‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี’’ติอาทิวิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘เต น คมิสฺสนฺตี’’ติ ติตฺถิยานํ ภาวิโน นิพฺพานคมนสฺส พุทฺธิยา ปฏิสิทฺธตฺตา อยํ อนาคตกฺเขโป นามฯ มิจฺฉา วิปรีตา จ สา ทิฏฺฐิ จาติ จ, ตาย ปริกฺกนฺตํ มานสํ เยสนฺติ จ วากฺยํฯ

‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;

คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ –

ตฺยาทิโก อนาทรกฺเขโปปิ ทสฺสิตาตีตกฺเขปาทีหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ น วุตฺโตฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เห กนฺต วลฺลภ มม ชีวิตาสา พลวตี โหติ, ธนาสา ทุพฺพลา, ตฺวํ คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา, มมาวตฺถา มม ปกติ นิเวทิตา วิญฺญาปิตาฯ ‘‘เอตฺถ มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ วิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา’’ติ อิมินา อนาทรวจเนน อตฺตโน วลฺลภสฺส วตฺตมานสฺส อนาคตสฺส วา คมนสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วตฺตมานกฺเขโป วา อนาคตกฺเขโป วา โหติฯ

[239]

เญยฺโย โสตฺถนฺตรนฺยาโส,

โย’ญฺญวากฺยตฺถสาธโน;

สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ,

หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ

[239] อตฺถนฺตรนฺยาสํ นฺยาสยติ ‘‘เญยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส กสฺสจิ วากฺยตฺถสฺส สาธโน สมตฺถโก กสฺสจิเทว อตฺถสฺส ปรสฺส นฺยาโส โย, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส เญยฺโย อตฺถนฺตรสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน นฺยาโส ปโยโคติ กตฺวาฯ ตสฺส เภทมาห ‘‘สพฺเพ’’จฺจาทินาฯ อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต วิกปฺปโต หิวิสิฏฺฐา หิสทฺเทน วิเสสิตา สพฺพพฺยาปี จ วิเสสฏฺโฐ จาติ อิเม ภวนฺติฯ นนุ ปติวตฺถูปมาย อิมสฺส จ โก เภโทติ? สจฺจํ, ตถาปิ อุภยตฺถ อตฺถนฺตรนฺยาสมตฺเตน สทิสตฺเตปิ ยตฺถ มุขฺยโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาโว, สา ปติวตฺถูปมาฯ ยตฺถ ปน สาธนรูปสฺเสวตฺถนฺตรนฺยาโส, โส อตฺถนฺตรนฺยาโสติ ปากโฏเยวุภินฺนํ เภโทติฯ

[239] อิทานิ อตฺถนฺตรนฺยาสํ ทสฺเสติ ‘‘เญยฺย’’จฺจาทินาฯ โย อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญวากฺยตฺถสฺส สาธโน โหติ, อญฺญวากฺยตฺถํ สาเธติ, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส สาธิยวากฺยตฺถโต อญฺญตฺถสฺส ฐปนํ กถนํ ‘‘อตฺถนฺตรนฺยาโส’’ติ เญยฺโย, อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต ปเภเทน สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ จ, เอเตเยว หิวิสิฏฺฐา จาติ จตฺตาโร ภวนฺติฯ อตฺโถ จ โส อนฺตโร อญฺโญ เจติ จ, ตสฺส นฺยาโสติ จ, สพฺพํ พฺยาเปติ สีเลนาติ จ, วิเสเส ปเทเส ติฏฺฐตีติ จ, หิสทฺเทน วิสิฏฺฐาติ จ วากฺยํฯ

หิ-รหิตสพฺพพฺยาปี

[240]

เตปิ โลกหิตาสตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ [จนฺทิมารปิ (สี.)];

อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ

[240] อุทาหรติ ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ โลกสฺส หิเต อภิวุทฺธิยํ อาสตฺตา อภิรตฺตา สูริโย จนฺทิมา อปีติ เต มหนฺตาปิ อตฺถํ อุทยวิปริยาส’มภาวํ คมิสฺสนฺติ, น [คมิสฺสนฺตา ปุน (ก.)] ตเถว ติฏฺฐนฺติ, ‘‘ปสฺเส’’ติ ตมวโพธยติฯ ตถา หิ นิยโม ‘‘ภาโว นาม น ปายินิฯ สพฺเพ สงฺขารา วยธมฺมิโน’’ติ อยํ นิยติฯ เกน นาม วตฺถุนา ลงฺฆฺยเต อติกฺกมิตุํ สกฺกาติฯ อยํ หิสทฺทรหิโต สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส ตาทิสสฺส นิยมสฺส สพฺพคตตฺตาฯ

[240] ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ

โลกหิตาสตฺตา โลกาภิวุทฺธิยํ ลคฺคา สูริโย อปิ จนฺทิมา อปิ เตปิ มหานุภาวา อตฺถํ วินาสํ คมิสฺสนฺติ, ปสฺส เอเตสํ ปากฏํ วินาสํ โอโลเกหิฯ ตถา หิ นิยโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สพฺพปทตฺถมนติกฺกมฺม ปวตฺตนิยโม เกน ลงฺฆฺยเต ปจฺจยสมุปฺปนฺเนน เกน ปทตฺเถน อติกฺกมฺยเตติฯ อยํ หิสทฺทรหิโต อตฺถคมนสงฺขาโต นิยโม สพฺพตฺถ คโตติ สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ ปติวตฺถูปมาย จ อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส จ อตฺถนฺตรนฺยาสตฺเตน ตุลฺยตฺเตปิ ตตฺถ สาธมฺมปกาสตฺตสภาโว, เอตฺถ วุตฺตตฺถสฺส สาธนสภาโวติ เอวมิเมสํ นานตฺตํ สุพฺยตฺตํฯ อปีติ สมฺภาวนายํ, ทุติโย อปิสทฺโท สมุจฺจเยฯ

หิ-สหิตสพฺพพฺยาปี

[241]

สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;

คโตว นิพฺพุติํ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตาฯ

[241] ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิฯ เทวมนุสฺสานํ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สตฺถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ ปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ, วสี ปญฺจหิ วสิตาหิ อติสยวสีหิ วสิปฺปตฺโต โสปิ มุนิสฺสโร นิพฺพุติํ ขนฺธปรินิพฺพานสงฺขาตํ คโต ปตฺโตเยว, หิสทฺโท สมตฺถเนฯ สพฺเพ สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา น สสฺสตา น นิจฺจา อุปฺปาทวยธมฺมตฺตา อนิจฺจาฯ อยมฺปิ หิสทฺทสหิตสพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตาติฯ

[241] ‘‘สตฺถา’’อิจฺจาทิฯ เทวมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺฐวเสน สตฺถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ ยถารหมนุสาสโก วสี วุฏฺฐานอธิฏฺฐานาทีสุ ปญฺจสุ วสิภาเวสุ สาติสยํ อิสฺสริยวา โส มุนิสฺสโร อปิ นิพฺพุติํ ขนฺธนิพฺพานํ คโต เอวฯ หิ ตเถว, สพฺเพ สงฺขารา สสฺสตา น โหนฺตีติฯ อยํ หิสทฺทสหิโต อนิจฺจตาย สพฺพคตตฺตา สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโสฯ วโส อสฺส อตฺถีติ วากฺยํฯ