คมฺภีโร จ อคาธตฺตา สาคโร สทฺธมฺโม จ อยมาปาทิโตติ ปกตํฯ อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา อภินฺนวิเสสนา วิเสสฺยสฺส อมฺโภธิโน วิวจฺฉิตา สทฺธมฺมา ภินฺนตฺตา, วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทิโน จ วิเสสนสฺส วุตฺเตน ปกาเรนาภินฺนตฺตาติฯ

[265] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธา’’อิจฺจาทินาฯ วิสุทฺธามตสนฺทายี โลกโวหารโต เทวาสุรานํ สมุทฺทมถเน วิเสน อมิสฺสตฺตา วิสุทฺธภูตปียูสทายโก, อุปมาภูตสมุทฺทวณฺณนาย พุทฺธิยํ วตฺตมานสฺส สทฺธมฺมสฺส ปกาสนโต วิสุทฺธามตสนฺทายี กามามิสาทิโทสลเวนาปิ อมิสฺสิตตฺตา อตินิมฺมลํ ชรามรณรหิตํ นิพฺพานํ อุปเทสทาเนน เวเนยฺยานํ ทายโก, ปสตฺถรตนาลโย นิทฺโทสตฺตา ปสตฺถานํ มุตฺตามณิอาทีนํ รตนานํ ปวตฺติฏฺฐานภูโต สมุทฺทปกฺเข, สทฺธมฺมปกฺเข ปน ปสตฺถรตนาลโย พุทฺธาทีหิ ปสตฺถานํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตรตนานํ ปวตฺติเทสภูโต, คมฺภีโร ปกติยาเยว อคาโธ, เอกตฺตนยาทิจตุพฺพิธนเยหิ คมฺภีโร อยํ อมฺโภธิ จ เอโส สมุทฺโท จ, จิตฺเตน คหิตสทฺธมฺโม จ ปุญฺเญน ภวนฺตโรปจิตกุสลกมฺเมน มยา อาปาทิโต ปตฺโตติ วิเสสฺยภูตสฺส อมฺโภธิโน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมโต ภินฺนตฺตา จ, ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ อิจฺจาทิกานํ วิเสสนานํ อุภยวิเสสฺเยปิ ยถาวุตฺตนเยน อภินฺนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน ภินฺนา อภินฺนวิเสสนา โหติฯ

ภินฺนาภินฺนวิเสสน

[266]

อิจฺฉิตตฺถปโท สาโร,

ผลปุปฺโผปโสภิโต;

สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว,

กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโตฯ

[266] ‘‘อิจฺฉิเต’’จฺจาทิฯ อยมปุพฺโพว วุตฺตคุณโยเคน อจฺฉริยรูปตฺตา กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโต, กีทิโส? อิจฺฉิตํ โลกิยํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, กปฺปรุกฺโขฯ อิจฺฉิตํ โลกิยโลกุตฺตรํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ ปททาตีติ อิจฺฉิตตฺถปโท, ชิโนฯ สาโร เสฏฺโฐ, กปฺปรุกฺโข ชิโน จฯ ผลานิ ปุปฺผานิ, เตหิ อุปโสภิโต, กปฺปรุกฺโขฯ สห ฉายาย จนฺทสูริยาโลกวิโลมรูปาย วตฺตเต สจฺฉาโย, กปฺปรุกฺโขฯ ชิโน ตุ ปุพฺเพ วุตฺตาย กายกนฺตาทิรูปาย ฉายาย ยุตฺโตติ สจฺฉาโยติฯ อยํ วิเสสฺยมตฺตภินฺนา ภินฺนาภินฺนวิเสสนา ชินโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา, ผลปุปฺโผปโสภิตตฺถสฺส กปฺปรุกฺเขเยว สมฺภวา, อิจฺฉิตตฺถปทตฺถสฺส สารตาย สจฺฉายตาย อุภยตฺเถว ภาวโต วุตฺตวิธินาติฯ

[266] ‘‘อิจฺฉิตตฺถิ’’จฺจาทิฯ อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ อิจฺฉิตานํ โลกิยอวิญฺญาณกวตฺถาภรณาทีนํ ทายโก กปฺปรุกฺขวณฺณนาย จิตฺเต ปติฏฺฐิตสฺส ชินปทตฺถสฺส กเถตุกามตาย อิจฺฉิตตฺถปโท สตฺเตหิ ปตฺถิตานํ โลกิยโลกุตฺตรานํ สกลตฺถานํ อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ สตฺตานํ ทายโก, สาโร รุกฺเขสุ อีทิสรุกฺขสฺสาภาวโต อุตฺตโม, สาโร สเทวกาทิสตฺตโลเกสุ ตาทิสสตฺตวิเสสาภาวโต อุตฺตโม, ผลปุปฺโผปโสภิโต กปฺปทฺทุมานุรูปผเลหิ ปุปฺเผหิ จ อุปโสภิโต, สจฺฉาโย จนฺทสูริยาโลเกหิ อาวรณียรุกฺขจฺฉายาย สมนฺนาคโต, สจฺฉาโย นีลปีตาทิฉพฺพิธรํสิชาเลหิ สมนฺนาคโต, อปุพฺโพ ปุพฺเพ อสญฺชาโต อยํ กปฺปรุกฺโข เอโส ปจฺจกฺโข กปฺปปาทโป สมุฏฺฐิโต สตฺตานํ ปุญฺญานุภาเวน โลเก ปาตุภูโตติฯ

วตฺตุมิจฺฉิตตฺถชินปทตฺถโต วิเสสฺยสฺส กปฺปรุกฺขสฺส ภินฺนตฺตา จ, อิจฺฉิตตฺถทานสารภาวสจฺฉายสงฺขตานํ วิเสสนานํ อุภยสาธารณตฺตา จ, ผลปุปฺโผปโสภิตตาย รุกฺขสฺเสว วิเสสนตฺตา จ อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยภินฺนาว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา โหติฯ อิจฺฉิโต จ โส อตฺโถ เจติ จ, ตํ ปททาตีติ จ, ผลปุปฺเผหิ อุปโสภิโตติ จ, สห ฉายาย วตฺตมาโนติ จ วากฺยํฯ

[267]

สาครตฺเตน สทฺธมฺโม,

รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;

สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา,

ปุพฺพตฺรา’ญฺญตฺร ตุ’ตฺตยํฯ

[267] ตทุภยํ วิวรติ ‘‘สาครตฺเตนิ’’จฺจาทินาฯ สทฺธมฺโม สมฺพุทฺธภาสิโต สาครตฺเตน สาครคุณสทิสตฺตา สาครรูเปน อุทิโตติ สมฺพนฺโธ, กิตฺติโตติ อตฺโถฯ ชิโน รุกฺขตฺเตน ยถาวุตฺตนเยน อุทิโต ตํ ปตฺโต อนุเปกฺขิตสฺส กกฺขวุตฺติยา อมฺโภธิอาทิสทฺทานํฯ ปกรณาทินา ตุ ตถา ปตีตฺยุทโย, อญฺญถา กถํ อมฺโภธิอาทิสทฺทานํ ธมฺมาทิสจฺฉายกตฺตํ สิยาฯ เภโท ตุ อยํ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายิ’’จฺจาทิเก สพฺเพ เย เกจิ ตตฺโรปาตฺตา วิสุทฺธามตสนฺทายิตฺตาทโย สาธารณา ตุลฺยา ธมฺมา วิเสสนานิ อุภยตฺราปิ สมฺภวา, อญฺญตฺร ตุ อนนฺตรวุตฺต ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’อิจฺจาโท ปน ตยํ สาธารณํ [ทฺวยํ สาธารณญฺจ (ก.)], อสาธารณญฺจ วิเสสนํ วุตฺตนเยเนติฯ

[267] อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ สมาสวุตฺเตหิ วุตฺตตฺถทฺวยํ ปกาเสติ ‘‘สาคริ’’จฺจาทินาฯ สาครตฺเตน สาครรูเปน สทฺธมฺโม สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตปริยตฺติสทฺธมฺโม อุทิโต กถิโต, รุกฺขตฺเตน ชิโน อุทิโตฯ

สาครกปฺปรุกฺขาทิสทฺทา อตฺตโน อภิเธยฺยภูตสาครรุกฺขาทิเก อตฺเถ มุขฺยภาเวน อปวตฺติตฺวา พุทฺธิยํ ปวตฺตอตฺถสฺสาปิ สาธารณภูตวิเสสนปริคฺคเหน คมฺมมาเน วตฺตุมิจฺฉิตสทฺธมฺมชินปทตฺเถเยว ปกรณาทิโต ตาทิสอตฺถปฺปตีติยาสมฺภวโต มุขฺยภาเวน ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตถา หิ ยทิ เอเต มุขฺยตฺเถน น ปวตฺตนฺติ, อมฺโภธิกปฺปรุกฺขสทฺทา สทฺธมฺมชินปทตฺเถ กถํ ปกาเสนฺตีติ เตสุ ทฺวีสุ อุทาหรเณสุ ปุพฺพตฺร ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’อิจฺจาทิปุพฺพุทาหรเณ สพฺเพ ธมฺมา ‘‘วิสุทฺธามตสนฺทายี’’ติ สพฺเพ วิเสสนธมฺมา สาธารณา อมฺโภธิสทฺธมฺมานํ สมานา, อญฺญตฺร ตุ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท’’ติอาทิเก อญฺญสฺมิํ อุทาหรเณ ปน ตยํ ‘‘อิจฺฉิตตฺถปโท, สาโร, สจฺฉาโย’’ติ วิเสสนตฺตยํ สาธารณํฯ ผลปุปฺโผปโสภิตภาโว ปน รุกฺขาเวณิโก, ‘‘อปุพฺโพ’’อิจฺจาทิกํ วิเสสนเมวฯ ตถา หิ อิมินา รุกฺขธมฺมภูโต โกจิ วิเสโส ปกาสิโต น โหตีติ วิเสสนตฺตํ อญฺเญสุเยว วุตฺตํฯ

[268]

วตฺถุโน’ญฺญปฺปกาเรน, ฐิตา วุตฺติ ตทญฺญถา;

ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนาฯ

[268] ปริกปฺปนํ ปริกปฺเปติ ‘‘วตฺถุโน’’จฺจาทินาฯ วตฺถุโน สชีวสฺส นิชฺชีวสฺส วา วุตฺติ อวตฺถา อญฺญปฺปกาเรน วตฺตุมิจฺฉิตปฺปการาเปกฺขาย อญฺเญเนว รูเปน ฐิตา, ตสฺเสว ตโต ยถาวฏฺฐิตปฺปการโต อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ปริกปฺปียเต ยตฺถ วุตฺติยํ, สา ปริกปฺปนา โหติ, ปริกปฺปียเต อญฺญถา กรียเต วตฺถุฏฺฐิติ เอติสฺสนฺติ กตฺวาฯ

[268] อิทานิ ปริกปฺปนํ ทสฺเสติ ‘‘วตฺถุโน’’อิจฺจาทินาฯ

วตฺถุโน ยสฺส กสฺสจิ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกปทตฺถสฺส วุตฺติ ปวตฺติ อญฺญปฺปกาเรน กปฺปนียปฺปการโต อญฺเญน วิชฺชมานปฺปกาเรน ฐิตา ปวตฺตมานา, ตทญฺญถา ตโต วิชฺชมานปฺปการโต อญฺเญนาวิชฺชมานปฺปกาเรน ยตฺถ วุตฺติยํ ปริกปฺปียเต, สา ปริกปฺปนา นาม โหติฯ ปริกปฺปียเต อญฺญถา กรียเต วตฺถุฏฺฐิติ เอติสฺสมิติ วิคฺคโหฯ

[269]

อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;

กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนาฯ

[269] เภทํ ตสฺสา ทสฺเสติ ‘‘อุปมา’’อิจฺจาทินาฯ อุปมา อพฺภนฺตเร ยสฺสา, ตสฺสา ภาโว, เตน จ, กิริยาทิวเสน จ วิวิธา นานปฺปการา ปริกปฺปนา อิทานิ กเมน อุทาหริสฺสามิฯ

[269] อิทานิ ตสฺส เภทํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาพฺภนฺตเร’’จฺจาทินาฯ อุปมาพฺภนฺตรตฺเตน อุปมาย อพฺภนฺตเร วิชฺชมานตฺตา จ กิริยาทิวเสน จ วิวิธา ปริกปฺปนา กเมน อุทาหริสฺสามิฯ อุปมา อพฺภนฺตเร อสฺสา ปริกปฺปนาเยติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, อเนเก วิธา ปการา ยาสมิติ จ วิคฺคโหฯ

อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา

[270]

อิจฺฉาภงฺคาตุรา’สีนา,

ตา’ตินิจฺจล’มจฺฉรา;

วสํ เนนฺตีว ธีรํ ตํ,

ตทา โยคาภิโยคโตฯ

[270] อุทาหรติ ‘‘อิจฺฉา’’อิจฺจาทิฯ