หิ-รหิตวิเสสฏฺฐ

[242]

ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ นิพฺพุติํ;

นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺชสมงฺคินํฯ

[242] ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโน สํสาโรเยว กนฺตาโร ทุคฺคมตฺตา, ตโต ชนํ สกลมฺปิ โลกํ นิพฺพุติํ ปาเปติฯ นนุ ปสิทฺธิยมนุมติยํ วาฯ สายํ คติ นิพฺพุติปาปนสงฺขาตา ปวตฺติ, วิคโต สารโท ภยมสฺสาติ วิสารโท, ตสฺส ภาโว นิพฺภยตา [นิพฺภยตาย (ก.)] เวสารชฺชํ, เตน สมงฺคีนํ ยุตฺตานํฯ ยุตฺตาติ อนุรูปาติฯ อยํ หิสทฺทวิรหิโต วิเสสฏฺโฐ อตฺถนฺตรนฺยาโส, เวสารชฺชสมงฺคีนเมว ตถาภาวโต น สพฺพพฺยาปีฯ

[242] ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ ชิโน ชนํ สตฺตโลกํ สํสารกนฺตารา นิพฺพุติํ ปาเปติ, สา อยํ คติ ปวตฺติ เวสารชฺชสมงฺคีนํ จตุเวสารชฺชคุณสมนฺนาคตานํ ตถาคตานํ ยุตฺตา นนูติฯ อยํ ชนานํ นิพฺพานํ ปาปนา เวสารชฺชสมงฺคีนํเยว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโฐ หิสทฺทรหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ วิคโต สารโท ภยํ อสฺเสติ จ, กสฺส ภาโวติ จ, เตน สมงฺคิโนติ จ วากฺยํฯ นนูติ ปสิทฺธิยํ อนุมติยํ วา วตฺตเตฯ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺโถ วุตฺตนเยน ญาตพฺโพฯ

หิ-สหิตวิเสสฏฺฐ

[243]

สุรตฺตํ เต’ธรปุฏํ, ชิน รญฺเชติ มานสํ;

สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รญฺเชนฺติ สงฺคเตฯ

[243] ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ ชิน เต ตว สุรตฺตํ พิมฺพผลสมานวณฺณตฺตา อธรปุฏํ มานสํ ปสฺสตํ เยสํ เกสญฺจิ รญฺเชติ ปีเณตีติฯ หิ สมตฺถเน, ตถา หีติ อตฺโถฯ

สยํ เยน เกนจิ ราเคน รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ปรีตา คตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเฐ ปเร อญฺเญ รญฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺตีติ สสิเลโส สาธโนฯ อยญฺจ หิสทฺทสหิโต วิเสสฏฺโฐ อตฺถนฺตรนฺยาโส ตถาภาวสฺส ตถาวิธานเมว สมฺภวโตฯ

[243] ‘‘สุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ โภ ชิน เต ตว สุรตฺตํ อธรปุฏํ โอฏฺฐยุคฬํ มานสํ ปสฺสนฺตานํ [ปสนฺนจิตฺตํ (ก.)] จิตฺตํ รญฺเชติ ปีณยติฯ หิ ตเถว, สยํ ราคปรีตา รตฺตวณฺเณน อนุราเคน วา ยุตฺตา สงฺคเต อตฺตนา สํสฏฺเฐ ปเร อญฺเญ รญฺเชนฺติ รตฺตวณฺเณ อนุรตฺเต วา กโรนฺติฯ อิทํ เตสํ สภาวเมเวติฯ อยํ อีทิสานเมว อาเวณิกตฺตา วิเสสฏฺโฐ หิสทฺทสหิโต อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ ปุฏสทิสตฺตา อธโร เอว ปุฏมิติ จ, ราเคน ปรีตา ยุตฺตาติ จ วิคฺคโหฯ

[244]

วาจฺเจ คมฺเม’ถ วตฺถูนํ,

สทิสตฺเต ปเภทนํ;

พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก-

ภยเภทา จตุพฺพิโธฯ

[244] พฺยติเรกวิกปฺปมาห ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสญฺจิ วตฺถูนํ สทิสตฺเต กถญฺจิ วตฺถูนํ ตุลฺยตฺเต วาจฺเจ สทฺเทน วาจเกน ปฏิปาทิเต อถ คมฺเม อสทฺทปฏิปาทิเต สพฺพตฺถพเลน ปกรณาทินา ญาเต วา, น เกวลํ สทฺทปฏิปาทิเตฯ ปเภทนํ เตสเมว วตฺถูนํ วิเสสกถนํ พฺยติเรโก พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณนฺติ กตฺวาฯ อยํ พฺยติเรโกปิ เอโกภยเภทา เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วาจฺจคมฺมานํ ปจฺเจกํ วิเสเสน จตุพฺพิโธฯ

[244] อิทานิ พฺยติเรกํ ทสฺเสติ ‘‘วาจฺเจ’’อิจฺจาทินาฯ วตฺถูนํ วตฺตุมิจฺฉิตานํ เกสญฺจิ ปทตฺถานํ สทิสตฺเต เยน เกนจิ อากาเรน สมานตฺเต วาจฺเจ วาจกสทฺเทน ปฏิปาทนีเย อถ ปุน คมฺเม ตสฺมิํเยว สทิสตฺเต อตฺถสตฺติสงฺขาตสามตฺถิเยน คมฺมมาเน ปเภทนํ เตสํเยว วตฺถูนํ นานตฺตกถนํ พฺยติเรโก นามฯ อยมฺปิ พฺยติเรโก เอโกภยเภทา พฺยติเรจนสงฺขาตปุถกฺกรณสามญฺเญน อภินฺโนปิ วาจฺจคมฺมานํ ทฺวินฺนํ ปจฺเจกเมว เอกพฺยติเรโก อุภยพฺยติเรโกติ วิเสเสน จตุพฺพิโธ โหติฯ สทิสานํ ภาโวติ จ, ปกาเรน เภทนํ กถนมิติ จ, พฺยติเรจนํ ปุถกฺกรณมิติ จ, เอโก จ อุภโย จาติ จ, เตสํ เภโท วิเสสนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

วาจฺจเอกพฺยติเรก

[245]

คมฺภีรตฺตมหตฺตาทิ-

คุณา ชลธินา ชิน;

ตุลฺโย ตฺว’มสิ เภโท ตุ,

สรีเรเน’ทิเสน เตฯ

[245] อุทาหรติ ‘‘คมฺภีร’’อิจฺจาทิฯ ตฺวํ คมฺภีรตฺตํ อคาธตา อชฺฌาสยวิสิฏฺฐตา จ มหตฺตํ เวปุลฺลํ คุณมหนฺตตา จ ตํ อาทิ ยสฺส อุปการิตาทิโน, ตสฺมา คุณา ชลธินา สาคเรน ตุลฺโยฯ ‘‘อสี’’ติสทฺทปฏิปาทิตํ สทิสตฺตํ วุตฺตํฯ เภทํ ทสฺเสติ ‘‘เภโท ตุ’’อิจฺจาทินาฯ เภโท ตุ วิเสโส ปน สาคเรน สห อีทิเสน ทิสฺสมาเนน กรจรณาทิมตา รุจิเรน เต สรีเรเนว เหตุนา, นาญฺญถา, ตสฺเสทิสํ สรีรํ นตฺถีติฯ สทิสตฺเต ปฏิปาทิเต เอกพฺยติเรโกยํ เอกสฺมิํ ชิเน วตฺตมาเนน ธมฺเมน อุปเมยฺโยปมานภูตชินสาครานํ ตสฺส เภทสฺส ปตียมานตฺตาฯ