อนฺตํ อติกฺกนฺตนฺติ จ, ตญฺจ ตํ กนฺตญฺเจติ จ, ลวณสฺส ภาโว ลาวณฺยํ, มธุรภาโว, ตํสทิสตฺตา อจฺจนฺตกนฺตญฺจ ตํ ลาวณฺยญฺจาติ จ, จนฺทสฺส อาตโป กิรโณติ จ, อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยเมว จนฺทาตโปติ จ, จนฺทปกฺเข อจฺจนฺตกนฺตลาวณฺยมิว จ โส จนฺทาตโป จาติ จ, เตน มโนหโรติ จ, ชินานนเมว อินฺทูติ จ วากฺยํฯ อิมินา กฺริยาทีปกตฺตเยเนว อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกานิปิ ญาตพฺพานิฯ

มาลาทีปก

[232]

โหตา’วิปฺปฏิสาราย,

สีลํ ปาโมชฺชเหตุ โส;

ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ,

ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยาฯ

[232] อาทิทีปกาทีสุปิ เตสุ ปโยคกฺกเมน ปการนฺตรมตฺถีติ วทติ ‘‘โหติ’’จฺจาทิฯ สีลํ ปญฺจสีลาทิกํ, อวิปฺปฏิสาราย ปจฺฉานุตาปาภาวาย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส อุปฺปนฺนมตฺตาย ปีติยา เหตุ โหติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติยา พลวภูตาย เหตุ โหติ, สา จายํ ปีติ ปสฺสทฺธาทีนํ ปสฺสทฺธิสุขาทีนํ ปสิทฺธิยา นิปฺผตฺติยา โหตีติ โยชนียํฯ

[232] อิทานิ นวสุ ทีปเกสุ ปโยควิเสเสน สาเธตพฺเพ อญฺญปฺปกาเร ทสฺเสติ ‘‘โหติ’’จฺจาทินาฯ สีลํ สุรกฺขิตํ ปญฺจงฺคทสงฺคาทิสีลํ อวิปฺปฏิสาราย โหติ, โส อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชเหตุ โหติ อุปฺปนฺนมตฺตาย ตรุณปีติยา การณํ ภวติ, ตํ ปาโมชฺชํ ปีติเหตุ พลวปีติการณํ โหติ, สา อยญฺจ ปีติ ปสฺสทฺธาทิปสิทฺธิยา กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธิอาทีนํ สิทฺธิยา เหตุ โหติฯ น วิปฺปฏิสาโร อวิปฺปฏิสาโร, นสทฺโท ปสชฺชปฏิเสเธ วตฺตเตฯ

ปมุทิตสฺส ภาโวติ จ, ตสฺส เหตูติ จ, ปสฺสทฺธิ อาทิ เยสํ สุขาทีนนฺติ จ, เตสํ ปสิทฺธีติ จ วิคฺคโหฯ

[233]

อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพมเปกฺขินี;

วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ

[233] กิมิทํ ตว ปการนฺตรมิจฺจาห ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิฯ อิจฺเจวมิมํ ยํ ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ นนุ กฺริยาทิทีปกเมตมิจฺจาห ‘‘อาทิทีปกตฺเตปี’’ติฯ ยชฺชปฺยาทิทีปกเมตํ ปุพฺพํ ปุพฺพํ วากฺยํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสาราย สีล’’นฺติอาทิกํ อเปกฺขินี อเปกฺขมานา วากฺยานํ ยถาวุตฺตานํ มาลา ปรมฺปรา ปวตฺตาติฯ ตํ ยถาวุตฺตํ มาลาทีปกํ มตํ, นาทิทีปกนฺติฯ

[233] ‘‘อิจฺจาทิ’’จฺจาทิฯ อาทิทีปกตฺเตปิ กฺริยาทิทีปกภาเว สติปิ วากฺยมาลา อเนกวากฺเยน สมฺพชฺฌมานา ปรมฺปรา ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘‘โหตาวิปฺปฏิสารายา’’ติอาทิกํ วากฺยํ อเปกฺขินี ปวตฺตาฯ อิติ อิทํ อนนฺตรคตปฺปการํ ทีปกํ ‘‘มาลาทีปก’’นฺติ มตนฺติฯ อาทิมฺหิ ทีปกมิติ จ, วิสโยปจาเรน อาทิ จ ตํ ทีปกญฺจาติ จ, มาลา เอว ทีปกมิติ จ วากฺยํฯ

[234]

อเนเนว ปกาเรน, เสสานมปิ ทีปเก;

วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา-นุคตี สุทฺธพุทฺธิภิฯ

[234] อวุตฺเต ทีปกวิกปฺเป อติทิสนฺโต นิคเมติ ‘‘อเนนิ’’จฺจาทินาฯ อเนเนว อนนฺตรา วุตฺเตน ปกาเรน วิธินา ทีปเก ทีปกวิสเย [ทีปกวิเสเส (ก.)] เสสานมวุตฺตานํ วิกปฺปานํ ชาตฺยาทิทีปกาทิเภทานํ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ ปริสุทฺธมตีหิ กวีหิ วิธาตพฺพา กาตพฺพาติฯ

[234] อิทานิ อวุตฺตทีปกานิปิ อติทิสติ ‘‘อเนเนวิ’’จฺจาทินาฯ

อเนเนว ปกาเรน ยถาวุตฺตทีปกปฺปกาเรน ทีปเก ทีปกวิสเย เสสานํ อปิ วิกปฺปานํ อวุตฺตชาติทีปกคุณทีปกสงฺขาตานํ ปกฺขานํ ชาตฺยาทิทีปกคุณาทิทีปกาทีนํ ฉนฺนํ มาลาทีปกานญฺจ อนุคติ อวโพโธ สุทฺธพุทฺธิภิ กวีหิ วิธาตพฺพา วุตฺตานุสาเรเนว กาตพฺพาฯ วิเสสโต อสงฺกรโต กปฺปียนฺตีติ จ, สุทฺธา พุทฺธิ เยสนฺติ จ วากฺยํฯ

[235]

วิเสสวจนิจฺฉายํ,

นิเสธวจนํ ตุ ยํ;

อกฺเขโป นาม โส’ยญฺจ,

ติธา กาลปฺปเภทโตฯ

[235] อกฺเขปมุปกฺขิปติ ‘‘วิเสสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ วจนิจฺฉายํ ยํ นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนํ วุตฺติ, โส อกฺเขโป นาม อกฺขิปนํ ปฏิเสโธติ กตฺวาฯ โสยมกฺเขโป จ กาลปฺปเภทโต อตีตาทิโต ติธา ติปฺปกาโรฯ

[235] อิทานิ อกฺเขปํ ทสฺเสติ ‘‘วิเสเส’’จฺจาทินาฯ วิเสสวจนิจฺฉายํ ตุ ยสฺส กสฺสจิ ปทตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย เอว ยํ นิเสธวจนํ ปฏิเสธวจนํ อตฺถิ, โส ปฏิเสโธ อกฺเขโป นาม อกฺเขปาลงฺกาโร นามฯ อยญฺจ อกฺเขโป กาลปฺปเภทโต อตีตาทิกาลวิเสเสน ติธา โหติฯ วิเสสสฺส กสฺสจิ วจนนฺติ จ, ตสฺมิํ อิจฺฉาติ จ, นิเสธสฺส ปฏิเสธสฺส วจนมิติ จ, อกฺขิปนํ ปฏิกฺขิปนนฺติ จ, กาลสฺส กฺริยาย วา ปเภโทติ จ วากฺยํฯ

[236]

เอกากี’เนกเสนํ ตํ, มารํสวิชยีชิโน;

กถํ ต’มถ วา ตสฺส, ปารมีพลมีทิสํฯ

อตีตกฺเขโปฯ

[236] ‘‘เอกากิ’’จฺจาทิฯ โส ชิโน เอกากี เอโก สมาโน อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยิ ปราเชสิ, ตํ กถํ ยุชฺชเตฯ

อถ วา กิํ น ยุชฺชเต, ยโต ตสฺส ชินสฺส ปารมี สมติํสวิธา ปารมิตา เอว พลํ อีทิสํ ยาทิสํ ตสฺส วิชยการณนฺติฯ เอตฺถ เอกากิตฺตการณสามตฺถิยา มารวิชยาโยคพุทฺธิ ‘‘สเสนํ มารํ วิชิตวาติ กถํ ยุชฺชตี’’ติ เอวมาการา อตีตา อกฺขิตฺตาติ อตีตกฺเขโปยํฯ

[236] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘เอกากิ’’จฺจาทินาฯ ส ชิโน โส สพฺพญฺญู เอกากี อสหาโย อทุติโย อเนกเสนํ ตํ มารํ วิชยี อชินีติ, ตํ กถํ ยุชฺชติฯ อถ วา ยุชฺชเตว, ตสฺส ชินสฺส ปารมีพลํ สมติํสปารมีพลํ สมติํสปารมีตาสงฺขตเสนา อีทิสมีทิสาติฯ พุทฺธสฺส อทุติยภาวญฺจ มารสฺส สปริวารภาวญฺจ นิสฺสาย กสฺสจิ อุปฺปนฺนา ‘‘เอกากินา กถมเนกเสโน มาโร ชิโต’’ติ วิปรีตพุทฺธิ อตีตมารวิชยวิสยตฺตา อตีตา โหติ, ‘‘ตสฺส ปารมีพลํ อีทิส’’นฺติ อตฺถวิเสสสฺส กถนิจฺฉาย ‘‘อถ วา’’ติ นิทฺทิฏฺฐปฏิเสธวจเนน อกฺขิตฺตนฺติ อตีตสฺส อกฺเขปนโต อตีตกฺเขโป นามฯ

[237]

กิํ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ,

อปฺปตฺโต’สฺมิติ ขิชฺชเส;

ปณาโม นนุ โสเยว,

สกิมฺปิ สุคเต กโตฯ

วตฺตมานกฺเขโปฯ

[237] ‘‘กิํ จิตฺเต’’จฺจาทิฯ จิตฺต เอชาย ตณฺหาย สมุคฺฆาตํ สพฺพถา อปฺปวตฺติํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กิํ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโทฯ สุคเต สกิมฺปิ เอกวารมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว ตณฺหาย สมุคฺฆาโตเยว นนุ เอกนฺตการณตฺตา ตสฺสาติ วตฺตมานกฺเขโปยํ วตฺตมานสฺส เขทสฺสากฺขิตตฺตาฯ

[237] ‘‘กิํ จิตฺเต’’จฺจาทิฯ เห จิตฺต เอชาสมุคฺฆาตํ เอชาสงฺขตาย ตณฺหาย สมุจฺเฉทปหานํ อปฺปตฺโตสฺมีติ กิํ ขิชฺชเส, ตุจฺโฉ ตว เขโทฯ ตถา หิ สุคเต พุทฺธวิสเย สกิมฺปิ กโต ปณาโม โสเยว นนุ ตณฺหาสมุจฺเฉทสฺส เอกนฺตการณตฺตา การณการิยานมเภทพุทฺธิยา โส เอชาสมุคฺฆาโตเยว กิํ น ภวติ, ภวตฺเยวฯ ‘‘ปณาโม’’ตฺยาทิวิเสสกถนาธิปฺปาเยน ‘‘กิํ ขิชฺชเส’’ติ จิตฺตสฺส วตฺตมานเขทสฺส ปฏิเสธิตตฺตา อยํ วตฺตมานกฺเขโป นามฯ เอชาย สมุคฺฆาโตติ วากฺยํฯ

[238]

สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;

มิจฺฉาทิฏฺฐิปริกฺกนฺต-มานสา เย สุทุชฺชนาฯ

อนาคตกฺเขโปฯ

[238] ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิฯ สุชนโคจรํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจํ นิยตํ น คมิสฺสนฺติฯ เย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สสฺสตาทิกาย ปริกฺกนฺตํ อภิภูตํ มานสํ จิตฺตํ เยสํ ตาทิสา สุฏฺฐุ อติสเยน ทุชฺชนาติ โยชนียํฯ อยมนาคตกฺเขโป ภาวิโน คมนสฺสากฺขิตฺตตฺตาฯ

‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;

คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ [กาพฺยาทาส 2.139]ฯ

อยมนาทรกฺเขโปติ เอวมาทโย ตุ ตพฺเภทาเยวาติ อุเปกฺขิตาฯ

[238] ‘‘สจฺจ’’มิจฺจาทิฯ สุชนโคจรํ สาธูนํ วิสยคตํ สิวํ สนฺติปทํ เต สจฺจเมกนฺเตน น คมิสฺสนฺติฯ เก? เย มิจฺฉาทิฏฺฐิปริกฺกนฺตมานสา สุทุชฺชนา, เตเยวาติฯ

‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี’’ติอาทิวิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘เต น คมิสฺสนฺตี’’ติ ติตฺถิยานํ ภาวิโน นิพฺพานคมนสฺส พุทฺธิยา ปฏิสิทฺธตฺตา อยํ อนาคตกฺเขโป นามฯ มิจฺฉา วิปรีตา จ สา ทิฏฺฐิ จาติ จ, ตาย ปริกฺกนฺตํ มานสํ เยสนฺติ จ วากฺยํฯ

‘‘ชีวิตาสา พลวตี, ธนาสา ทุพฺพลา มม;

คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา กนฺต, มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ –

ตฺยาทิโก อนาทรกฺเขโปปิ ทสฺสิตาตีตกฺเขปาทีหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ น วุตฺโตฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เห กนฺต วลฺลภ มม ชีวิตาสา พลวตี โหติ, ธนาสา ทุพฺพลา, ตฺวํ คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา, มมาวตฺถา มม ปกติ นิเวทิตา วิญฺญาปิตาฯ ‘‘เอตฺถ มมาวตฺถา นิเวทิตา’’ติ วิเสสสฺส กถนาธิปฺปาเยน ‘‘คจฺฉ วา ติฏฺฐ วา’’ติ อิมินา อนาทรวจเนน อตฺตโน วลฺลภสฺส วตฺตมานสฺส อนาคตสฺส วา คมนสฺส ปฏิเสธิตตฺตา วตฺตมานกฺเขโป วา อนาคตกฺเขโป วา โหติฯ

[239]

เญยฺโย โสตฺถนฺตรนฺยาโส,

โย’ญฺญวากฺยตฺถสาธโน;

สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ,

หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ

[239] อตฺถนฺตรนฺยาสํ นฺยาสยติ ‘‘เญยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญสฺส วตฺตุมิจฺฉิตสฺส กสฺสจิ วากฺยตฺถสฺส สาธโน สมตฺถโก กสฺสจิเทว อตฺถสฺส ปรสฺส นฺยาโส โย, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส เญยฺโย อตฺถนฺตรสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน นฺยาโส ปโยโคติ กตฺวาฯ ตสฺส เภทมาห ‘‘สพฺเพ’’จฺจาทินาฯ อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต วิกปฺปโต หิวิสิฏฺฐา หิสทฺเทน วิเสสิตา สพฺพพฺยาปี จ วิเสสฏฺโฐ จาติ อิเม ภวนฺติฯ นนุ ปติวตฺถูปมาย อิมสฺส จ โก เภโทติ? สจฺจํ, ตถาปิ อุภยตฺถ อตฺถนฺตรนฺยาสมตฺเตน สทิสตฺเตปิ ยตฺถ มุขฺยโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาโว, สา ปติวตฺถูปมาฯ ยตฺถ ปน สาธนรูปสฺเสวตฺถนฺตรนฺยาโส, โส อตฺถนฺตรนฺยาโสติ ปากโฏเยวุภินฺนํ เภโทติฯ

[239] อิทานิ อตฺถนฺตรนฺยาสํ ทสฺเสติ ‘‘เญยฺย’’จฺจาทินาฯ โย อญฺญวากฺยตฺถสาธโน อญฺญวากฺยตฺถสฺส สาธโน โหติ, อญฺญวากฺยตฺถํ สาเธติ, โส อตฺถนฺตรนฺยาโส สาธิยวากฺยตฺถโต อญฺญตฺถสฺส ฐปนํ กถนํ ‘‘อตฺถนฺตรนฺยาโส’’ติ เญยฺโย, อสฺส อตฺถนฺตรนฺยาสสฺส เภทโต ปเภเทน สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ จ, เอเตเยว หิวิสิฏฺฐา จาติ จตฺตาโร ภวนฺติฯ อตฺโถ จ โส อนฺตโร อญฺโญ เจติ จ, ตสฺส นฺยาโสติ จ, สพฺพํ พฺยาเปติ สีเลนาติ จ, วิเสเส ปเทเส ติฏฺฐตีติ จ, หิสทฺเทน วิสิฏฺฐาติ จ วากฺยํฯ

หิ-รหิตสพฺพพฺยาปี

[240]

เตปิ โลกหิตาสตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ [จนฺทิมารปิ (สี.)];

อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ

[240] อุทาหรติ ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ โลกสฺส หิเต อภิวุทฺธิยํ อาสตฺตา อภิรตฺตา สูริโย จนฺทิมา อปีติ เต มหนฺตาปิ อตฺถํ อุทยวิปริยาส’มภาวํ คมิสฺสนฺติ, น [คมิสฺสนฺตา ปุน (ก.)] ตเถว ติฏฺฐนฺติ, ‘‘ปสฺเส’’ติ ตมวโพธยติฯ ตถา หิ นิยโม ‘‘ภาโว นาม น ปายินิฯ สพฺเพ สงฺขารา วยธมฺมิโน’’ติ อยํ นิยติฯ เกน นาม วตฺถุนา ลงฺฆฺยเต อติกฺกมิตุํ สกฺกาติฯ อยํ หิสทฺทรหิโต สพฺพพฺยาปี อตฺถนฺตรนฺยาโส ตาทิสสฺส นิยมสฺส สพฺพคตตฺตาฯ

[240] ‘‘เตปิ’’จฺจาทิฯ