กฺริยาสหวุตฺติ

[321]

ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํสโว;

วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมาฯ

[321] ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทิฯ สมนฺติ สห, ตสฺส สตฺถุโน มุขจนฺทิมาฯ เสสํ สุโพธํฯ เอตฺถ ชลนวิชมฺภนานํ อุภยสาธารณานํ กฺริยานํ สหภาโว วิหิโตติ กฺริยาสหวุตฺติ อยนฺติฯ

[321] อิทานิ ยถาปฏิญฺญาตอุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘ชลนฺติ’’อิจฺจาทินาฯ สตฺถุ สตฺถุโน นขํสโว นขกิรณา จนฺทรํสีหิ สมํ ชลนฺติ, ตมฺมุขจนฺทิมา จ จนฺเทน สมํ วิชมฺภตีติฯ เอตฺถ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตชลนวิชมฺภนกฺริยานํ สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาสหวุตฺติ นามฯ จนฺทสฺส รํสิโยติ จ, นขานํ อํสโวติ จ, ตสฺส สตฺถุโน มุขนฺติ จ, ตเมว จนฺทิมสทิสตฺตา จนฺทิมาติ จ วากฺยํฯ สมํอิติ สหปริยาโย นิปาโตฯ

คุณสหวุตฺติ

[322]

ชิโนทเยน มลินํ, สห ทุชฺชนเจตสา;

ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชนเจตสาฯ

[322] ‘‘ชิโนทเยน’’จฺจาทิฯ ชิโนทเยน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ทุชฺชนเจตสา สห ปาปํ มลินํ กิลิฏฺฐํ, สชฺชนเจตสา สห ทิสา ทสวิธาปิ สุวิมลา อจฺจนฺตนิมฺมลา สุวิมลยโสมาลาวลยิตตฺตา สชฺชนเจโต ปาปาปคเมเนติฯ เอตฺถ มลินตฺตสฺส จ สุวิมลตฺตสฺส ญายสมฺพนฺธิโน สหภาโว วุตฺโตติ อยํ คุณสหวุตฺติฯ

[322] ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ

ชิโนทเยน ชิตมารสฺส ภควโต ปาตุภาเวน, กรณภูเตน เหตุภูเตน วา ปาปํ โลภาทิธมฺมํ ทุชฺชนเจตสา ทุชฺชนานํ จิตฺเตน สห มลินํ กิลิฏฺฐํ โหติฯ อิมินาเยว ชิโนทเยน ทิสา ทส ทิสาโย สชฺชนเจตสา สห สุวิมลา สชฺชนเจตสนฺตานโต ปาปานํ อปคเมน กิตฺติมาลาย ภุวนตฺตเย ปตฺถฏตฺตา อตินิมฺมลาติ อุภยปทตฺถานํ สาธารณภูตมลินภาวสุวิมลภาวสงฺขาตสฺส คุณสฺส สหภาวสฺส วุตฺตตฺตา เอสา คุณสหวุตฺติ นามฯ ชินสฺส อุทโยติ จ, ทุชฺชนานํ เจโตติ จ, วิคตํ มลํ เอตาหิติ จ, สุ อติสเยน วิมลาติ จ, สนฺโต จ เต ชนา เจติ จ, เตสํ เจโตติ จ วากฺยํฯ

[323]

วิโรธีนํ ปทตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;

สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตาฯ

[323] วิโรธํ วิภาเวติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทิฯ วิโรธีนํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กฺริยาทีนํ ยตฺถ วุตฺติวิเสเส สํสคฺคสฺส สนฺนิธิโน ทสฺสนํ, กิมตฺถํ? สมุกฺกํสสฺส อติสยสฺส อภิธานตฺถํ กถนตฺถาย, สา อยํ วิโรธิตา วิโรธีติ มตาฯ

[323] อิทานิ วิโรธาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิโรธีน’’มิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติวิเสเส สมุกฺกํสาภิธานตฺถํ วณฺณนียวตฺถุคตอธิกกถนาย วิโรธีนํ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ ปทตฺถานํ กฺริยาคุณาทีนํ สํสคฺคทสฺสนํ สนฺนิฏฺฐานทสฺสนํ สมฺพนฺธทสฺสนํ โหติ, สา อยํ อุตฺติ วิโรธิตาติ มตาติฯ วิโรโธ เอเตสํ คุณาทีนํ อตฺถีติ จ, สํสคฺคสฺส สมฺพนฺธสฺส ทสฺสนมิติ จ, สมุกฺกํสสฺส อธิกสฺส อภิธานนฺติ จ, วิโรธีนํ ภาโว อสงฺคหิโตติ จ วากฺยํฯ วิโรธิตาทีปกวุตฺติ ตทตฺเถน ตนฺนามิกา โหติฯ

[324]

คุณา สภาวมธุรา, อปิ โลเกกพนฺธุโน;

เสวิตา ปาปเสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ [สมฺปทูสนฺติ (ก.)] มานสํฯ

[324] อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทิฯ โลเกกพนฺธุโน โลกนาถสฺส สภาวมธุรา สาธุชนสมฺปีณเนกจาตุรา อปิ คุณา อรหนฺตตาทโย เสวิตา ปาปเสวีหิ เตสํ ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ โทสทุฏฺฐาปาทนวเสนาวิกโรนฺติ ‘‘ตาทิโส คุณาติสโย ตสฺสา’’ติฯ เอตฺถ คุณานํ สภาวมธุรานํ ปีติวิเสสุปฺปาทนโยคฺคานํ สมฺปทูสเนน สห วิโรโธติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[324] อุทาหรติ ‘‘คุณา’’อิจฺจาทินาฯ โลเกกพนฺธุโน พุทฺธสฺส คุณา อรหตฺตาทโย สภาวมธุรา อปิ ปกติมธุรา อปิ เสวิตา ปาปเสวีหิ เสวิตา สมานา ปาปเสวีนํ มานสํ สมฺปทูเสนฺติ อติสเยน โกเปนฺตีติฯ เอวํ หีนาธิมุตฺติเกหิ สหิตุมสกฺกุเณยฺโย ตสฺส คุณาติสโย วตฺตติฯ นนุ สภาวมธุโร คุโณ ปีติํ วินา สมฺปทูสนํ น กเรยฺย, สมฺปทูสนมฺปิ ตาทิสสภาวมธุรํ วินา น ภเวยฺยาติ อญฺโญญฺญวิรุทฺธานเมสํ มธุรคุณสมฺปทูสนกฺริยานํ สํสคฺคคุณาธิกทสฺสนตฺถนฺติ ลกฺขเณน โยเชตพฺพํฯ อปิสทฺโท วิโรธตฺเถ วตฺตเตฯ สภาเวน มธุราติ จ, เอโก จ โส พนฺธุ จาติ จ, โลกสฺส เอกพนฺธูติ จ, ปาปํ เสวนฺติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ

[325]

ยสฺส กสฺสจิ ทาเนน, ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน;

วิสิฏฺฐสฺส ย’มาทานํ, ปริวุตฺตีติ สา มตาฯ

[325] ปริวุตฺติํ ปวตฺเตติ ‘‘ยสฺส’’อิจฺจาทินาฯ ยสฺส กสฺสจีติ ปฏิคฺคาหกํ ทสฺเสติฯ วิสิฏฺฐสฺส ยํ อาทานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ สุโพธํฯ

[325] อิทานิ ปริวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺส กสฺสจิ’’จฺจาทินาฯ

ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ขุทฺทกวตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ ปฏิคฺคาหกสฺส ทาเนน เหตุภูเตน วิสิฏฺฐสฺส อุตฺตมวตฺถุโน ยํ อาทานํ คหณํ อตฺถิ, สา ปริวุตฺตีติ มตาติฯ ทานคฺคหณปริวุตฺตตฺตา ปริวุตฺติ นามฯ

[326]

ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุญฺญํ นยนาทิกํ;

มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญุตาสิรี [มุนินฺท สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญุตาสิริํ (ก.)]ฯ

[326] อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทิฯ สุโพธํฯ เอตฺถ นยนาทิทาเนน สพฺพญฺญุตาสิริยา อาทานนฺติ ปริวุตฺติ อยํฯ

[326] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปุรา’’อิจฺจาทินาฯ มุนินา ปุรา ปุพฺเพ ปเรสํ มนุญฺญํ นยนาทิกํ ทตฺวาน อิทานิ สพฺพญฺญุตาสิรี สพฺพญฺญุตาสงฺขาตา อนญฺญสาธารณา สิรี สมนุปตฺตาติฯ อิห ยสฺส ทินฺนํ ตโต เอว คหเณ ปริวุตฺติสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา นยนาทีนํ ทาเนน สพฺพญฺญุตาสิริยา อาทานโต, ทานาภาเว อาทานาภาวโต จ ปฏิคฺคาหกชเน อวิชฺชมาเนปิ สพฺพญฺญุตา วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิตาติ ปริวุตฺติ โหติฯ เตเนว ทณฺฑิยํ–

‘‘สตฺถปฺปหรณํ ทตฺวา, ภุเชน ตว ราชุนํ;

จิรํ จิตาภโฏ เตสํ, ยโส กุมุทปณฺฑโร’’ติ [กาพฺยาทาส 2.356]ฯ

อิมสฺมิํ อุทาหรเณ ปจฺจตฺถิกานํ อายุธปฺปหารํ ทตฺวา ตว พาหุนา เตสํ ราชูนํ จิรํ ราสิกโต เกรวนิมฺมโล ยโส อาภโฏติฯ ททาติ กมฺมยุตฺตโต เอว อาทานํ ทสฺเสตฺวา ปริวุตฺติผุฏา กตาฯ นยนานิ อาทีนิ ยสฺส อุตฺตมงฺคาทิโนติ จ, สพฺพํ ชานาตีติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

[327]

กิญฺจิ ทิสฺวาน วิญฺญาตา,

ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;

สํสยาปคตํ วตฺถุํ,

ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโตฯ

[327] ภมํ สมฺภาเวติ ‘‘กิญฺจี’’ติอาทินาฯ วิญฺญาตา ปุริโส กิญฺจิ ทิสฺวา อุชฺชลนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ ตสฺส ปุเร ทิสฺสมานสฺส ปทตฺถสฺส สทิสมญฺญํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ อสนฺนิธิํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ ยตฺถ วิเสเส, สายํ ภโม มโตฯ

[327] อิทานิ ภมาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘กิญฺจิ’’อิจฺจาทินาฯ ยตฺถ อุตฺติวิเสเส วิญฺญาตา อวโพธการโก กิญฺจิ ทิสาวิโลจนาทิกํ ทิสฺวาน ตํสมํ วตฺถุํ เตน ทิสฺสมานวตฺถุนา ตุลฺยมญฺญํ วตฺถุํ สํสยาปคตํ นิสฺสํสยํ กตฺวา ปฏิปชฺชติ ชานาติ, โส อยํ อลงฺกาโร ภโมติ มโตติฯ เตน ตสฺส วา สมนฺติ จ, สํสโย อปคโต เอตสฺมาติ จ, ภมนํ อนวฏฺฐานํ วตฺถูนนฺติ จ วิคฺคโหฯ สํสยาปคตนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ

[328]

สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชินปาทนขํสุนา;

ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทาตปมนา ชนาฯ

[328] อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทิฯ ชินสฺส ปาเทสุ นขํสุนา ทิสาสุ สพฺพาสุ สมํ เอกโต อุชฺชลาสุ สโชตีสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา, จนฺทาตโปติ มโน เยสํ เต ตถาวิธาฯ อภินนฺทนฺติ สนฺตุสฺสนฺตีติฯ

[328] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สม’’มิจฺจาทินาฯ ชินปาทนขํสุนา กรณภูเตน ทิสาสุ ทสสุ สมํ เอกกฺขเณ อุชฺชลาสุ ตา อุชฺชลา ทิสา ปสฺสนฺตา ชนา จนฺทาตปมนา จนฺทาตโปติ ปวตฺตจิตฺตา อภินนฺทนฺตีติฯ วิชฺชมานนขมรีจิยํ พุทฺธิมกตฺวา จนฺทาตเป พุทฺธิยา ปวตฺตาปนโต ภโม นามฯ สมนฺติ อสงฺขฺยํฯ จนฺทาตโปอิติ มโน เยสนฺติ วากฺยํฯ

[329]

ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ,

กวีนํ ภาวโพธนํ;

เยน เกนจิ วณฺเณน,

ภาโวนามา’ย’มีริโตฯ

[329] ภาวํ ภาเวติ ‘‘ปวุจฺจเต’’จฺจาทินาฯ กวีนํ ภาโว อธิปฺปาโย, ตํ โพเธตีติ ภาวโพธนํ ยํ นามาทิฯ อาทิสทฺเทน วิเสสนวากฺยานํ คหณํฯ เยน เกนจิ นิเสธนรูเปน อากาเรน ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นาม อีริโตติฯ

[329] อิทานิ ภาวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ปวุจฺจเต’’ อิจฺจาทินาฯ กวีนํ วตฺตูนํ ภาวโพธนํ อธิปฺปายปกาสกํ ยํ นามาทิ นามปทวิเสสนปทาทิ เยน เกนจิ วณฺเณน อากาเรน สาคราทิอตฺถนฺตรํ ปฏิเสเธตฺวา วา โน วา ปวุจฺจเต, อยํ ภาโว นามาติ อีริโตติฯ นามํ อาทิ ยสฺส วิเสสนวากฺยทฺวยสฺเสติ จ, ภาวํ โพเธตีติ จ วากฺยํฯ กวีนํ อธิปฺปายสงฺขาตภาวปกาสโก อุตฺติวิเสโส ตทตฺเถน ภาโว นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตํ นามาทิปทสนฺตานํ อิห นิสฺสิโตปจาเรน ภาโว นามาติ อีริตํฯ

[330]

นนุ เตเย’ว สนฺตา โน,

สาครา น กุลาจลา;

มนมฺปิ มริยาทํ เย,

สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โนฯ

[330] อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทิฯ มนมฺปีติ อีสกมฺปิฯ มริยาทนฺติ อตฺตโน อาจารสีมํ, สํวฏฺเฏปิ ปลยกาเลปิฯ เสสํ สุโพธํฯ เอตฺถ น อิเม ปกติสมุทฺทาทโย สมุทฺทาทโย โหนฺติ, เย ปลยกาเล อตฺตโน เวลานุลฺลงฺฆนสงฺขาตํ อจลตฺตสงฺขาตญฺจ มริยาทํ ปริจฺจชนฺติฯ

กิญฺจรหิ สนฺตา เอเวเต สมุทฺทาทโย, เย ยทิ ปลยกาเลปิ สมาปเตยฺยุํ, ตทาปิ อตฺตโน มริยาทํ น มุญฺจนฺติฯ โกจิ วิปตฺติํ ปตฺโต นิรติสยํ ธีรตฺตมตฺตโนวโพเธตีติ อญฺญนิเสเธน กถิตํ นามํ กวิสภาวํ ยถาวุตฺตํ โพเธตีติ ภาโวยมิติฯ

[330] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘นนุ’’จฺจาทินาฯ สาครา สํวฏฺฏกาเล ตีรมริยาทํ อติกฺกเมนฺตา ปกติสมุทฺทา สาครา น ภวนฺติฯ กุลาจลา ตาทิสกาเล อจลสงฺขาตมริยาทมติกฺกเมนฺตา สตฺต กุลปพฺพตา กุลาจลา นาม น ภวนฺติฯ กิญฺจรหิ สาคราทโยฯ เย สาธโว สํวฏฺเฏปิ สพฺพวตฺถุวินาสกกปฺปวินาสกาเลปิ มริยาทํ อตฺตโน อาจารมริยาทํ มนมฺปิ อีสกมฺปิ โน ชหนฺติฯ สนฺตา เอว เต สาคราทโย นาม โหนฺติ นนูติฯ โกจิ พฺยสนํ ปตฺโต อตฺตโน อนญฺญสาธารณํ ธีรตฺตํ ปกาเสตีติ อิห สาคราทิอตฺถนฺตรปฏิเสธรูเปน ทสฺสิตสาคราทินา วตฺตุโน อกมฺปนาธิปฺปายํ อวโพเธตีติ อยํ ภาวาลงฺกาโร นามฯ มนนฺติ อปฺปกาลวาจกมสงฺขฺยํฯ อปีติ สมฺภาวเนฯ

[331]

องฺคงฺคีภาวา สทิส-พลภาวา จ พนฺธเน;

สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติฯ

[331] มิสฺสํ ทสฺเสติ ‘‘องฺค’’อิจฺจาทินาฯ องฺคมุปการกํ, องฺคี อุปการิยํ, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาโว สาธิยสาธนตฺตํ, ตโต จฯ สทิสํ สมํ พลํ เยสํ เต, เตสํ ภาโว องฺคงฺคิภาวมนฺตเรน อปฺปธานภาเวนาวฏฺฐานํ ตโต จ เหตุโตฯ พนฺธเน วิสเย, โย อลงฺกตีนํ สํสคฺโค เอกตฺถ สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจติฯ

[331] อิทานิ มิสฺสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘องฺคงฺคี’’จฺจาทินาฯ องฺคงฺคีภาวา อุปการกอุปการิยสงฺขาตปฏิปาทกปฏิปาทนียสภาเวน เหตุภูเตน สทิสพลภาวา จ สาธิยสาธนภาวํ วินา สมานพลวนฺตภาเวน จ พนฺธเน ปชฺชาทิพนฺธนวิสเย อลงฺกตีนํ อลงฺการานํ โย สํสคฺโค สนฺนิธานํ, ตํ มิสฺสนฺติ ปวุจฺจตีติฯ องฺคํ สาธนํ อสฺส สาธิยสฺส อตฺถีติ จ, องฺคญฺจ องฺคี เจติ จ, เตสํ ภาโว สาธิยสาธนสงฺขาโต สมฺพนฺโธติ จ, สทิสํ พลํ เยสมลงฺการานมิติ จ, เตสํ ภาโว อญฺญมญฺญนิรเปกฺขตาติ จ, มิสฺสนํ มิสฺสีภวนมิติ จ วากฺยํฯ

องฺคงฺคิภาวมิสฺส

[332]

ปสตฺถา มุนิโน ปาท-นขรํสิมหานที;

อโห คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเนฯ

[332] อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา มุนิ’’จฺจาทิฯ มุนิโน ปาเทสุ นขา เตสํ รํสิ เอว มหานทีสทิสตฺตา มหานที, สา ปสตฺถา อจฺฉริยปฺปตฺติสพฺภาวโต คาฬฺหมจฺจนฺตํ นิมุคฺเคปิ เต ชเน สุขยตฺเยว, อโห อจฺฉริยํ ยโต เสสนทีวิธุรํฯ ‘‘อยํ อตฺตนิ คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ สุขยตี’’ติ เอตฺถ ‘‘นิมุคฺเคปี’’ติ สมาธิโน สาธิยตฺเตนงฺคิตายาวฏฺฐิตสฺส ‘‘ปาทนขรํสิมหานที’’ติ รูปกํ สาธนตฺเตนงฺคตายาวฏฺฐิตนฺติ มิสฺสมิทมลงฺกรณํฯ

[332] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปสตฺถา’’ อิจฺจาทินาฯ มุนิโน ปสตฺถา อจฺฉริยตฺตา ปสํสนียา ปาทนขรํสิมหานที จรณนขกิรณสงฺขาตมหาคงฺคา คาฬฺหํ อติสเยน นิมุคฺเคปิ เต ชเน สาธุสปฺปุริเส สุขยติ เอว สุขิเต กโต เอวฯ อโห อจฺฉริยํ เสสนทีนเมสา ปวตฺติ วิรุทฺธาติฯ