เอตฺถ สาธนียภาเวน องฺคิโน ‘‘นิมุคฺเค’’ติ สมาธิอลงฺการสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกาลงฺกาโร สาธนภาเวน องฺคนฺติ กตฺวา องฺคาองฺคีภาเวน อิเมสํ อลงฺการานํ มิสฺสิตาฯ ปาเทสุ นขาติ จ, เตสํ รํสีติ จ, มหตี จ สา นที เจติ จ, มหานที วิย มหานที ปาทนขรํสิโย เอว มหานทีติ จ วากฺยํฯ คาฬฺหนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ คาฬฺหํ นิมุชฺชนํ เย อกํสุ, เตปีติ โยชนาฯ สุขสมงฺคิโน ชนา สุขิเต สุเข กโรตีติ วากฺยํฯ

สทิสพลภาวมิสฺส

[333]

เวโส สภาวมธุโร, รูปํ เนตฺตรสายนํ;

มธูวมุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ

[333] ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิ สุโพธํฯ อิทํ ปน สมาธิรูปโกปมามิสฺสสทิสพลนฺติฯ

[333] ‘‘เวโส’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สภาวมธุโร ปกติมธุโร เวโส ชินาเวณิโก พุทฺธเวโส จ เนตฺตรสายนํ รูปํ ลกฺขณานุพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ รูปญฺจ มธูว มธุรตฺเตน มธุสมานา วาจา ภารตี จ กํ ชนํ น สมฺปีเณตีติฯ ‘‘สภาวมธุโร’’ติ สมาธิอลงฺกาโร จ, ‘‘เนตฺตรสายน’’นฺติ รูปกาลงฺกาโร จ, ‘‘มธูวา’’ติ อุปมาลงฺกาโร จาติ อิเม ตโย ปีณเน อญฺญมญฺญาเปกฺขรหิตตฺตา ตุลฺยพลาติ อิเมสํ มิสฺสตฺตํ โหติฯ สภาเวน มธุโรติ จ, รสียติ อสฺสาทียตีติ จ, รโส รสภูโต อายนํ คติ ปวตฺติ อสฺสาติ รสายนํ, รสวตฺถุฯ รสายนมิว รูปํ รสายนํ, เนตฺตานํ รสายนนฺติ จ วากฺยํฯ

[334]

อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส,

อิฏฺฐสฺสา’สีสนํ ยถา;

ติโลเกกคตี นาโถ,

ปาตุ โลก’มปายโตฯ

[334] อาสิํ ทสฺเสติ ‘‘อาสิ’’จฺจาทินาฯ อิฏฺฐสฺส อภิมตสฺส วตฺถุโน อาสีสนํ ปตฺถนมิตฺยนุวทิตฺวา อาสี นาม สิยาติ วิธียเตฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ติโลกสฺส โลกตฺตยวตฺติโน ชนสฺส เอกคติ อสหายคติ ปฏิสรณภูโต นาโถ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ ปาเลตูติฯ เอตฺถาติลสิตํ ปาลนมาสีสิตนฺติฯ

[334] อิทานิ อาสีอลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อาสี’’ อิจฺจาทินาฯ อิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส อิจฺฉิตวตฺถุโน อาสีสนา ปตฺถนา อาสี นาม สิยาฯ ยถา ตตฺโถทาหรณเมวํฯ ติโลเกกคติ ติภวสฺส อสหายสรณภูโต นาโถ โลกสามิ โลกํ สตฺตโลกํ อปายโต ปาตุ รกฺขตูติฯ อาสี นาม ปตฺถนา, ตทฺทีปิกาปิ อุตฺติ ตนฺนามิกาว โหติฯ ‘‘ติโลเกกคตี’’ติ อิมสฺมิํ อุทาหรเณ ปาลนํ อาสีสิตํฯ ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ จ, เอโกเยว คติ ปฏิสรณนฺติ จ, ติโลกสฺส เอกคตีติ จ วากฺยํฯ

[335]

รสปฺปตีติชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;

รสวนฺตนฺติ ตํ เญยฺยํ, รสวนฺตวิธานโตฯ

[335] รสวนฺตมุทาหรติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินาฯ ยํ วิภูสนมลงฺกรณํ รสาภาสาทิโน ปตีติชนกํ อวคมสมฺปาทกํ ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต สมฺปาทนโต ‘‘รสวนฺต’’นฺติ วิญฺเญยฺยํ ยถา อตฺถปฺปตีติ ชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติฯ

[335] อุทฺเทเส รสีติ อุทฺทิฏฺฐรสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘รส’’อิจฺจาทินาฯ

ยํ วิภูสนํ วุตฺตาลงฺการานมนฺตเร โย โกจิ อลงฺกาโร รสปฺปตีติชนกํ สิงฺคาราทินววิธรเสสุ เอกสฺส รสสฺส วา ตสฺเสว รสาภาสสฺส วา อวโพธนํ สมฺปาเทนฺโต ชายเต, ตํ วิภูสนํ รสวนฺตวิธานโต อตฺตโน รสสหิตภาวสฺส ปกาสนโต รสวนฺตนฺติ รสีติ เญยฺยนฺติฯ ยถา อตฺถปฺปตีติชนโก สทฺโท ‘‘อตฺถวา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รสปฺปตีติชนโก อลงฺกาโร รสวนฺโต ‘‘รสี’’ติ จ วุจฺจติฯ รสสฺส ปตีติ จ, ตํ ชเนตีติ จ, รโส อสฺส อตฺถีติ จ, รสวโต ภาโวติ จ, ตสฺส วิธานํ สมฺปาทนนฺติ จ วากฺยํฯ

[336]

ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ธราย,

ปาทา ติโลกคุรุโน’ธิกพทฺธราคา;

อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,

สญฺจุมฺพยนฺติ สตตาหิตสมฺภเมนฯ

[336] อุทาหรติ ‘‘ราค’’อิจฺจาทิฯ ธราย ปถวีองฺคนาย ราเคน อานตํ, มุขํฯ ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิตํ, สโรชํฯ ปฐเม อพฺภุตสโรชสทิสตาย มุขํ, เตน สมานาธิกรณนฺติ ราคานเตน สมาโสฯ ทุติเย ตุ ราคานตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา สิรีปาทสมฺปฏิคฺคหณตฺถํ อุฏฺฐหมจฺฉริยปทุมญฺจ, ตเมว ตสฺสา มุขสทิสตฺตา มุขนฺติ ราคานตพฺภุตสโรชมุขํฯ ติโลกคุรุโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทาฯ กีทิสา? อธิกพนฺโธ ราโค อนุราโค, รตฺตวณฺโณ วา เยสํ เต, ตถาวิธาฯ นิจฺจมนวรตํ สรเสน รสวตา กเรน หตฺเถน, รํสินา วา คาฬฺหํ อาทาย คเหตฺวา สตตํ นิจฺจํ อาหิโต สมฺภโม อาทโร, ตทภิมุขตา วา, เตน สญฺจุมฺพยนฺติ, นิกฺขิปนฺติ วาฯ เอตฺถ สิเลสรูปเกหิ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส ชนฺยเตฯ สิงฺคาโร ทุวิโธ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติฯ เตสุ วิปฺปลมฺโภว สมคฺควณฺณนาธารตฺตา มโนหโร, เนทิโส สมฺโภโคฯ สมฺโภคาภาเส ตุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตถาปิ’หา’ธิคตํ สมฺโภคาภาโสทาหรณํ พาลปฺปโพธนตฺถํ กิญฺจิ วิจาเรสฺสามฯ

ตตฺร ปาทานํ กามุกตฺตํ ธราย กามินิตฺตญฺจ วากฺยสามตฺถิยา วิญฺญายเตฯ สทฺเทน วุจฺจมานํ ปุน วุตฺตํ สิยาฯ อตฺร ปาทานํ ตํ วิญฺเญยฺยํ, รตฺยุกฺกํสาภาโส ยทิ กวินา ปฏิปาเทตพฺโพ น ภเวยฺย, ตทา คาถายมนนุปปนฺนํ สิยาติ เอวํวิธวจนโตว ปาทา รตฺยาภาสวนฺโตติ คมฺยเตฯ รติยา อาลมฺพณวิภาวาภาโส ธรากามินิ, รมฺมเทสาทิวิเสสาภาเว อจฺฉริยปทุมุคฺคมนาภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสวเนน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย อุทฺทีปนวิภาวาภาสา, พฺยภิจารีภาวาภาสโพธกานิ กวิวจนานิ อนุภาวาภาโสฯ ตถา หิ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ อาทายา’’ติ กรสฺส สรสตาคาฬฺหคฺคหณกถเนน หริสาทโย คมฺยนฺเตฯ ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสุกฺกตฺตาทโย ปหียนฺตีติ เอวํ พนฺธวุตฺตีติ วิภาวาทีหิ พนฺธตฺถาภาสานํ มนสิ โย อุปฺปชฺชติ อานนฺทาภาโส, โส รสาภาโส สมฺโภครสาภาโส วุตฺโตติฯ

[336] อิทานิ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อุตฺตริปิ ทสฺเสตพฺพสิงฺคารหสฺสกรุณาทิรสุทฺเทสสฺส อนุรูปโต สิงฺคารรสยุตฺตเมว ทสฺเสติ ‘‘ราคา’’อิจฺจาทินาฯ

ธราย มหีองฺคนาย ราคานตพฺภุตสโรชมุขํ ราเคน อนุราเคน อภิมุขํ กตฺวา นมิตํ อจฺฉริยคุโณเปตปทุมสทิสานนํ โน เจ, รตฺตวณฺณํ อานตํ อพฺภุตสโรชสงฺขตมุขํ ติโลกคุรุโน ภุวนตฺตยานุสาสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทา อธิกพทฺธราคา อธิกพทฺธานุราควนฺตา โน เจ, ปุพฺพกมฺเมน กตอธิกรตฺตวณฺณา นิจฺจสรเสน กเรน สตตานุราคยุตฺเตน หตฺเถน โน เจ, อวิกลตฺตา สตตสมฺปตฺติสหิเตน กิรเณน คาฬฺหํ อาทาย คาฬฺหํ คเหตฺวา โน เจ, ผุสิตฺวา สตตาหิตสมฺภเมน นิจฺจํ กตาทเรน โน เจ, นิรนฺตราหิตอภิมุขภาเวน สญฺจุมฺพยนฺติ จุมฺพนฺติ โน เจ, ฐิติกฺริยาสาธนตฺเตน ผุสนฺตีติฯ

ราเคน อนุราเคน อานตํ อภิมุขีกตมิติ จ, อพฺภุตญฺจ ตํ สโรชญฺเจติ จ, เตน สทิสตาย อพฺภุตสโรชญฺจ ตํ มุขญฺเจติ จ, ราคานตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชมุขญฺเจติ จ, ราคํ รตฺตวณฺณํ อานตํ นินฺนมิติ จ, ตญฺจ ตํ อพฺภุตสโรชญฺเจติ จ, ตเมว ตาทิสมุขสทิสตฺตา มุขมิติ จ, ติโลกสฺส คุรูติ จ, อธิกํ กตฺวา พทฺโธ, อตฺตโน ปุพฺพกมฺเมน วา กโต, ราโค อนุราโค รตฺตวณฺโณ วา เยสมิติ จ, รเสน อนุราเคน สมฺปตฺติยา วา สห วตฺตมาโนติ จ, อาหิโต วิหิโต จ โส สมฺภโม อาทโร ตทภิมุขภาโว วา เจติ จ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ ‘‘ราคานตา’’ติอาทิเกน สิเลสาลงฺกาเรน จ ‘‘อพฺภุตสโรชมุข’’นฺติ รูปกาลงฺกาเรน จ สมฺโภคสิงฺคารรสาภาโส อุปฺปาทียติฯ ตาทิสํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺโภคาภาเวน, ตทากาเรน จ กปฺปิตตฺตา รสาภาโส นามาติ ทฏฺฐพฺโพฯ สิงฺคารสฺส อาโยควิปฺปโยคสมฺโภควเสน ติวิธตฺเตปิ อาโยควิปฺปโยคทฺวยํ วิปฺปลมฺภเมวาติ วิปฺปลมฺโภ, สมฺโภโค เจติ ทุวิโธ โหติฯ เตสุ วิปฺปลมฺโภว อนูนวณฺณนาย ภูมิตฺตา มโนหโรฯ สมฺโภโค ปน ตาทิโส น โหติฯ สมฺโภคาภาโสปิ หีโน โหติฯ เอวํ สนฺเต ปโยคํ กตฺวา กุรุมานาย วณฺณนาย อุจิตภาเวน อิหาธิคตสมฺโภคสิงฺคารรสาภาเสน รสิภูตาลงฺการสฺส อุทาหรเณ รสาภาโส เอวํ เวทิตพฺโพฯ ปาทานํ กามุกภาวาภาเส จ ธราย กามินีภาวาภาเส จ วาจกปเทน อวุตฺเตปิ ‘‘ธราย ปาทา ติโลกคุรุโน’’ติ อิทํ ฐเปตฺวา ปาณิธมฺมปกาสเกหิ อวเสสปเทหิ ญายเตฯ

ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญํ รติอาภาโส ‘‘อธิกพทฺธราคา ราคานต’’นฺติ อิเมหิ วุตฺโตฯ อยํ รติอาภาโส อิธ ฐายีภาโว ปุริสรติยา อิตฺถิยา จ, อิตฺถิรติยา ปุริสสฺส จ อาลมฺพณตฺตา ปาทกามุกธรากามินิโย ทฺเว อญฺญมญฺญํ อาลมฺพณวิภาวาภาสา โหนฺติฯ รมฺมเทสาทิวิเสสํ วินา อจฺฉริยปทุโมทยสฺส อภาวโต อพฺภุตสโรชสทฺทสฺส อุจฺจารเณน คมฺมมานา รมฺมเทสาทโย รติํ อุทฺทีปยนฺตีติ อุทฺทีปนวิภาวาภาสา นามฯ ‘‘นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหมาทายา’’ติ อิมินา กรสฺส สรสภาวสฺส จ คาฬฺหํ คหณสฺส จ วุตฺตตฺตา หริสาทโย ญายนฺเตฯ ‘‘สตตาหิตสมฺภเมนา’’ติ อิมินา อุสฺสาหาทโย ญายนฺติฯ ตตฺถ หริสอุสฺสาหาทโย พฺยภิจารีภาวาภาสา นาม โหนฺติฯ เต พฺยภิจารีภาวาภาเส ปกาเสนฺตานิ ยถาวุตฺตกวิวจนานิ อนุภาวาภาสา นามาติ เอวํ พนฺเธ ทิสฺสมานฐายีภาวพฺยภิจารีภาววิภาวอนุภาเวหิ อตฺถาวโพธํ กโรนฺตานํ ปณฺฑิตานํ อุปฺปชฺชมาโน โย สนฺโตสาภาสสงฺขาโต รสาภาโส อตฺถิ, โส อิธ สมฺโภครสาภาโสติ กถิโตติฯ ฐายีภาวาทโย อุปริ อาวิภวิสฺสนฺติฯ

[337]

อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยานุภาวํ,

สงฺเขปโต นิคทิโต’ย’มลงฺกตีนํ;

เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,

โก นาม ปสฺสิตุ’มลํ ขลุ ตาส’มนฺตํฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

[337] เอวมุทฺเทสานุกฺกเมน ยถาปฏิญฺญาตํ นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ นิคมนปุพฺพกํ พหุตฺตเมสํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘อิจฺจิ’’จฺจาทิฯ

อิติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปุริมานํ ทณฺฑีอาทีนํ อาจริยานํ อานุภาวํ พนฺธลกฺขณานิ อนุคมฺม อนุคนฺตฺวา อลงฺกตีนมลงฺการานํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต กถิโตฯ สงฺเขปโตติ วุตฺโต, กสฺมาติ อาห ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิฯ อุปรูปริ ทีฆกาลมารพฺภ ยาเวทานิ มตฺถกมตฺถเก กวีหิ วิกปฺปิยานํ ปเภทิยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ชโน อลํ สมตฺโถฯ

อิติ มหาสามินามิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

[337] เอวํ อุทฺเทสกฺกเมน ยถาปฏิญฺญาเต อตฺถาลงฺกาเร นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ นิคมนมุเขน เอสํ อตฺถาลงฺการานํ พหุภาวํ ทสฺเสติ ‘‘อิจฺจานุคมฺม’’อิจฺจาทินาฯ อิติ ยถาวุตฺตนเยน ปุริมาจริยานุภาวํ ปุพฺพกาลิกานํ ทณฺฑีภทฺทปาณาทีนํ อลงฺการสตฺถสงฺขาตานุภาวํ อนุคมฺม อลงฺกตีนํ อยํ เภโท สงฺเขปโต นิคทิโต มยา วุตฺโต สงฺคหิโตฯ กสฺมาติ เจ? อุปรูปริ ทีฆกาลโต ปฏฺฐาย ยาวชฺชตนา กวีหิ รจนากตฺตาเรหิ วิกปฺปิยานํ อเนกปฺปการโต กปฺปิยมานตฺตา ปุถกฺกริยมานานํ ตาสมลงฺกตีนํ อนฺตํ ปริยนฺตํ ปสฺสิตุํ ขลุ เอกนฺเตน โก นาม ปุคฺคโล อลํ สมตฺโถติฯ สงฺคหมนาทิยิตฺวา เกนาปิ ปริยนฺตํ อธิคนฺตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ ปุเร ภวาติ จ, ปุริมา จ เต อาจริยา เจติ จ, เตสมานุภาโวติ จ, วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปิยนฺติ จ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

5. ภาวาวโพธปริจฺเฉท

[338]

ปฏิภานวตา โลก-โวหาร’มนุสารินา;

ตโต’จิตฺยสมุลฺลาส-เวทินา กวินา ปรํฯ

[338] ตเทว ยถาปฏิญฺญาตมลงฺการวิภาคํ โพเธตฺวา สมฺปติ รสวนฺตาลงฺการปฺปสงฺเคนาธิคตํ รสํ สกล สํสารทุกฺขนิสฺส รเณกนิมิตฺตวิมุตฺติรเสกรสวิสุทฺธสทฺธมฺมาคมวิคฺคาหสปฺปีณโนณตมตีนํ ปรมสทฺธาลูนมนธิคตตฺเตปิ ลกฺขณมตฺเตน โลกโวหารโกสลฺลมตฺตปริคฺคหาย กิญฺจิมตฺตมุปทิสิตุํ น สากลฺเลน ‘‘ปฏิภานวตา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิภานํ ตํตํฐานานุรูปปฺปวตฺตา ปญฺญาฯ สา หิ สรสรจนายจฺจนฺโตปการิกา, ตโตว กพฺพํ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปฏิภานวตา’’ติฯ กวินา โลกโวหารานุคนฺตพฺโพฯ โย หิ สกลํ โลกโวหารํ นานุสรติ, โส กวิเยว น โหติฯ เตนาห ‘‘โลกโวหารมนุสารินา’’ติฯ ยโต โอจิตฺยํ นาม กวีนํ ปรมํ รหสฺสํ โลกโวหาเรปิ อุจิตญฺญูเยว ปสํสียเต, สมุจิตโลกโวหารานุสาเรเนว จ วกฺขมานานุกฺกเมน วิรจิตา รจนา สเจตนานํ รสสฺสาทาย สมฺปชฺชเต, ตสฺมา โอจิตฺเย สมุลฺลสตฺตํ ทิตฺตํ ผุฏเมว พนฺธนํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ตโตวจฺจนฺตโมจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา กวินา ภวิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปรํ โอจิตฺยสมุลฺลาสเวทินา’’ติฯ สพฺพญฺเจตํ ‘‘กวินา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ, ‘‘กวินา’’ติ เจตํ ‘‘นิพนฺธา’’ติ เอตฺถ อวุตฺโต กตฺตาฯ