มญฺเญสงฺเก ธุวํ นูน-มิว’มิจฺเจวมาทิหิ;

สา’ยํ พฺยญฺชียเต กฺวาปิ, กฺวาปิ วากฺเยน คมฺยเตฯ

[273] โวหารตฺถํ ปริกปฺปนาสูจเก สทฺเท ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มญฺเญ’’อิจฺจาทิฯ อิติ เอวรูโป สทฺทราสิ อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยเถ’’ตฺเยวมาทีนํ, เตหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ ยถาวุตฺเต พฺยญฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ ปน วากฺเยน คมฺยเต มญฺเญอิจฺจาทีนมภาเวปีติฯ

[273] โวหารสุขตฺถํ ปริกปฺปนาปกาสเก สทฺเท ทสฺเสติ ‘‘มญฺเญ’’จฺจาทินาฯ มญฺเญ, สงฺเก, ธุวํ, นูน, อิว, เอวมาทีหิ สทฺเทหิ สายํ ปริกปฺปนา กฺวาปิ เอตฺถ วิย กตฺถจิ พฺยญฺชียเต ปกาสียเต, กฺวาปิ กตฺถจิ วากฺเยน กฺริยาการกสมฺพนฺธสหิตปทสมุทาเยน คมฺยเต อิวาทิสทฺทโยคาภาเวปิ เกวลํ วากฺยสามตฺถิเยเนว ญายเตฯ ‘‘มญฺเญ’’จฺจาทิปทปญฺจกํทฺวนฺทสมาเสน นิทฺทิฏฺฐํฯ อิติ เอวํ ปกาโร สทฺทสมุทาโย อาทิ เยสํ ‘‘ตกฺเกมิ, ปริกปฺเปมิ, จินฺตยามิ, ยถา’’ติอานีนนฺติ วิคฺคโหฯ

คมฺมปริกปฺปนา

[274]

ทยาสญฺจารสรสา [ทยาสญฺชาตสรสา (ก.)], เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;

ปีเณนฺตา ชิน เต สาธุ-ชนํ สรสตํ นยุํฯ

[274] อุทาหรติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิฯ รโส สิเนโห, เตน สห วตฺตมาโน สรโสฯ เทโหฯ ทยาย กรุณาย สญฺจาโร ทุกฺขิตสตฺตวิสยา นิรนฺตรปฺปวตฺติ, เตน สรโส, ตโตฯ ชิน เต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย สาธุชนํ ปีเณนฺตา ตปฺเปนฺตา ตเมว ชนํ สรสตํ สเปมตํ นยุํ ปาเปสุํ, ตาทิสํ ตถาวิธเทหนิกฺขนฺตกนฺตี นํ สาธุชนํ ปีเณนฺติฯ

คมฺมมานปริกปฺปนายํ ยโต กนฺติโย ลทฺธสรสสรีรสํสคฺคา สยมฺปิ สรสา อิว อตฺตานํ เสวมานมฺปิ สาธุชนํ สรสตํ เนนฺตีติ คมฺยเตฯ

[274] วากฺยคมฺมปริกปฺปนมุทาหรติ ‘‘ทเย’’จฺจาทินาฯ เห ชิน เต ทยาสญฺจารสรสา ทุกฺขิตสตฺตวิสยาย กรุณาย สวิสเย นิรนฺตรปฺปวตฺติยา สญฺชาตสฺเนหโต เทหา สรีรโต นิกฺขนฺตกนฺติโย ทสทิสาสุ นิคฺคตา นีลาทิฉพฺพณฺณรํสิโย สาธุชนํ กตปุญฺญํ อุตฺตมชนํ ปีเณนฺตา สรสตํสสฺเนหภาวํ เปมสหิตตฺตํ นยุํ ตเมว สาธุชนํ ปาเปสุํฯ ‘‘สรสตํ นยุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สาธุชน’’นฺติ สุตสมฺพนฺเธน ญายติฯ กรุณาสิเนหโสมฺมเทหสํสคฺคโต กนฺติโย สยมฺปิ นิสฺสยคุณโต โสมฺมภูตา อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตชเนปิ มุทุํ กโรนฺเตวาติ อิวาทีนํ อภาเวปิ วากฺยคมฺมปริกปฺปนาฯ เอตฺถ อเจตนานํ กนฺติวตฺถูนํ ชนปสาทสงฺขาตวตฺถุฏฺฐิติ ‘‘ทยาสญฺจารสรสา อิวา’’ติ เอวมาทิอญฺญปฺปกาเรน ปริกปฺปิโตฯ ทยาย สญฺจาโร ปุนปฺปุนํ ปวตฺตีติ จ, สห รเสน สฺเนเหน วตฺตมาโนติ จ, ทยาสญฺจาเรน สรโสติ จ, นิกฺขนฺตา จ ตา กนฺติโย เจติ จ, สาธุ จ โส ชโน เจติ จ, สรสสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

[275]

อารภนฺตสฺส ยํ กิญฺจิ, กตฺตุํ ปุญฺญวสา ปุน;

สาธนนฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํฯ

[275] สมาหิตํ สมาหรติ ‘‘อารภนฺตสฺสิ’’จฺจาทินาฯ ยํ กิญฺจิ การิยํ กตฺตุํ สตฺตุภงฺคาทิกํ อารภนฺตสฺส สชฺชีภูตสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปุมุโน ปุญฺญวสา กุสลพเลน การเณน กุสลสามตฺถิเยน ปุน สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ สาธนํ, ตโต ตเมว วา อนฺตรมญฺญํ, ตสฺส ลาโภ, อญฺญการณลาโภติ อตฺโถฯ ตํ สมาหิตํ วทนฺติ, สมาธานํ สมาหิตํฯ

[275] อิทานิ สมาหิตาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อารภ’’มิจฺจาทินาฯ ยํ กิญฺจิ อมิตฺตวิชยาทิกํ กตฺตุํ อารภนฺตสฺส ยสฺส ปุญฺญวสา กุสลพเลน ปุน โย สาธนนฺตรลาโภ ตสฺเสว การิยสิทฺธิยา อุปการกสฺส อญฺญสาธนสฺส โย ลาโภ อตฺถิ, ตํ การณลาภํ สมาหิตํ วทนฺติ ตสฺเสว การิยสฺส สมาธานตฺตา ปติฏฺฐิตตฺตา สมาหิตํ อิติ กวิโน กเถนฺติฯ สาธฺยเต สาธิยมเนเนติ จ, ตญฺจ ตํ อนฺตรมญฺญญฺเจติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ, สมาธานมิติ จ วากฺยํฯ

[276]

มาราริภงฺคาภิมุข-มนโส ตสฺส สตฺถุโน;

มหามหี มหาราวํ, รวี’ย’มุปการิกาฯ

[276] อุทาหรติ ‘‘มาร’’อิจฺจาทิฯ มาราริโน มารสตฺตุโน ภงฺเค อภิภเว อภิมุขํ น ปรมฺมุขํ มนํ ยสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารภงฺคกฺริยานุคฺคาหิกา มหามหี อยํ มหาราวํ มาราริทุสฺสหํ มหานาทํ รวี อกาสิฯ อิธ มาราริภญฺชนํ การิยมารทฺธํ, ตสฺส ปุญฺญวเสเนว มหีราโว อปรํ สาธนํ สมาปนฺนนฺติ ลกฺขณํ โยชนียํฯ

[276] ‘‘มาราริ’’จฺจาทิฯ มาราริภงฺคาภิมุขมนโส มารสงฺขาตสฺส สตฺตุโน มทฺทเน อภิมุขจิตฺตสฺส ตสฺส สตฺถุโน อุปการิกา อารทฺธมารวิชยสฺส อุปตฺถมฺภิกา อยํ มหามหี มหาราวํ มารสฺส หทยวตฺถุํ มทฺทนฺโต [มทฺทนฺตี (?)] วิย สหิตุมสกฺกุเณยฺยํ มหานาทํ รวี อกาสิฯ เอตฺถ มารภงฺคชนนํ สตฺถูหิ อารทฺธการิยํ, ตสฺเสว สิทฺธิยา เหตุภูตํ อญฺญการณํ นาม มหีราโวฯ มาโร เอว อริ สตฺตูติ จ, ตสฺส ภงฺโคติ จ, ตสฺมิํ อภิมุขํ มนํ ยสฺเสติ จ, มหนฺตี จ สา มหี เจติ จ วิคฺคโหฯ

[277]

อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิยา ทสฺสน’ญฺญถา;

วทนฺติ ตํ ปริยาย-วุตฺตีติ สุจิพุทฺธโยฯ

[277] ปริยายวุตฺติํ ปฏิปาเทติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ อภิมตํ กิญฺจิ อตฺถํ ธนทานาทิลกฺขณํ อวตฺวา อญฺชสา วาจกพฺยาปาเรน อนาขฺยาย ตสฺสาภิมตสฺสตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผาทนตฺถํ อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ตนฺนิพฺพตฺติอนุคุเณน ยํ ทสฺสนํ วจนํ, ตํ สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ วทนฺติฯ ปริยาเยน วจนํ ปริยายวุตฺตีติฯ

[277] อิทานิ ปริยายวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อวตฺวา’’อิจฺจาทินาฯ อภิมตํ อิฏฺฐํ ธนทานาทิสรูปํ [ธนธญฺญาทิํ (สีหฬพฺยาขฺยายํ)] ยํ กิญฺจิ อตฺถํ อวตฺวา อุชุมกเถตฺวา ตสฺส อภิมตตฺถสฺส สิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา อญฺญถา วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺสานุรูเปนาญฺญปฺปกาเรน ทสฺสนํ ยํ กิญฺจิ ทสฺสนํ กถนมตฺถิ, สุจิพุทฺธโย ปริยายวุตฺตีติ ตํ วทนฺติฯ ปริยาเยน วุตฺติ กถนมิติ จ, สุจิ พุทฺธิ เยสมิติ จ วากฺยํฯ

[278]

วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺขวชฺชิตํ;

ธนกาม ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิ’จฺฉสิฯ

[278] อุทาหรติ ‘‘วิวฏงฺคเณ’’จฺจาทิฯ ธนํ วิวเฏ เกนจิ อนาวฏตฺตา องฺคเณ ปกาสปฺปเทเส นิกฺขิตฺตํ อถ จ ปน อารกฺขวชฺชิตํฯ ธนํ กาเมตีติ ธนกามาติ อามนฺตนํฯ ตุวํ ยทิ อิจฺฉสิ คนฺตุํ ธนํ วา, ยถากามํ คจฺเฉติ ธนาวหรณมิจฺฉิตมญฺชสา อวตฺวา ตํสิทฺธิยา พฺยาเชน วทติฯ ปริยายวุตฺติฯ

[278] อุทาหรติ ‘‘วิวฏ’’มิจฺจาทินาฯ ธนํ มุตฺตามณิอาทิ วิวฏงฺคณนิกฺขิตฺตํ ปาการาทิปริกฺเขปรหิตตฺตา นิราวรณฏฺฐาเน เยน เกนจิ ฐปิตํ อปิจ อารกฺขวชฺชิตํฯ

โภ ธนกาม ตุวํ ยทิจฺฉสิ ธนํ คมนํ วา, ยถากามํ คจฺฉาติ จิตฺเตนิจฺฉิตธนาวหรณวิธานํ ‘‘ธนมาหรา’’ติ อุชุมวตฺวา เอวํ พฺยาเชน วุตฺตตฺตา อิทํ ปริยายวุตฺติ นามฯ วิวฏญฺจ ตํ องฺคณญฺเจติ จ, ตสฺมิํ นิกฺขิตฺตนฺติ จ, อารกฺเขน วชฺชิตมิติ จ, ธนํ กาเมตีติ จ, กามํ ตณฺหํ ตํสมฺปยุตฺตํ วา จิตฺตมนติกฺกมฺมาติ จ วากฺยํฯ

[279]

ถุติํ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;

โทสาภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ’มตฺรหิฯ

[279] พฺยาชวณฺณนํ วณฺเณติ ‘‘ถุติ’’มิจฺจาทินาฯ นินฺทนฺโต วิย โทสํ นิทสฺเสนฺโต วิย ถุติํ กโรติ วณฺณํ ภาสติ, ตํ พฺยาชถุติลกฺขณํ พฺยาชวณฺณนํ นามฯ กถเมตฺถ คุณา ปตียนฺตีติ อาห ‘‘โทสิ’’จฺจาทิฯ อตฺร วุตฺติวิเสเส โทสา วิย อาภาสนฺติ ปฏิภนฺติฯ ตาทิสปทาทินา โทสาภาสา คุณา เอว อิทฺธิมนฺตตาทโย น โทโสปิ โกจิ สนฺนิธิมวฏฺฐานํ ยนฺติฯ หีติ อวธารเณ อตฺร พฺยาชวณฺณนเมวิทํ, น นินฺทกมิติฯ

[279] อิทานิ พฺยาชวณฺณนํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติ’’จฺจาทินาฯ นินฺทนฺโต วิย โทสํ ทสฺเสนฺโต วิย ถุติํ กโรติ วณฺณนํ กโรติ, ตํ วณฺณนากรณํ พฺยาชวณฺณนํ นาม โหติฯ นินฺทาสภาเวน ปวตฺตถุติตฺตา นินฺทา เอเวติ เจ? อตฺร อสฺมิํ วุตฺติวิเสเส โทสาภาสา โทสา วิย ปฏิภาสมานา คุณา เอว ตาทิสปทปฺปโยเคน อิทฺธิมนฺตตาทโย คุณาว สนฺนิธิํ คุณสภาวาวฏฺฐานํ ยนฺติ ปาปุณนฺตีติฯ พฺยาเชน วณฺณนมิติ จ, โทสา อิว อาภาสนฺติ ปฏิภาสนฺตีติ จ วากฺยํฯ

[280]

สญฺจาเลตุ’มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;

วิเสสํ ตาวตา นาถ, คุณานํ เต วทาม กิํฯ

[280] อุทาหรติ ‘‘สญฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินาฯ

นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ อุปฺปลํ ปถวีวลยญฺเจติ สิลิฏฺฐํ สญฺจาเลตุํ ภมยิตุมิโต จิโต จ ภุสมจฺจนฺตํ อลํ สมตฺโถปิ ตาวตา ตํมตฺเตน เต คุณานํ วิเสสํ อติสยลกฺขณํ กิํ เกน การเณน วทามฯ อิห อุปฺปลจาลนสามตฺถิยวิภาวนวเสน นินฺทติ, ตาว นิขิลภูมณฺฑลสญฺจาลาวิกรณโต ปรมาย ถุติยา สํโยชิโตยํ ภควา มหานุภาวํ วิจิตวาติ ภุวนมณฺฑลสิขามณีติฯ พฺยาชวณฺณนมีทิสมจฺจนฺตํ รมณียํ, ตทิทญฺจ สพฺพถา สิเลสมุปชีวติฯ

[280] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘สญฺจาเลตุ’’มิจฺจาทินาฯ นาถ ตฺวํ อขิลํ กุวลยํ นิสฺเสสํ นีลุปฺปลวนํ ปถวีมณฺฑลํ วา สญฺจาเลตุํ กมฺเปตุํ ภุสมติสเยน อลํ สมตฺโถ, ตาวตา เต คุณานํ วิเสสมติสยํ กิํ วทาม กถํ ภณามาติฯ กุวลยสทฺทสฺส อุปฺปลวิเสสวาจกตฺตา ปฐมํ นินฺทาว, ตสฺเสว สทฺทสฺส ปถวีมณฺฑลวาจกตฺตา ‘‘อิทฺธิมโต ตว อิทํ กิํ วิเสส’’นฺติ อุตฺตมคุณวณฺณนา กตา โหติฯ อีทิสา พฺยาชวณฺณนา ปสตฺถา, สา จ สพฺพถา สิเลสํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติฯ กุยา ปถวิยา วลยํ มณฺฑลมิติ สมาโสฯ

[281]

วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยาชาติคุณสฺส จ;

เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม’ยํ ภเวฯ

[281] วิเสสวุตฺติํ วตฺเตติ ‘‘วิเสสิจฺฉาย’’มิจฺจาทินาฯ วิเสเส อติสเย กิสฺมิญฺจิปิ การิยวิเสเส อิจฺฉายํ ทพฺพาทีนํ ยตฺร เวกลฺลสฺส อภาวสฺส ทสฺสนํ วจนํ, อยํ วิเสโส นาม วิเสสวุตฺติ นาม ภเวฯ

[281] อิทานิ วิเสสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินาฯ

วิเสสิจฺฉายํ อติสเย การิยวิเสเส อิจฺฉายํ สติ ทพฺพสฺส จ กฺริยาชาติคุณสฺส จ ยตฺร ยสฺมิํ วุตฺติวิเสเส เวกลฺลทสฺสนํ อภาวกถนมตฺถิ, อยํ วิเสโส นาม ภเว วิเสสวุตฺติ นาม สิยาติฯ วิกลสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส ทสฺสนมิติ จ วากฺยํฯ

[282]

น รถา น จ มาตงฺคา, น หยา น ปทาตโย;

ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิฯ

ทพฺพวิเสสวุตฺติฯ

[282] อุทาหรติ ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิฯ สุโพธํฯ อตฺร จ วิชโยปกรณจตุรงฺคานีกลกฺขณทพฺพาภาเวน สมติํสปารมิตาสงฺขตสมฺภาราวชฺชนสฺเสว มาราริวิชยลกฺขโณ วิเสโส วุตฺโตฯ

[282] ‘‘น รถา’’อิจฺจาทิฯ รถา ตโย อนฺตมโส สปริวารานํ ติณฺณํ รถานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา ตโย รถา จ นตฺถิฯ มาตงฺคา ตโย วุตฺตนเยน อนีกสงฺขาตา ตโย มาตงฺคา จ นตฺถิฯ น หยา ตโย ตาทิสา อนีกสงฺขาตา ตโย อสฺสา จ นตฺถิฯ ปทา น อนฺตมโส สายุธานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ อนีกโวหารโต ตาทิสา จตฺตาโร ปุริสา ปทา จ นตฺถิฯ ตถาปิ มุนินา สมฺภาราวชฺชเนน หิ สมติํสปารมิธมฺมานํ อาโภคกรเณเนว มาราริ มารปจฺจตฺติโก ชิโต อภิภวิโตฯ อิห ชโยปกรณภาเวน ฐิตานํ รถานีกาทีนํ ทพฺพานํ เวกลฺลํ ทสฺเสตฺวา สตฺตุวิชยสภาวานํ สมฺภารานํ อาวชฺชนวิเสสสฺส วุตฺตตฺตา เอสา ทพฺพวิเสสวุตฺติ นามฯ รโถ นาม จตุปุริสปริวาโร, ตาทิสํ รถตฺตยํ รถานีกํ นามฯ หตฺถี ปน ทฺวาทสปุริสปริวาโร โหติ, ตาทิสํ หตฺถิตฺตยํ หตฺถานีกํ นามฯ อสฺโส ติปุริสปริวาโร, ตาทิสํ หยตฺตยํ หยานีกํ นามฯ สายุธา จตฺตาโร ปุริสา ปทานีกํ นามฯ อิห รถาทีสุ ฐิตา วิย สีฆํ ปาทพเลน คนฺตฺวา ยุชฺฌมานา ปุริสา ปาโทปจาเรน ‘‘ปาทา’’ติ วุตฺตาฯ

รถาทีนํ ปมาณํ ตโยติ อนีกฏฺฐาเน ทสฺเสตฺวา ปุริสปมาณสฺสาวุตฺเตปิ อนฺตมโส จตฺตาโร ปุริสา อนีกํ นาม โหนฺตีติ ปกรณโต จตฺตาโรติ ญายติฯ โน เจ? สาวุธปุริสวาจกสฺส ปทาติสทฺทสฺส ‘‘ปทาตโย’’ติ พหุวจเนน รูปสมฺภวโต ‘‘รถา น, มาตงฺคา น, หยา น, ปทาตโย น’’ อิติ สมฺพนฺโธฯ ทพฺพวิเสสวุตฺติ ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสธนโต วิเสสกถนํ วิเสสสฺส วุตฺตีติ จ, ทพฺเพน ทพฺพปฏิเสเธน วิเสสวุตฺตีติ จ วากฺยํฯ กฺริยาวิเสสวุตฺยาทิตฺตยมฺปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ

[283]

น พทฺธา ภูกุฏิเนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;

มาราริภงฺคญฺจา’กาสิ, มุนิวีโร วโร สยํฯ

กฺริยาวิเสสวุตฺติฯ

[283] ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิฯ ภูกุฏิ ภมุภงฺโค โกปชนิโต น พทฺธา น รจิตา, ทสนจฺฉโท จาธโร เนว ผุริโต เนว กมฺปิโต โกเปนฯ ตถาปิ จ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร สยํ มาราริโน ภงฺคํ ปราชยํ อกาสีติฯ ภูกุฏิพนฺธนาทิกฺริยาวิคเมน นิพฺพิการวิชยลกฺขโณ วิเสโส ทสฺสิโตฯ

[283] ‘‘น พทฺธา’’อิจฺจาทิฯ ภูกุฏิ โกปวิการภูโต ภมุภงฺโคปิ น พทฺธา น กตา, ทสนจฺฉโท ทนฺตาวรโณ เนว ผุริโต น กมฺปาปิโตฯ ตถาปิ วโร อุตฺตโม มุนิวีโร มุนิคุณวีรคุณยุตฺโต ตถาคโต สยํ มาราริภงฺคญฺจ อกาสีติฯ เอตฺถ ภมุภงฺครจนาทิกํ กฺริยํ อกตฺวา นิพฺพิการสฺส มารภงฺคสภาววิเสสสฺส [นิพฺพิการมารภงฺคสฺส (ก.)] วุตฺตตฺตา เอสา กฺริยาวิเสสวุตฺติ นามฯ ภูนํ กุฏิ วงฺกตาติ จ, มาโร เอว อรีติ จ, เตสํ ภงฺโคติ จ วากฺยํฯ

[284]

น ทิสาสุ พฺยตฺตา [ตตา (สี.)] รํสิ,

นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;

ตถาปฺย’นฺธตมหรํ,

ปรํ สาธุสุภาสิตํฯ

ชาติวิเสสวุตฺติฯ

[284] ‘‘นิ’’จฺจาทิฯ ทิสาสุ ทสสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิ น ภวติฯ โลเก สกลสฺมิํ ปตฺถโฏ วิตฺถโต อาโลโกน ภวติฯ ตถาปีติ วิเสสนิจฺฉายํ, ตชฺชาติกตฺตาภาเวปิ สาธูนํ สุภาสิตํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปรมจฺจนฺตเมว อนฺธตมํ อิฏฺฐานิฏฺฐาเวกลฺลโต ปญฺญาจกฺขุสฺส อนฺธการํ โมหนฺธการํ หรตีติ อนฺธตมหรนฺติฯ รํสิยา อนฺธการาปหารสมตฺถาย นิวตฺติยา วิเสโส สุภาสิตสฺส ทสฺสิโตฯ

[284] ‘‘น ทิสาสุ’’อิจฺจาทิฯ ทิสาสุ พฺยตฺตา ปตฺถฏา รํสิปิ นตฺถิ, โลกปตฺถโฏ อาโลโกปิ นตฺถิฯ ตถาปิ สาธุสุภาสิตํ สทฺธมฺโม ปรมจฺจนฺตํ อนฺธตมหรํ อตฺถานตฺถตีรณกฺขมสฺส ปญฺญาจกฺขุสฺส อนฺธการกโมหตมํ หรํ โหตีติฯ อิธ อนฺธการวิทฺธํสเน สมตฺถํ รํสิชาตฺยาทิกํ ปฏิเสเธตฺวา สุภาสิตสฺส อนฺธการาปหรณสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ ชาติวิเสสวุตฺติ นามฯ โลเก ปตฺถโฏติ จ, อนฺเธตีติ อนฺโธ โมโห, ตมสทิสตฺตา อนฺโธเยว ตโมติ จ, ตํ หรตีติ จ, สาธูนํ สุภาสิตมิติ จ วากฺยํฯ

[285]

น ขรํ น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท วจนํ ตว;

ตถาปิ คาฬฺหํ ขนติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํฯ

คุณวิเสสวุตฺติฯ

[285] ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิฯ มุนินฺท ตว วจนํ น ขรํ น ลูขํ, น ถทฺธํ วา กฐินญฺจ น หิฯ ตถาปิ ตาทิสขรตฺตาทิคุณาภาเวปิ ชนตาย ชนสมูหสฺส มทํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ [ตณฺหํ (ก.)] กตฺวา นิมฺมูลํ ขนตีติฯ อโยสงฺกุมฺหิ ปสิทฺธขรตฺตาทิคุณนิเสเธน มุนินฺทวจนสฺส วิเสโส อาวิกโตฯ

[285] ‘‘น ขร’’มิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท ตว วจนํ ขรํ กกฺกสํ น โหติ, ถทฺธํ วา น โหติฯ ตถาปิ ชนตามทํ ชนสมูหสฺส ชาตฺยาทิํ นิสฺสาย ปวตฺตํ คพฺพํ คาฬฺหํ ทฬฺหํ กตฺวา นิมฺมูลํ มูลมเสเสตฺวา ขนตีติฯ ขณนกฺขมอโยสงฺกุอาทีสุ ลพฺภมานํ ขรตฺตาทิคุณํ ปฏิเสเธตฺวา พุทฺธวจนสฺส มทขณนสภาวสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา อยํ คุณวิเสสวุตฺติ นาม โหติฯ นตฺถิ มูลมสฺส ขณนสฺสาติ จ, ชนานํ สมูโหติ จ, ตาย มโทติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘คาฬฺหํ นิมฺมูล’’นฺติ ขณนกฺริยาย วิเสสนตฺตา คาฬฺหํ นิมฺมูลํ ขณนํ กโรตีติ โยชนาฯ

[286]

ทสฺสียเต’ติทิตฺตํ […ติริตฺตํ (ก.)] ตุ,

สูรวีรตฺตนํ ยหิํ;

วทนฺติ วิญฺญู วจนํ,

รุฬฺหาหงฺการมีทิสํฯ

[286] รุฬฺหาหงฺการํ วทนฺติฯ

[286] อิทานิ รุฬฺหาหงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ทสฺสียเต’’ อิจฺจาทินาฯ สูรวีรตฺตนํ สูรภาววีรภาวํ อติทิตฺตํ ตุ อติสเยน ปน ทิตฺตํ ยหิํ วากฺเย ทสฺสียเต, อีทิสํ วจนํ วิญฺญู กวโย รุฬฺหาหงฺการมิติ วทนฺตีติฯ สูโร จ วีโร จาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, รุฬฺโห อุคฺคโต อหงฺกาโร เอตฺถ วุตฺติวิเสเสติ จ วากฺยํฯ

[287]

ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส,

กิํ เม พฺยาปารทสฺสนา;

ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา,

สชฺชา สนฺเตว ตาทิเสฯ

[287] อุทาหรติ ‘‘ทเม’’อิจฺจาทินาฯ นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส อปฺปเมยฺยมหานุภาวสฺส ทเม ทมเน เม มม นิรวธิสรนฺติปฺปเมยฺยปฺปภาวานุจริตกิตฺติโนปิ ปรสฺส พฺยาปารทสฺสนา ปโยคปฏิปาทเนน กิํ ปโยชนํ, น กิมฺปิ, ยโต เม ปาทสมฺภตฺตา ปาทาวนตา ตาทิเส กมฺมนิ สชฺชา พทฺธกจฺฉา สนฺเตว วิชฺชนฺเตว, ตโตติ โยชนียํฯ

[287] ‘‘ทเม’’จฺจาทิฯ นนฺโทปนนฺทสฺส นาครญฺโญ ทเม ทมกรเณ พฺยาปารทสฺสนา ภุวนตฺตเย ปวตฺตมานอานุภาเวน จ สมฺปวตฺติตกิตฺติสมูเหน จ สมนฺนาคตสฺส มยฺหํ ตาทิสปโยคทสฺสเนน กิํ ปโยชนํฯ ยสฺมา เม ปาทสมฺภตฺตา มยฺหํ จรณาวนตา ตาทิเส กิจฺเจ สชฺชา สนฺนทฺธา ปุตฺตา พหโว สนฺติ เอว, ตสฺมาติฯ เจโตวสิตาย สูรวีรภาโว อิห อติทิตฺโต ทสฺสิโต โหติฯ พฺยาปารสฺส ทสฺสนมิติ จ, ปาเทสุ สมฺภตฺตาติ จ วากฺยํฯ

[288]

สิเลโส วจนา’เนกา-

ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;

อภินฺนปทวากฺยาทิ-

วสา เตธา’ย’มีริโตฯ

[288] สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิเลโส’’อิจฺจาทินาฯ อเนกํ ภินฺนมภิเธยฺยตฺโถ ยสฺสาตฺยเนกาภิเธยฺยํฯ

เอเกน สมาเนน ปเทน สรูเปน อายุตมนฺวิตํ ยํ วจนํ วุตฺตีติ อนุวทิตฺวา โส สิเลโสติ วิธียเต, เยน เกนจิ รูเปน อุปมาโนปเมยฺยลกฺขณตฺถานํ สิเลสนโตฯ อยญฺเจวํลกฺขโณ สิเลโส เตธา อีริโตฯ กถํ? อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อภินฺนเมกํ ปทํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตรูปํ ยตฺร, ตเมว วากฺยํ วากฺยลกฺขโณเปตตฺตาฯ ตํ อาทิ เยสํ, เตสํ วสาติ อตฺโถฯ

[288] อิทานิ สิเลสาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิเลโส’’จฺจาทินาฯ อเนกาภิเธยฺยํ เอกปทายุตํ อุภยตฺถ สาธารณตฺตา ตุลฺเยน สทฺทรูเปน ยุตฺตํ ยํ วจนํ อตฺถิ, โส สิเลโส นามฯ โส ปน เยน เกนจิ สาธมฺมรูเปน อุปมาโนปเมยฺยภูตานมตฺถานํ สิลิฏฺฐตฺตา อญฺญมญฺญํ ผุสิตฺวา ฐิตตฺตา สิเลโส นามฯ อยํ วุตฺตลกฺขโณ สิเลโส อภินฺนปทวากฺยาทิวสา อกตวิการานํ สฺยาทฺยนฺตตฺยาทฺยนฺตปทสมนฺนาคตานํ วากฺยลกฺขโณเปตวากฺยานํ ปเภเทน เตธา อีริโตติฯ อเนกมภิเธยฺยํ ยสฺเสติ จ, เอกญฺจ ตํ ปทญฺเจติ จ, เตน อายุตนฺติ จ, อภินฺนานิ ปทานิ ยสฺมินฺติ จ, ตญฺจ ตํ วากฺยญฺจาติ จ, ตํ อาทิ เยสํ อภินฺนปทวากฺยานนฺติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ วากฺยํฯ

[289]

อนฺธนฺตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;

ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเนฯ

อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

[289] อุทาหรติ ‘‘อนฺธนฺตมิ’’จฺจาทิฯ อยํ ภควา สูริโย มหามุนิ จฯ ตตฺถ สูริโย ตาว อนฺธนฺตมหโร ปกติยนฺธกาโรปหารี, มหามุนิ ตุ อนฺธการโมหตมาปหารีฯ

หารี มนุญฺโญ สูริโย มหามุนิ จ, สูริโย มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ สมารุฬฺโห, มหามุนิ ตุ มโหทยํ มหนฺตมพฺภุทยํ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมรูปํ สมารุฬฺโห ปตฺโตฯ รํสีนํ มาลา, สา อสฺส อตฺถีติ รํสิมาลี, สูริโย มหามุนิ จฯ ชเน โพธยํ นิทฺทาปคมเนน กิเลสนิทฺทาปคมเนน วา ปโพธยนฺโต ราชเต ทิพฺพตีติฯ อภินฺนปทวากฺยสิเลโส ภงฺเคน วินา ยถาวฏฺฐานมุภยตฺถ ปทโยชนโตฯ

[289] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘อนฺธ’’มิจฺจาทินาฯ มโหทยํ มหนฺตํ อุทยํ ปพฺพตํ, สพฺพญฺญุปทวิสงฺขาตมหาภิวุทฺธิํ วา สมารุฬฺโห อารุฬฺโห, สมฺปตฺโต วา, อนฺธนฺตมหโร จกฺกวาฬคพฺเภ ปตฺถฏปกติฆนนฺธการสฺส, ญาณโลจนสฺส อนฺธกรณโต อนฺธกาโรติ วุตฺตโมหสฺส วา วิทฺธํสโก, หารี เตเนว มนุญฺโญ รํสิมาลี อตฺตโน รํสิมาลาย สมนฺนาคโต ชเน ปกตินิทฺทาย กิเลสนิทฺทาย วา สมนฺนาคเต สตฺเต โพธยํ โพธยนฺโต อยํ ภควา ทิวากโร, ฉหิ ภคธมฺเมหิ สมนฺนาคโต พุทฺโธ วา ราชเต ทิพฺพตีติฯ ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปทานํ สมานภาเวน ฐิตตฺตา อยํ อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ อนฺโธ จ โส ตโม เจติ จ, ตํ หรตีติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย ปพฺพโต จาติ จ, มหนฺโต จ โส อุทโย อพฺภุทโย อภิวุทฺธิ จาติ จ, รํสีนํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรี อสฺส สูริยสฺส อตฺถีติ จ, ภโค สิรีกามปยตนาทิปฺปกาโร อสฺส สตฺถุโน อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ อภินฺนปทวากฺยสงฺขาโต สิเลโสฯ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ สิลิสฺสตีติ สิเลโสฯ ‘‘ภินฺนปทวากฺยสิเลโส’’ติอาทิกมฺปิ อิมินา นเยน ญาตพฺพํฯ

[290]

สารทามลกาภาโส, สมานีตปริกฺขโย;

กุมุทากรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธีฯ

ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

[290] ‘‘สารเท’’จฺจาทิฯ สุธา อสฺส อตฺถีติ สุธี, จนฺโทฯ

โสภนา สพฺพญฺญุตญฺญาณรูปํ พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ สุธี, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สารโท สรทกาเล สมฺภูโต อมลโก นิมฺมโล อาภา โสภา ยสฺส โส, จนฺโทฯ ปเรสํ นิพฺพานสารํ ททาตีติ สารโท, อมลโก อาภาโส, อมลกสฺส หตฺถามลกสฺเสว วา อาภาโส อเสสเญยฺยาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สํ สมฺมา กเมนานียมานตฺตา อานีโต ปริกฺขโย กณฺหปกฺโข เยน โส, จนฺโทฯ สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุกโต อธิคตกฺขยตฺตา เยนโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ กุมุทากรสฺส กุมุทสฺส รํสิยา สมฺโพธิ วิกาโส ยสฺส [รํสิโย สมฺโพธิ วิกาส’สฺส (ก.)] โส, จนฺโทฯ กุยา ปถวิยา มุทํ ปีติํ กโรตีติ กุมุทากโร, สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติฯ อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโส วุตฺเตน วิธินา ปทานํ ภินฺนตฺตาฯ

[290] ‘‘สาร’’อิจฺจาทิฯ สารโท สรทกาเล สมฺภูโต, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายโก วา, อมลกาภาโส นิมฺมลโสโภ, นิมฺมลเกตุมาลาสมนฺนาคตตฺตา ตาทิสมตฺถกโสโภ วา, อถ วา สารทามลกาภาโส สรทกาเล สญฺชาตนิมฺมลโสโภ, เวเนยฺยานํ นิพฺพานสารทายกนิมฺมลโสโภ วา, อถ วา สารทอามลกอาภาโส นิพฺพานสารทายกหตฺถามลกสทิสเญยฺยาวโพโธฯ สมานีตปริกฺขโย กณฺหปกฺเข สุฏฺฐุ กเมน อานีโต ปริกฺขโย ปริปุณฺโณ วา จนฺโท, สมสงฺขตสนฺติํ อานีตกิเลสปริหานิสงฺขาตปริกฺขโย วาฯ กุมุทากรสมฺโพโธ กุมุทวิกาสเนน สมนฺนาคโต, กุสงฺขาตปถวีนิสฺสิตานํ ชนานํ ปีติชนนจตุสจฺจาวโพเธน สมนฺนาคโต วาฯ

สุธี สุธาสงฺขาตอมตวนฺตตาย ตนฺนามโก จนฺโท, สุนฺทรปญฺญวนฺตตาย ตนฺนามโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ วาฯ ชนตํ ชนสมูหํ ปีเณตีติฯ อุภยปกฺเขสุ ปทํ ภินฺทิตฺวา อตฺถสฺส โยชนโต อยํ ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ สรเท ภโว สารโท, จนฺโทฯ สารํ ททาตีติ สารโท, ภควาฯ ‘‘สารโท’’ติ อิทํ ‘‘อาภาโส’’ติ ปทสฺส วิเสสนํ โหติฯ อมลโกนิมฺมโล อาภาโส อสฺส จนฺทสฺสาติ จ, กมฺหิ มตฺถเก อาภาโสติ จ, อมโล กาภาโส อสฺส สตฺถุโนติ จ, สารโท อมลโก อาภาโส ยสฺส จนฺทสฺส ภควโต วาติ จ, สารโท อามลกสฺส วิย อาภาโส เญยฺยาวโพโธ อสฺส ภควโตติ จ, สํ สมฺมา อานีโต ปริกฺขโย กลาหานิ อเนเนติ จ, สมํ วูปสมํ อานีโต ปริกฺขโย หานิ กิเลสสตฺตุโต เยเนติ จ, กุมุทานํ อากโรติ จ, เตสํ สมฺโพโธ วิกาโส ยสฺเสติ จ, มุทํ ปีติํ กโรตีติ มุทากโรฯ กุยา ปถวิยา มุทากโรติ จ, โส สมฺโพโธ จตุสจฺจาวโพโธ ยสฺเสติ จ, สุธา อมตํ อสฺส จนฺทสฺส อตฺถีติ จ, สุ โสภนา ธี พุทฺธิ อสฺส สมฺพุทฺธสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ

[291]

สมาหิตตฺตวินโย, อหีนมทมทฺทโน;

สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโกฯ

ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

[291] ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิฯ สํ สมฺมา อาหิโต ปติฏฺฐาปิโต อตฺตสฺส วินโย วินยนํ สพฺพตฺถ สวิสเย อปฺปฏิหตจารวเสน ยสฺส โส, ครุโฬฯ วินยนํ ปวิวิตฺตกายจิตฺตปฺปวตฺติวเสน ทมนํ ยสฺส โส, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อิติ อภินฺนปทํฯ อหีนํ สปฺปานํ อินา นายกา, เตสํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, ครุโฬฯ อหีนานมุตฺตมปุริสานมฺปิ มหาพฺรหฺมาทีนํ มทํ มทฺทตีติ อหีนมทมทฺทโน, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ

สุนฺทรํ คตํ คมนํ สมุทฺทํ ภินฺทิตฺวา ชลสงฺคมโต ปฐมเมวอุคฺคมนสามตฺถิยโยคโต ยสฺส โส, ครุโฬฯ สุนฺทรํ คมนมสฺส นาควิกฺกนฺตจารตฺตา สุคโต, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อภินฺนปทํฯ โส วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬฯ วิสํ ททาตีติ วิสทํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหิํสนวเสน ปาลยตุ, โส วิเนติ เวเนยฺเยติ วินายโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ อสลฺลีนํ ปาตุฯ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสยํ วุตฺตนเยน ปทานํ [ปน (ก.)] อุภยมิสฺสตฺตาฯ

[291] ‘‘สมาหิเต’’จฺจาทิฯ สมาหิตตฺตวินโย สมฺมา อาหิตาย ฐปิตาย สรีรสฺส สวิสเย คติยา สมนฺนาคโต, สมฺมา อาหิเตน ฐปิเตน จิตฺตทมเนน สมนฺนาคโต วา, อหีนมทมทฺทโน นาคราชูนํ มทมทฺทโน, อหีนานํ อุตฺตมานํ พกพฺรหฺมาทีนมฺปิ มทมทฺทโน วา, สุคโต ปกฺขวาตเวเคน สมุทฺทชลํ ทฺวิธา กตฺวา ตสฺมิํ ชเล อเนกีภูเตเยว นาคภวนํ คนฺตฺวา นาเค คเหตฺวา คมเน สมตฺถตฺตา สุนฺทรคมโน, สมนฺตภทฺทกอเนกปฺปการคมโน วา, วินายโก ปกฺขีนํ นายโก โส ครุฬราชา วิสทํ โฆรวิสตฺตา วิสทายกํ ปาณินํ นาคโลกํ ปาตุ อหิํสนวเสน ปาเลตุฯ โน เจ, วินายโก เวเนยฺเย วิเนนฺโต โส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปาณินํ สกลสตฺตโลกํ วิสทํ วิสารทํ กตฺวา ปาตุ อหิตาปนยนหิโตปนยเนน รกฺขตูติฯ อุภยปกฺเขสุ ‘‘อหีนมทมทฺทโน’’อิจฺจาทิเกหิ ภินฺเนหิ จ ‘‘สมาหิตตฺตวินโย’’อิจฺจาทิเกหิ อภินฺเนหิ จ ปเทหิ สมนฺนาคตตฺตา อยํ ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

อตฺตสฺส วินโยติ จ, สมาหิโต อตฺตวินโย ยสฺส ครุฬสฺส ตถาคตสฺส วาติ จ, อหีนํ อินา นายกาติ จ, อหีนานํ นาคราชูนํ มโทติ จ, หีเนหิ อญฺเญ อหีนา อุตฺตมา, เตสํ มโทติ จ, ตํ มทฺทตีติ จ, วีนํ ปกฺขีนํ นายโกติ จ, เวเนยฺยชเน วิเนตีติ จ วากฺยํฯ ทุติยปกฺเข ‘‘วิสท’’นฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ

[292]

วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺน-กมฺมา นิยมวา ปโร;

นิยมกฺเขปวจโน, อวิโรธิ วิโรธฺย’ปิฯ

[293]

โอจิตฺยสมฺโปสกาทิ, สิเลโส ปทชาทิ’ติ [ปทชาติปิ (ก.)];

เอสํ นิทสฺสเนสฺเวว, รูป’มาวิภวิสฺสติฯ

[292-3] สิเลสเภทมญฺญถาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิรุทฺธ’’อิจฺจาทิฯ วิรุทฺธานิ จาวิรุทฺธานิ จ อญฺญมภินฺนญฺจ, ตานิเยว กมฺมานิ กฺริยานิ เยสํ, เต ตโย สิเลสาฯ นิยโม’วธารณมสฺมิํ อตฺถีติ นิยมวา, ปโร อญฺโญ สิเลโสปิฯ นิยมสฺส อกฺเขโป นิเสธนํ ยสฺส, ตํ วจนมภิธานํ ยสฺส, ตาทิโสปิฯ นาสฺส วิโรโธ อตฺถีตฺยวิโรธิ, โสปิฯ วิโรโธ อสงฺคติ เอตฺถ วิชฺชตีติ วิโรธิ, โสปิฯ โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ โอจิตฺยสมฺโปสโก, โส อาทิ ยสฺส อลงฺการนฺตรโคจรสฺส สิเลสสฺส, โส ปทโต ชาตาทิสิเลโสปิฯ อิติเต ปเรปิ สิเลสเภทา สนฺติฯ เอสํ ยถาวุตฺตานํ นิทสฺสเนสุ ปโยเคสฺเวว รูปํ สภาโว ลกฺขณํ อาวิภวิสฺสตีติฯ

[292-3] อวุตฺตสิเลสวิเสเส ทสฺเสตุํ อุทฺทิสติ ‘‘วิรุทฺธา’’อิจฺจาทิฯ

วิรุทฺธาวิรุทฺธาภินฺนกมฺมา อปิ อุภยตฺถสฺส วิรุทฺเธน จ อวิรุทฺเธน จ อภินฺเนน จ กมฺเมน สมนฺวิตา ตโย สิเลสา จ, ปโร อญฺโญ นิยมวาปิ อวธารเณน ยุตฺตสิเลโส จ, นิยมกฺเขปวจโนปิ อวธารณสฺส ปฏิเสธปกาสกาภิธานสิเลโส จ, อวิโรธิปิ อุภยปกฺขาวิโรธิสิเลโส จ, วิโรธิอปิ อุภยตฺถสฺส วิโรธิสิเลโส จ, ปทชาทิ ปเทน ชาโต วากฺเยน ชาโต โอจิตฺยสมฺโปสกาทิสิเลโสปีติ เอสํ สิเลสานํ นิทสฺสเนสฺเวว นิทสฺสนสงฺขตอุทาหรเณสฺเวว รูปํ สรูปํ เตสํ ลกฺขณํ วา อาวิภวิสฺสติ, นิทสฺสิยมานอุทาหรเณเนว ลกฺขณสฺส คมฺมมานตฺตา วิสุํ น กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ วิรุทฺธานิ จ อวิรุทฺธานิ จ อภินฺนญฺเจติ จ, ตเมว กมฺมํ กฺริยา เยสํ สิเลสานมิติ จ, นิยโม อวธารณํ อสฺมิํ อตฺถีติ จ, นิยมสฺส อกฺเขโป ปฏิเสโธ อสฺส อตฺถีติ จ, ตํ วจนํ อภิธานํ ยสฺส สิเลสสฺสาติ จ, นาสฺส วิโรโธ อตฺถีติ จ, โอจิตฺยํ สมฺโปเสตีติ จ, โส อาทิ ยสฺส อุปมาสิเลสาทิโนติ จ, ปทโต ชาโตติ จ, โส อาทิ ยสฺส วากฺยสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ

วิรุทฺธกมฺมสิเลส

[294]

สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห [กลวิคฺคโห (สี.)];

ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเตฯ

[294] ตโต กเมน เตทสฺสียนฺติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิฯ อขิลํ โลกํ สวเส วตฺตยํ มาราริ ธมฺมราชา จ, กลฺโล มนุญฺโญ วิคฺคโห กลโห ยสฺส มาราริโน, วิคฺคโห สรีรสมฺปทา ยสฺส ธมฺมราชสฺส, เตสุ มาราริ ปราภวติ ปราภวมเปติ โพธิยํ ปฏิลทฺธปราชยวเสน, ธมฺมราชา สมนฺตภทฺโท ตุ วิชมฺภเต โลกตฺตยพฺยาปิสมุลฺลปิตวิชยทฺธนิปวตฺติวเสน สมํ ภวตีติ อยํ วิรุทฺธกมฺมสิเลโส ปราภววิชมฺภนานมญฺโญญฺญวิโรธโตฯ

[294] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อุทาหรติ ‘‘สวเส’’อิจฺจาทิฯ