฺตาฯ ตญฺจ ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา’’อิจฺจาทินา วกฺขติฯ