5. ภาวาวโพธปริจฺเฉท

[338]

ปฏิภานวตา โลก-โวหาร’มนุสารินา;

ตโต’จิตฺยสมุลฺลาส-เวทินา กวินา ปรํฯ

[338] ตเทว ยถาปฏิญฺญาตมลงฺการวิภาคํ โพเธตฺวา สมฺปติ รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตํ รสํ สกล สํสารทุกฺขนิสฺส รเณกนิมิตฺตวิมุตฺติรเสกรสวิสุทฺธสทฺธมฺมาคมวิคฺคาหสปฺปีณโนณตมตีนํ ปรมสทฺธาลูนมนธิคตตฺเตปิ ลกฺขณมตฺเตน โลกโวหารโกสลฺลมตฺตปริคฺคหาย กิญฺจิมตฺตมุปทิสิตุํ น สากลฺเลน ‘‘ปฏิภานวตา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิภานํ ตํตํฐานานุรูปปฺปวตฺตา ปญฺญาฯ สา หิ สรสรจนายจฺจนฺโตปการิกา, ตโตว กพฺพํ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปฏิภานวตา’’ติฯ กวินา โลกโวหารานุคนฺตพฺโพฯ โย หิ สกลํ โลกโวหารํ นานุสรติ, โส กวิเยว น โหติฯ เตนาห ‘‘โลกโวหารมนุสารินา’’ติฯ ยโต โอจิตฺยํ นาม กวีนํ ปรมํ รหสฺสํ โลกโวหาเรปิ อุจิตญฺญูเยว ปสํสียเต, สมุจิตโลกโวหารานุสาเรเนว จ วกฺขมานานุกฺกเมน วิรจิตา รจนา สเจตนานํ รสสฺสาทาย สมฺปชฺชเต, ตสฺมา โอจิตฺเย สมุลฺลสตฺตํ ทิตฺตํ ผุฏเมว พนฺธนํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ตโตวจฺจนฺตโมจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา กวินา ภวิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปรํ โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา’’ติฯ สพฺพญฺเจตํ ‘‘กวินา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ, ‘‘กวินา’’ติ เจตํ ‘‘นิพนฺธา’’ติ เอตฺถ อวุตฺโต กตฺตาฯ

[338] เอวํ ยถาปฏิญฺญาตานมลงฺการานํ ทสฺสนาวสเร รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตนววิธสิงฺคาราทิรเส สกลสํสารทุกฺขนิสฺสรณอสหายกรณภูตวิมุตฺติรเสน เอกรสภูเต อติปณีเต สทฺธมฺมามตรเสเยว ลุทฺธานํ สทฺธาพาหุลฺลสุทฺธสํยมานํ วิมุเขปิ ลกฺขณมตฺตปริญฺญาเณน โลกโวหาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสตุกาโม อิทานิ ‘‘ปฏิภานวตา’’อิจฺจาทิมาหฯ ปฏิภานวตา สรสรจนาย อจฺจนฺโตปการฏฺฐาโนจิตปญฺญาวิเสสวตา โลกโวหารมนุสารินา สกลโลเก โวหารานุรูปมนุคเตน ตโต ยสฺมา โอจิตฺยํ นาม หทยโต อพหิ กาตพฺพํ, รหสฺสมิว พนฺธโต วิโยชนียํ น โหติฯ ตสฺมา ปรมติสเยน โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา อุจิตภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส อุทฺทีปนสฺเสว อนุรูปปฺปกาเรน อิฏฺฐตฺถสฺส สมุลฺลาสนํ ทิตฺติํ ชานนฺเตน กวินา พนฺธการเกน นิพนฺธาติ สมฺพนฺโธฯ ปฏิภา ปฏิภานนฺติ ปญฺญาเยตํ นามํ, ตโต ชาตกพฺพสฺสปิ ปฏิภาติ วุจฺจมานตฺตา อยํ ปญฺญาวิเสโส รจนาย อจฺจนฺโตปกาโรติ ญาตพฺโพฯ ปฏิภานมสฺสตฺถีติ จ, โลกสฺส โวหาโรติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ, โอจิตฺเยน สมุลฺลาโสติ จ, ตํ วิชานาติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ

[339]

ฐายีสมฺพนฺธิโน ภาว-วิภาวา สานุภาวกา;

สมฺปชฺชนฺติ นิพนฺธา เต, รสสฺสาทาย สาธุนํฯ

[339] ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ ฐายิโน วกฺขมานรตฺยาทโย เตหิ สห สมฺพนฺโธ วิภาวาทีหิ โยเค รตฺยาทีนมสฺสาทิยตฺตมานียมานตฺตา เอเตสมตฺถีติ ฐายีสมฺพนฺธิโนฯ สห อนุภาเวหิ วกฺขมานลกฺขเณหีติ สานุภาวกา, ภาโว วิภาโว จ, วกฺขมาโน ภาเวน ภาวาภาโสปิ อิมินาว สงฺคหิโต, รสสฺสาทาย สมฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[339] ‘‘ฐายิ’’จฺจาทิฯ ฐายีสมฺพนฺธิโน ฐายีปเทน, เตน วาจฺจรติหาสาทิอตฺเถน วา สมฺพนฺธุปคตา สานุภาวกา วกฺขมานานุภาเวหิ สห ปวตฺตา ภาววิภาวา วกฺขมานภาววิภาวา นิพนฺธา วุตฺตคุโณเปตกวินา พนฺธิตา เอกตฺถ อาหริตฺวา ทสฺสิตา สาธุนํ อิสฺสาทิโทสรหิตานํ สชฺชนานํ รสสฺสาทาย สิงฺคาราทิวกฺขมานรสสฺส อสฺสาทนตฺถํ สมฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ อิมาย คาถาย ฐายีภาโว พฺยภิจารีภาโว เกวลภาโว วิภาโว อนุภาโว รโส เจติ อิเม อุทฺทิฏฺฐา ภวนฺติ, กถนฺติ เจ? ภาววิภาวานํ ‘‘ฐายีสมฺพนฺธิโน’’ติ วิเสสนํ ภวติ, เตน ภาวสฺส ฐายี จ โส ภาโว เจติ จ ฐายีปเทน สมฺพนฺธตฺตา ฐายีภาโว จ, ปุน พฺยภิจารีภาเว สติ ‘‘ฐายีภาโว’’ติ อิมสฺส สาธกตฺตา อิมสฺเสว ฐายีภาวปทสฺส ปโยคสามตฺถิเยน คมฺมมาโน พฺยภิจารีภาโว จ, ปุน ฐายีปเทน สมาสมกตฺวา วิสุํ ทสฺสิตภาวสทฺทสุติยา ฐายีภาวพฺยภิจารีภาเวหิ อญฺโญ ภาโว จ, ตถา เอว ฐายีปเทน วาจฺจรติหาสาทิอตฺถสฺส อุปฺปตฺติอุทฺทีปนทฺวยํ วิภูตํ กตฺวา สชฺเชตฺวา ฐิตตฺตา เตหิ รติหาสาทีหิ อตฺเถหิ สมฺพนฺธิโน อาลมฺพณอุทฺทีปนสงฺขตวิวิธวิภาวา จ, เอวเมว สานุภาวกปเทน สมาโยเคน ทสฺสิตานุภาโว จ, ‘‘รสสฺสาทายา’’ติ อิมินา นิทฺทิฏฺฐรโส จาติ เอวมิเม ฐายีภาวาทโย อุทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ฐายินา สห สมฺพนฺโธติ จ, โส เอเตสมตฺถีติ จ, ภาโว จ วิภาโว เจติ จ, สห อนุภาเวหิ วตฺตนฺตีติ จ, รสสฺส อสฺสาโทติ จ วากฺยํฯ

ภาวอธิปฺปาย

[340]

จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต;

รตฺยาทโย ตโต ภาว-สทฺเทน ปริกิตฺติตาฯ

[340] อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺเฐสุ ฐายาทีหิ ภาววิภาวานุภาวรเสสุ ปฐมํ ภาวํ วิภาเวตุํ ภาวสทฺทมนฺวตฺถยติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ จิตฺตสฺส วุตฺติโย รมณหสนาทิอากาเรน ปวตฺติโย, ตาว วิเสสา วิสิฏฺฐสภาวตฺถาติ จิตฺตวุตฺติวิเสสาฯ