เมนู

สาภาวิกวิภาวนา

[251]

โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย-

มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;

สภาวนิมฺมลตเร,

สาธุชนฺตูน เจตสิ

[251] ‘‘น โหติ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชเนหิ สห สงฺคเม สมาคเม สตฺยปิ สาธุชนฺตูนํ สปฺปุริสานํ สภาเวน ตาทิเสน ปโยเคน วินาว นิมฺมลตเร อติสเยน นิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ สุชเนตรภาโว น โหติ ตาทิสาติสยสาธุตฺตสมาโยคโตติฯ อิห กิญฺจาปิ สภาวสทฺเทน สพฺพถา เหตุนิวตฺตนํ กตํ, ตถาปิ โยนิโสมนสิการาทิตถาวิธนิมิตฺตมตฺเถวฯ ตถาปิ โลโก ตมนเปกฺขมาโน, ปสิทฺธญฺจ การณํ ตาทิสมปสฺสนฺโต สาภาวิกํ ผลํ โวหรติ, ตทนุสาเรน จ สาภาวิกํ ผลํ วิภาพฺยเตติ, อยํ สาภาวิกผลวิภาวนาฯ

[251] ‘‘น โหติ’’จฺจาทิฯ ทุชฺชนสงฺคเม อปิ ทุชฺชเนหิ สห วาเส สติปิ สาธุชนฺตูนํ สภาวนิมฺมลตเร กิญฺจิ ปโยคํ วินา ปกติยา เอว อตินิมฺมเล เจตสิ ทุชฺชนฺยํ ทุชฺชนคุณํ ขลุ เอกนฺเตน น โหตีติฯ อิห จิตฺตนิมฺมลเหตุภูตานํ โยนิโสมนสิการาทีนํ วิชฺชมานตฺเตปิ โลเกน ตํ การณํ อนเปกฺขิตฺวา อญฺญมฺปิ ปสิทฺธการณํ จิตฺตนิมฺมลการณมทิสฺวา สภาวสิทฺธํ นิมฺมลนฺติ โวหริยมานตฺตาเตเนว โลกโวหารานุสาเรน ‘‘สภาวนิมฺมลตเร’’ติ สพฺพากาเรน การณํ ปฏิเสธํ กตฺวา สภาวสิทฺธนิมฺมลตฺตสงฺขาตผลสฺส ปกาสิตตฺตา อยํ สาภาวิกผลวิภาวนา นามฯ ทุชฺชนานํ ภาโวติ จ, สสฺส อตฺตโน ภาโวติ จ, เตน นิมฺมลตรนฺติ จ วากฺยํฯ

[252]

ชนโก [การโก (สี.)] ญาปโก เจติ,

ทุวิธา เหตโว สิยุํ;

ปฏิสงฺขรณํ เตสํ,

อลงฺการตโย’ทิตํ

[252] เหตุํ นิทฺทิสติ ‘‘ชนโก’’อิจฺจาทินาฯ ชนโก ภาวาภาวรูปสฺส นิพฺพตฺยาทิการิยสฺส การโก ญาปโก วิชฺชมานสฺเสว กสฺสจิ สมฺพนฺธโต กุโตจิ ปฏิโพธโก จาติ เหตโว ทุวิธา สิยุํฯ นนุ กิเมตฺถ อสนํ [ภูสนํ (?)], เกวลํ ‘‘อเนเนตํ กรียตี’’ติ สรูปกถนมตฺต, [น ตุ (?)] วิเสโส ตุ น [น ตุ (?)] โกจิ วิเสสรูโป วาจาลงฺกาโรติ วิเสสํ โยชยติ ‘‘ปฏี’’ติอาทินาฯ เตสํ การิยุปฺปาทโยคีนํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ อุปพฺรูหนํ วิสิฏฺฐภาเวน ปริผุฏํ กตฺวา ยาถาวโต กถนํ อลงฺการตาย พนฺธภูสนรูเปน อุทิตํ อภิหิตํ วิเสสรูปตฺตา, น ปเนเตเนตํ กรียตีติฯ

[252] อิทานิ เหตฺวาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘ชนโก’’จฺจาทินาฯ ชนโก จ กสฺสจิ ‘‘สตฺตา อสตฺตา’’ติ วุตฺตสฺส ภาวาภาวสงฺขาตการิยสฺส ชนกเหตุ จ ญาปโก จ กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตํ อญฺเญน เกนจิ สมฺพนฺเธน อวโพเธนฺโต ญาปกเหตุ จาติ เอวํ เหตโว ทุวิธา สิยุํฯ อิห ผลปกาสกเหตุมฺหิ วุจฺจมาเน ‘‘อิมินา เหตุนา อิทํ ผลํ ชาต’’นฺติ สรูปกถนมตฺตํ วินา วิเสสรูปาลงฺกาโร อิธ นตฺถีติ อาสงฺกิย อลงฺการสรูปวิเสโส เอโสติ ทสฺเสตุมปรทฺธมาหฯ เตสํ ผลปกาสนขมานํ เหตูนํ ปฏิสงฺขรณํ วิสิฏฺฐภาเวน ปกาสํ กตฺวา ตตฺวโต กถนํ อลงฺการตาย อลงฺการสภาเวน อุทิตํ ปสิทฺธํ โหติ, กวีหิ ปตฺถิตํ วา โหติฯ

สาลิองฺกุราทีนํ สาลิพีชาทโย วิย ชนฺยสฺส อจฺจนฺโตปการโก ชนกเหตุ นาม, วิชฺชมานอคฺคิอาทีนํ ธูมาทโย วิย กสฺสจิ วิชฺชมานตฺตญาปโก ญาปกเหตุ นามฯ อลงฺการสฺส ภาโว อลงฺการตาฯ อลงฺการตยาติ ฉนฺทํ นิสฺสาย มตฺตาหานิฯ

[253]

ภาวาภาวกิจฺจวสา,

จิตฺตเหตุวสาปิ จ;

เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ,

มุขมตฺตนิทสฺสนํ

[253] อุทาหรติ ‘‘ภาว’’อิจฺจาทิฯ ภาโว สตฺตา จ, อภาโว อสตฺตา จ, เตเยว กิจฺจานิ เตสํ วเสน จ, จิตฺตา ปสิทฺธเหตุวิปรีตา อจฺฉริยารหา เหตโว เตสํ วเสนาปิ จ เภทา เหตุวิกปฺปา อนนฺตา อนววิโย [อนวธโย (?)], ยโต เอวํ ตสฺมา เตสํ เหตูนํ อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, ตสฺมา ตมฺมุเขน สกฺกา เหตุวิเสเส ปวิสิตุนฺติฯ

[253] ‘‘ภาวา’’อิจฺจาทิฯ ภาวาภาวกิจฺจวสา ภาวอภาวสงฺขตสตฺตาอสตฺตากฺริยาวเสน จ, จิตฺตเหตุวสาปิ จ ปสิทฺธเหตุโน วิรุทฺเธน อจฺฉริยเหตูนํ ปเภเทน จ, เภทา เหตุวิเสสา อนนฺตา ยสฺมา อปริยนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วกฺขมานํ เตสํ เหตูนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อวเสสเหตูนํ โอคาหณทฺวารมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติฯ ภาโว จ อภาโว จาติ จ, เตเยว กิจฺจานีติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, จิตฺตา วิจิตฺตา จ เต เหตโว จาติ จ, เตสํ วโสติ จ, มุขเมว มุขมตฺตํ, มุขญฺจ ตํ วา มตฺตํ สามญฺญญฺเจติ จ, ตสฺส นิทสฺสนมิติ จ วากฺยํฯ มตฺตสทฺโท อวธารเณ สามญฺเญ วา วตฺตเตฯ

[254]

ปรมตฺถปกาเสก-

รสา สพฺพมโนหรา;

มุนิโน เทสนา’ยํ เม,

กามํ โตเสติ มานสํ

ภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ

[254] อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทิฯ ปรมตฺถสภาวสฺส นามรูปาทิโน ปกาโสเยว เอกรโส อสหายกิจฺจํ ยสฺสา สา ตาทิสีฯ สพฺเพสํ มโน หรตีติ สพฺพมโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มานสํ จิตฺตํ กามเมกนฺเตน โตเสตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ การกเหตุ สนฺโตสสตฺตาย การณโตฯ

[254] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปรมตฺถ’’อิจฺจาทินาฯ ปรมตฺถปกาเสกรสา นามรูปขนฺธอายตนาทิอุตฺตมตฺถานํ ปกาสนสงฺขาต อสหายกิจฺจวตี สพฺพมโนหรา โวหารานุรูเปน วิสยภาวูปคมเนน สพฺเพสํ มโนหรา มุนิโน อยํ เทสนา เม มยฺหํ มานสํ กามํ เอกนฺเตน โตเสตีติฯ พุทฺธสฺส ธมฺมเทสนา ปุพฺเพ อวิชฺชมานสฺส สนฺโตสสฺส สตฺตาสงฺขาตสมุปฺปาทํ กโรตีติ การกเหตุ นาม โหติฯ สา จ เทสนา ‘‘มานสํ โตเสตี’’ติ เอตฺตเกน อทสฺเสตฺวา ‘‘ปรมตฺถปกาเสกรสา’’ติ สวิเสสนํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อลงฺกาโรติ อภิมตาฯ เอโก จ โส รโส เจติ จ, ปรมตฺถปกาโสเยว เอกรโส เอกกิจฺจมสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ ภาวกิจฺโจ ภาวสงฺขาตํ สตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ ชนกเหตุฯ

[255]

ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;

นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานญฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยา

อภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ

[255] ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิฯ ธีเรหิ สปฺปญฺเญหิ สห สํวาสา สํสคฺเคน จ, สทฺธมฺมสฺส สมฺพุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต อภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขาทีนํ นิคฺคเหน วิสยปฺปวตฺตินิโรธรูเปน วิชเยน จ เหตุนา ทุกฺขสฺส ปญฺจกฺขนฺธสงฺขตสฺส อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาโต อุปสโม สิยา ภเวยฺยาติ อยํ อภาวกิจฺโจ การกเหตุ อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาตสฺส อภาวสฺส การณโตฯ

[255] ‘‘ธีเรหิ’’จฺจาทิฯ ธีเรหิ สห สํวาสา สมคฺควาเสน จ, สทฺธมฺมสฺส พุทฺธเทสิตสฺส อภิโยคโต นิรนฺตราภฺยาเสน จ, อินฺทฺริยานํ จกฺขุอาทีนํ นิคฺคเหน รูปาทิอารมฺมเณสุ สุภาทิคฺคหณสฺส นิวารเณน จาติ อิเมหิ การเณหิ ทุกฺขสฺส ขนฺธายตนาทิกสฺส อุปสโม อนุปฺปาทนิโรโธ ขนฺธปรินิพฺพานํ วา สิยาติฯ อภิณฺหโส โยโคติ วิคฺคโหฯ อภาวกิจฺโจ ทุกฺขสฺส อุปสมสงฺขาตํ อสตฺตากิจฺจํ กตฺวา ปวตฺโต การกเหตุ อวิชฺชมานสงฺขาตาย อสตฺตาย อุปฺปาทนโต ชนกเหตุ นามฯ อภาโว กิจฺจมสฺเสติ จ, การโก จ โส เหตุ จาติ จ วากฺยํฯ ภาวกิจฺโจปิ วุตฺตพฺยติเรกโต ญายติฯ

[256]

มุนินฺท จนฺทสํวาทิ-กนฺตภาโวปโสภินา;

มุเขเนว สุโพธํ เต, มนํ ปาปาภินิสฺสฏํ

ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุฯ

[256] ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ มุนินฺเทติ อามนฺตนํฯ เต ตว จนฺทสํวาทินา จนฺทสทิเสน กนฺตภาเวน อุปโสภินา โสภมาเนน มุเขเนว ปาเปหิ ราคาทีหิ อภินิสฺสฏํ พฺยปคตํ มนํ จิตฺตํ สุโพธํ สุฏฺฐุ วิญฺญายตีติ อยํ ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุ อวโพธสตฺตาย ญาปนโตฯ

[256] ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จนฺทสํวาทิกนฺตภาโวปโสภินา จนฺทกนฺตภาวสทิเสน กนฺตภาเวน โสภมาเนน มุเขน มนํ ตุยฺหํ จิตฺตํ ปาปาภินิสฺสฏํ ราคาทีหิ กิเลเสหิ นิกฺขนฺตนฺติ สุโพธํ สุฏฺฐุ วิญฺญายตีติฯ อิห มุขํ มนกนฺตภาวสมฺพนฺเธน สมนฺนาคตํ สยํ วิชฺชมานเมว กิเลสาปคมสฺส อวโพธสตฺตํ ญาเปตีติ ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุ นาม ชาโตฯ จนฺเทน อเภโทปจารโต จนฺทลาวณฺเยน สํวาที สทิโสติ จ, โส จ โส กนฺตภาโว เจติ จ, เตน อุปโสภิโตติ จ, ปาเปหิ อภินิสฺสฏนฺติ จ วากฺยํฯ

[257]

สาธุหตฺถารวินฺทานิ, สงฺโกจยติเต กถํ;

มุนินฺท จรณทฺวนฺท-ราคพาลาตโป ผุสํ

อยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

[257] ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺท เต จรณานํ ทฺวนฺทสฺส ราโค พาโล จ โส อาตโป เจติ ราคพาลาตโป ตรุณกิรณสมูโห โลหิตตฺตาทินา สาธูนํ หตฺถารวินฺทานิ กนฺตาทินา ผุสํ วิสาริตฺเตนา’มสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ มกุลยติ, อญฺชลิปณามพนฺเธน อยุตฺตเมตํฯ พาลาตโป หิ ปทุมานมุมฺมีลนเหตุ, อยํ ตุ อปุพฺโพ พาลาตโป โย ปทุมานิ นิมีเลตีติ อนุจิตการิยการณา อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ, เอวํวิโธ วิญฺเญยฺโย ภาวกิจฺจตฺเตปีติฯ

[257] ‘‘สาธุ’’อิจฺจาทิฯ เห มุนินฺท เต ตว จรณทฺวนฺทราคพาลาตโป ปาทยุคฬสฺส อรุณวณฺณสงฺขตอภินวสูริยกิรโณ สาธุหตฺถารวินฺทานิ สุชนานํ กรปทุมานิ ผุสํ อตฺตโน สพฺพพฺยาปิตฺตา ผุสนฺโต กถํ สงฺโกจยติ กรสมฺปุฏรูเปน มกุลยตีติฯ

พาลาตโป นาม ปทุมวิกสนํ วินา สงฺโกจนํ น กโรติ, เอโส อาตโป อจฺฉริโย วิจิตฺโตติ คมฺยมานตฺตา อยุตฺตสงฺโกจสตฺตากรณโต อยํ อยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นามฯ อยุตฺตํ กโรตีติ จ, จิตฺตญฺจ ตํ เหตุ จาติ จ วากฺยํฯ

[258]

สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;

มุนินฺทจรณทฺวนฺท-นขจนฺทาน’มํสโว

ยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

[258] ‘‘สงฺโกจยนฺติ’’จฺจาทิฯ มุนินฺทสฺส ปาทานํ ทฺวนฺเท นขา เอว จนฺทา กนฺตาทินา เตสํ อํสโว กิรณา อิห โลเก ชนฺตูนํ สตฺตานํ ปาณโย เอว ปงฺเกรุหานิ กนฺตาทินา สงฺโกจยนฺติ ปณามกรณสมฺปุฏรูเปน มิลียนฺตีติ [มิลายยนฺตีติ (?)] ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ จนฺทโต ปงฺกชสงฺโกจสฺส อุจิตตฺตาฯ วุตฺตนเยปีติฯ

[258] ‘‘สงฺโก’’อิจฺจาทิฯ มุนินฺทจรณทฺวนฺทนขจนฺทานํ สมฺพุทฺธสฺส ปาททฺวนฺเท นขาวลิสงฺขาตานํ จนฺทานํ อํสโว รํสโย อิห โลเก ชนฺตูนํ ปาณิปงฺเกรุหานิ สงฺโกจยนฺติ กรสมฺปุฏากาเรน สงฺโกจยนฺติ มกุลํ กโรนฺตีติฯ จนฺทกิรเณหิ กตฺตพฺพาย เอว ปทุมสงฺโกจสตฺตาย กตตฺตา จ, ปกติจนฺทกิรณกตฺตพฺพกิจฺจสฺส จนฺทมรีจิสมานอญฺญาทิฏฺฐปุพฺพวิจิตฺรอํสูหิ กตตฺตา จ อยํ ยุตฺตการี จิตฺตเหตุ นามฯ ปาณโย จ เต ปงฺเกรุหานิ เจติ จ, มุนินฺทสฺส จรณทฺวนฺทมิติ จ, ตสฺมิํ นขานีติ จ, เตว จนฺทาติ จ วากฺยํฯ

[259]

อุทฺทิฏฺฐานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส [อนุเทโส (?)] ยถากฺกมํ;

สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จ

[259] กมํ วิวริตุมุปกฺกมติ ‘‘อุทฺทิฏฺฐาน’’มิจฺจาทิฯ

อุทฺทิฏฺฐานํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ ปทตฺถานํ วตฺถูนํ เกสญฺจิ ยถากฺกมํ อุทฺเทสกฺกมานติกฺกเมน อนุทฺเทโส ปุน อตฺถนฺตรนิทฺเทสนเยน อนุกถนํ [กถนํ (?)] ‘‘สงฺขฺยาน’’มิตฺยปิ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิตฺยปิ จ นิทฺทิฏฺฐํ วุตฺตํฯ วิเธยฺยตฺตา เตสํ ปธานตฺตมิติ ตทเปกฺขาย นปุํสกตฺตํ, อนุวทิตพฺพตฺตานุทฺเทสสฺสาปฺปธานตฺตมิติ น ปุลฺลิงฺคปริคฺคโหฯ ‘‘กโม’’อิจฺจปิ นิทฺทิฏฺโฐติ ลิงฺควิปริณาโมฯ

[259] อิทานิ กมาลงฺการํ อุทฺทิสติ ‘‘อุทฺทิฏฺฐาน’’มิจฺจาทินาฯ อุทฺทิฏฺฐานํ ปฐมกถิตานํ ปทตฺถานํ ยถากฺกมํ อุทฺทิฏฺฐกฺกมมนติกฺกมฺม อนุทฺเทโส อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุนกถนํ ‘‘สงฺขฺยาน’’มิติ จ, ‘‘ยถาสงฺขฺย’’มิติ จ นิทฺทิฏฺฐํ, กโมปิ จ นิทฺทิฏฺโฐฯ เอตฺถ ปสิทฺธํ อนุทฺเทสํ ปุพฺพทฺเธน อนุวทิตฺวา อปฺปสิทฺธํ กมมฺปิ กมปริยายํ สงฺขฺยานยถาสงฺขฺยทฺวยมฺปิ อปรทฺเธน วิทธาติฯ เอตฺถ วิธาตพฺพํ ทสฺเสตุํ อนุวาทสฺส อาหริยมานตฺตา อนุวาโท อปฺปธาโน, วิธาตพฺโพ ปธาโนฯ ยญฺหิ วิธาตพฺพํ, ตํ ปธานํ, อิตรมปฺปธานนฺติ อิมินา การเณน วุจฺจติฯ ตสฺมา ‘‘นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติ ‘‘สงฺขฺยานํ, ยถาสงฺขฺย’’นฺติ ทฺวยํ อเปกฺขาย (ตสฺส อปฺปธานตฺตา) [อิทํ ปททฺวยํ สีหฬพฺยาขฺยายํ น ทิสฺสติ] นปุํสกํ โหติฯ ‘‘กโม’’ติ อเปกฺขาย ‘‘นิทฺทิฏฺโฐ’’ติ ปุลฺลิงฺโค โหติฯ อปฺปธาโน อนุทฺเทโสติ นาเปกฺขติฯ กมมนติกฺกมฺมาติ จ, สงฺขฺยาย อนภิกฺกโมติ จ วากฺยํฯ

[260]

อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานิ โจ-ปเสวนฺเต วนํ ชลํ

[260] ตมุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินาฯ มุนินฺท ตว อาลาปหาสา จ เตสํ ลีลาหิ, อุทฺเทโสยํฯ วิชยา โกกิลกุมุทานํ ปราภเวน โกกิลา กรวีกา กุมุทานิ จ, ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํ วุตฺตาเปกฺขายฯ วกฺขมานาเปกฺขาย ตุ อยมฺปิ อุทฺเทโสว, ‘‘โกกิลา วนํ, กุมุทานิ ชล’’มิติ ยโถทฺเทสมนุทฺเทโสยํฯ อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยนฺติ มญฺเญฯ

อิติ วตฺถุโต เอว สมฺภโว อิเวติ ปริกปฺปเตฯ ยชฺเชวํ ปริกปฺปนาย กถํ ยถาสงฺขฺยนฺติ เจ? อตฺโรจฺจเต – ยตฺถาลงฺการนฺตรมปิ ปตียเตฯ ตตฺถุทฺเทสานุรูปานุทฺเทสสมฺภเว สงฺขฺยานเมวาลงฺกาโร โวหรียเต ตสฺเสว มุขฺยโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺตาฯ ยตฺถาลงฺการนฺตรํ น คมฺยเต, ตตฺถ อจฺจนฺตเมว กโมติ วิญฺเญยฺยํฯ

[260] อุทาหรติ ‘‘อาลาปิ’’จฺจาทินาฯ เห มุนินฺท เต ตว อาลาปหาสลีลาหิ มธุรสรลีลาหิ สทฺธิํ มนฺทหสิตลีลาหิ สญฺชาตา วิชยา ชยเหตุ โกกิลา กรวีกา จ กุมุทานิ เกรวานิ จ วนํ ชลญฺจ กเมน อุปเสวนฺเต อิว นิสฺสยํ กโรนฺตีติ มญฺเญติฯ เอตฺถ ‘‘อาลาปหาสลีลาหี’’ติ อุทฺเทโส, ‘‘โกกิลา กุมุทานี’’ติ วุตฺตาเปกฺขาย อนุทฺเทโส, ‘‘วนํ ชล’’นฺติ วกฺขมานาเปกฺขาย อุทฺเทโสว โหติ, ตตฺวโต อีทิสวิชเยน โกกิลาทีนํ วนาทินิสฺสยการณาภาวโต อิวสทฺทปโยเคน นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวํ สติ อยํ ปริกปฺปนา น ภวติฯ กสฺมา? นานาลงฺการสนฺนิปาเต สติ โย โย อลงฺกาโร วตฺตุนา อิจฺฉิโต, ตสฺเสว มุขฺยโต โวหรียมานตฺตาฯ เอวํ ปริกปฺปนาลงฺการสํสคฺเค สติปิ อุทฺเทสกฺกเมน ทสฺสิตสฺส อนุทฺเทสสฺส มุขฺยตฺตา อยํ กมาลงฺกาโร นามฯ อีทิสญฺญมฺปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺพํฯ อาลาโป จ หาโส เจติ จ, เตสํ ลีลาโยติ จ วิคฺคโหฯ

[261]

สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;

ปิยสฺสา’ติสเยเน’กํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํ

[261] ปิยตรมาหรติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินาฯ อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนมาขฺยานํ โหติ, เอตํ ปิยตรํ นาม สิยาฯ

[261] อิทานิ ปิยตราลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘สิยา’’อิจฺจาทินา, อติสเยน ปิยสฺส กสฺสจิ อตฺถรูปสฺส อภิเธยฺยสภาวสฺส ยํ ปฏิปาทนํ กถนํ โหติ, เอตํ ปฏิปาทนํ ปิยตรํ นาม ปิยตราลงฺกาโร นาม โหติฯ อติสเยน ปิยนฺติ จ, อตฺโถ เอว รูปํ สภาโวติ จ วากฺยํฯ

[262]

ปีติ ยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต สนฺทสฺสนา ตว;

กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเวว ปุน ทสฺสนา

[262] อุทาหรติ ‘‘ปีติ’’จฺจาทิฯ สนฺต สปฺปุริส มหามุนิ ตว สนฺทสฺสนา จกฺขุปถาปาถมตฺเตน มธุรกถาสวนา ยา ปีติ เม มม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิเสน สุเขน [สุขณเน (?)] ตเวว นาญฺญสฺส กสฺสจิ, โก หิ นาโมญฺโญ ตวาทิโสติ, ปุน ทสฺสนา ภเวยฺยาติฯ

[262] ‘‘ปีติ’’จฺจาทิฯ เห สนฺต สปฺปุริส ตถาคต ตว สนฺทสฺสนา มม เนตฺเต อาปาถคมนโต ยา ปีติ เม สมุปฺปนฺนา, อยํ ปีติ กาเลน อีทิสกฺขเณน ตยา สทิสสฺส อญฺญสฺสาภาวา ตเวว ปุน ทสฺสนา ทสฺสนโต ภเวติฯ เอตฺถ ปีติยา’ติสยเหตุภูตํ อติอิฏฺฐารมฺมณญฺจ ทสฺสเน อติเคธญฺจ ปกาสเนน อติปีตีติ ปทตฺถํ [อติปิยํ ปีภิปทตฺถํ (ก.)], ปกาสิตํ โหติฯ ‘‘อยํ ปีติ ภเว’’ติ ปุพฺพกาเล อุปฺปนฺนปีติยา ปุนาสมฺภวโต ตํสทิสาเยว ปีติ คหิตา ยถา ‘‘โสเยว วฏฺฏโก [วทฺธโก (สี. พฺยาขฺยายํ)], ตานิเยว โอสธานี’’ติฯ

[263]

วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปตวตฺถุโน;

สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถสงฺเขปรูปโต

[263] สมาสวุตฺติํวตฺตุมาห ‘‘วณฺณิเตนิ’’จฺจาทิฯ วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อธิปฺเปตสฺส มนสิ นิหิตสฺส วตฺถุโน อตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อยํ วุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นามฯ

กสฺมา? อตฺถสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส สงฺเขโป สงฺขิปิตฺวา กถนํ รูปํ สภาโว, ตสฺมา ตโตยมนฺวตฺถสญฺญา สงฺเขปวุตฺติ สมาสวุตฺตีติ กตฺวาฯ กสฺมา? อยํ คุณีภูตา สกตฺถา อตฺถนฺตรํ วิทธาติ, น ตุ สกตฺถปธานาฯ

[263] อิทานิ สมาสวุตฺติํ นิทฺทิสติ ‘‘วณฺณิเต’’จฺจาทินาฯ วณฺณิเตน ปสํสิเตน อุปมาเนน อุปมานวตฺถุนา กรณภูเตน อธิปฺเปตวตฺถุโน อิจฺฉิตตฺถสฺส วุตฺยา กถเนน อตฺถสงฺเขปรูปโต วตฺตุมิจฺฉิตตฺถสฺส สงฺคหรูปตฺตา อยํ ยถาวุตฺตลกฺขณา สมาสวุตฺติ นาม โหติฯ เอตฺถ วตฺตุมิจฺฉิตตฺถํ สงฺคเหตฺวา มนสิ กตฺวา ตสฺส อุปมาภูตตฺถสฺส วณฺณนาย มนสิ กตสฺส ปกาสนโต อยํ สมาสวุตฺติ นามฯ เอติสฺสา ปทาภิหิโต สกตฺโถ อปฺปธาโน, คมฺมมานตฺโถ ปน ปธาโน โหติฯ อธิปฺเปตญฺจ ตํ วตฺถุ เจติ จ, สมาเสน สงฺเขเปน วุตฺติ กถนมิติ จ, สงฺเขโปเยว รูปํ สรูปนฺติ จ, อตฺถสฺส สงฺเขปรูปนฺติ จ วิคฺคโหฯ

[264]

สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;

อตฺเถว อปราปฺย’ตฺถิ, ภินฺนาภินฺนวิเสสนา

[264] ตสฺสา ปเภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินาฯ สา อยํ สมาสวุตฺติ ยํกิญฺจิ วตฺถุ สามญฺญาการปฺปตีตํ ‘‘อีทิสมิทํ นาญฺญถา’’ติ กุโตจิ พฺยวจฺฉิชฺชเต เกนจิ คุณาทินา ววตฺถาปียเต, ตํ วิเสสฺยํ, ตเมว มตฺตํ วิเสสนเภทพฺยวจฺเฉทโต, เตนฯ ภินฺนา อตุลฺยา อวยวธมฺมสฺส สมุทาเย วตฺตนโตฯ อภินฺนํ ตุลฺยาการํ วิเสสนํ ยสฺสํ สา อภินฺนวิเสสนาปิ อตฺเถวฯ อปราปฺยตฺถิ, น เกวลํ สาเยวฯ กีทิสี? ภินฺนญฺจ อภินฺนญฺจ วิเสสนํ ยสฺสนฺติ ภินฺนาภินฺนวิเสสนาฯ วิเสสฺยํ ตุ ภินฺนนฺติฯ

[264] อิทานิ ตสฺสา สมาสวุตฺติยา เภทํ ทสฺเสติ ‘‘สาย’’มิจฺจาทินาฯ

สา อยํ สมาสวุตฺติ วิเสสฺยมตฺเตน คุณาทิสทิสธมฺเมน กรณภูเตน เกนจิ อุปมานวตฺถุนา มนสิ กตํ ‘‘อิทํ อุปเมยฺยวตฺถุ อีทิส’’นฺติ สามญฺญาวตฺถโต วิสุํ กตวิเสสฺเยน ภินฺนา วิสุํ ชาตา, ตตฺตเกน อตุลฺยา วา, อภินฺนวิเสสนา ตุลฺยวิเสสนยุตฺตา อตฺเถว ภินฺนาภินฺนวิเสสนา อตุลฺยตุลฺยวิเสสนยุตฺตา ภินฺนวิเสสฺยยุตฺตา อปราปิ อตฺถิฯ เอวํ สมาสวุตฺติ ทฺวิธา โหติฯ วิเสสฺยเมว มตฺตมิติ จ, อวยเวน สมฺภวเภทสภาวสฺส สมุทาเยปิ ปวตฺตตฺตา ภินฺนาติ วุตฺตาฯ อภินฺนานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ, ภินฺนานิ จ อภินฺนานิ เจติ จ, ตานิ วิเสสนานิ ยสฺสมิติ จ วิคฺคโหฯ

อภินฺนวิเสสน

[265]

วิสุทฺธามตสนฺทายี,

ปสตฺถรตนาลโย;

คมฺภีโร จา’ย’มมฺโภธิ,

ปุญฺเญนา’ปาทิโต [ปุญฺเญนาสาทิโต (สี.)] มยา

[265] อุภยมุทาหรติ ‘‘วิสุทฺธ’’อิจฺจาทินาฯ อยมมฺโภธิ สาคโร ปุญฺเญน จิรานุจิตกุสลมูเลน เหตุนา มยา อาปาทิโต ปตฺโต, กีทิโส? วิสุทฺธํ โลกโวหารโต เทวาสุรานํ มถเน วิเสนาสมฺมิสฺสตฺตา อมตํ ปียูสํ สนฺททาตีติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, อมฺโภธิฯ วิสุทฺธํ โทสเลเสนาปฺยสมฺผุฏฺฐตฺตา อจฺจนฺตนิมฺมลํ อมตํ มรณาภาเวน อมตสงฺขาตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺททาติ อุปเทสกภาเวนาติ วิสุทฺธามตสนฺทายี, สทฺธมฺโมฯ ปสตฺถานิ นิรวชฺชตฺตา รตนานิ มุตฺตามณิอาทีนิ, เตสํ อาลโย ปวตฺติฏฺฐานํ, อมฺโภธิฯ ปสตฺถานิ พุทฺธาทีหิ อเนกธา, วณฺณิตานิ รตนานิ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขตานิ, เตสํ อาลโย, สทฺธมฺโมฯ