[219] ‘‘ปาเท’’จฺจาทิฯ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส ปรํ อติสเยน กนฺตา มนุญฺญา นขรํสี จรณนขกนฺติโย ปาปชยทฺธชา ปาปวิชเย อุสฺสาปิตธชาเยว โหนฺติ, ตสฺส มุนินฺทสฺส ปาททฺวนฺทํ จรณยุคฬํ ตว ตุยฺหํ วิชยํ ปฏิปกฺขปราภวํ ททาตูติฯ นขรํสีนํ อุปมาภูตธเชหิ อเภทมาโรเปตฺวา ‘‘ปาททฺวนฺท’’มิติ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติอสมาสรูปกํ นามฯ ปาปานํ ชโยติ จ, ตสฺมิํ ธชาติ จ วิคฺคโหฯ

เอกเทสวิวตฺติมิสฺสก

[220]

สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺทวทนินฺทุโน;

สาธุปฺปพุทฺธหทยํ, ชาตํ เกรวกานนํฯ

[220] ‘‘สุนิมฺมล’’อิจฺจาทิฯ สุนิมฺมโล กโปโล ยสฺส, ตสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธูนํ ปพุทฺธํ ธมฺมาวโพธวเสน วิกสิตํ หทยํ จิตฺตํ เกรวกานนํ ชาตนฺติ เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ

[220] ‘‘สุนิมฺมลิ’’จฺจาทิฯ สุนิมฺมลกโปลสฺส มุนินฺทวทนินฺทุโน สาธุปฺปพุทฺธหทยํ สชฺชนานํ จตุสจฺจาวโพเธน ปสนฺนมานสํ เกรวกานนํ กุมุทวนํ ชาตนฺติฯ วทนหทยานํ อุปมาภูเตหิ อินฺทุเกรเวหิ อเภทาโรปนํ กตฺวา กโปลสฺส มณฺฑลาทีหิ อุปมาวิเสเสหิ อนิรูปิตตฺตา เอกเทสวิวตฺติสมาสาสมาสรูปกํฯ เอตฺถ สมาโส นาม วทนินฺทูนเมวฯ อสมาโส นาม หทยเกรวานเมวาติฯ ตถา หิ รูปกวิสเย สมาสาสมาสตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปทานํ ทฺวินฺนเมวาติฯ สุฏฺฐุ นิมฺมโลติ จ, โส กโปโล อสฺสาติ จ, มุนินฺทวทนเมว อินฺทูติ จ, ปพุทฺธญฺจ ตํ หทยญฺจาติ จ, สาธูนํ ปพุทฺธหทยมิติ จ, เกรวานํ กานนมิติ จ วากฺยํฯ

[221]

รูปกานิ พหูนฺเยว, ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต;

วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ

[221]

เอตฺตโกเยว กิํ รูปกเภโทติ อาห

‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิ; สุโพธํ; ตตฺถ –

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ

ยุตฺตรูปกํ ยุตฺตตฺตา ปุปฺผภิงฺคานํ, ตทนุสาเรน อยุตฺตรูปกาทิปิ วิญฺเญยฺยนฺติฯ

[221] รูปกานิ ปุนปิ สนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รูปกานิ’’จฺจาทิฯ รูปกานิ ยุตฺตายุตฺตาทิเภทโต ยุตฺตรูปกอยุตฺตรูปกาทิเภเทน พหูนิ เอว โหนฺติ, ตานิ รูปกานิ เอตฺเถว รูปเก อนฺโตคธานิฯ อิติ ตสฺมา การณา ตานิ วิสุํ น วุตฺตานิฯ อนฺโต มชฺเฌ คธานิ ปวตฺตานีติ วิคฺคโหฯ

‘‘สิตปุปฺผุชฺชลํ โลล-เนตฺตภิงฺคํ ตวานนํ;

กสฺส นาม มโน ธีร, นากฑฺฒติ มโนหร’’นฺติฯ

เอตฺถ ปุปฺผภิงฺคานํ อญฺญมญฺญยุตฺตตฺตา ยุตฺตรูปกํ นามฯ

เห ธีร สิตปุปฺผุชฺชลํ มนฺทหสิตสงฺขาเตหิ กุสุเมหิ วิโชตนฺตํ โลลเนตฺตภิงฺคํ มโนหรํ ตวานนํ กสฺส นาม มโน นากฑฺฒตีติฯ อิมสฺส ปฏิปกฺขโต อยุตฺตรูปกํ เวทิตพฺพํฯ

[222]

จนฺทิมา’กาสปทุม-มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;

ทุฏฺฐ’มมฺโภรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจาทิ สุนฺทรํฯ

[222] รูปกสฺส วิโรธาวิโรโธ อุปมายมิโว’หิตุํ สกฺกาติ อุปลกฺเขติ ‘‘จนฺทิมา’’อิจฺจาทินาฯ

เอตฺถ อากาสสฺส ตฬาเก รูปิเต จนฺทสฺส ปทุมตฺตํ รูปกํ ยุตฺตนฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ ทุฏฺฐํ, ‘‘อมฺโภรุหวนํ เนตฺตานิ’’จฺจาทิ ตุ วจนเภเทปิ สุนฺทรํฯ

[222] รูปเก โทสาโทสํ อุปมายํ วิย ปริกปฺเปตฺวา คเหตพฺพนฺติ อุปทิสนฺโต อาห ‘‘จนฺทิมิ’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺทิมา จนฺโท อากาสปทุม’’นฺติ เอตํ ขณฺฑรูปกํ อากาสสฺส ตฬากตฺเตน อนิรูปิตตฺตา ขณฺฑรูปกํ นามฯ ทุฏฺฐํ ขณฺฑิโตปมา วิย โทสทุฏฺฐํ นามฯ ‘‘อมฺโภรุหวนํ นีลุปฺปลวนํ เนตฺตานี’’ติอาทิกํ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนนานตฺเตปิ สุนฺทรเมวฯ

[223]

ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;

นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญยฺยํ, อวุตฺต’มนุมานโตฯ

[223] กิเมตฺตกา เอโวปมารูปกเภทา? เนติ ปริทีเปนฺโต อวุตฺตํ อติทิสติ ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทินาฯ รูปกสฺส อุปมาย จ วิกปฺปานํ ปเภทานํ ปริยนฺโต อวสานํ นตฺถิ ยํ ยสฺมา การณา, เตน การเณน อวุตฺตํ อิหานุปาตํ วิกปฺปชาตํ สพฺพวิกปฺปพฺยาปกสามญฺญลกฺขณานุคตรูปกวิกปฺปานุสาเรน วิญฺเญยฺยํฯ กสฺมา? อนุมานโต ยถาวุตฺตวิกปฺปสงฺขาตลิงฺคโต อวุตฺตเสสรูปกาวคมสงฺขาเตน อนุมานญาเณนาติ อตฺโถฯ

[223] อิทานิ อิเมสเมว อุปมารูปกานํ อวุตฺตานนฺตเภโท วุตฺตานุสาเรเนว ญาตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปริยนฺโต’’อิจฺจาทิฯ รูปกสฺส จ รูปกาลงฺการสฺส จ อุปมาย จ อุปมาลงฺการสฺส จ วิกปฺปานํ วิวิธากาเรน กปฺปิตปกฺขานํ ปริยนฺโต โกฏิ ยํ ยสฺมา นตฺถิ, เตน การเณน อวุตฺตํ อิมสฺมิํ สุโพธาลงฺกาเร อวุตฺตปกฺขํ สมูหํ อนุมานโต อนุมานญาเณน วิญฺเญยฺยนฺติฯ

อุปมารูปกานํ สกลมวุตฺตปกฺขํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ สามญฺญลกฺขณํ อนติกฺกมิตฺวา วุตฺเตหิ เตหิ เตหิ ปกฺขสงฺขาเตหิ ลิงฺเคหิ สิทฺธานุมานญาเณน สามญฺญลกฺขเณ อนฺโตคธานมนุตฺตรูปกสงฺขาตานุเมยฺยานํ อวโพโธ สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ รูปกสฺส ปน อุปมนฺโตคธตฺตา อุปมาย นิทฺทิฏฺฐโทสาโทสํ ทฺวินฺนมปิ อุตฺตานุตฺตปกฺขสฺส สาธารณํ โหติฯ

[224]

ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, ย’มตฺถสฺส ปทสฺส จ;

อุภเยสญฺจ วิญฺเญยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโตฯ

[224] อาวุตฺติมธิกิจฺจาห ‘‘ปุน’’อิจฺจาทินาฯ อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺส ปทสฺส สทฺทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานญฺจ ปุนปฺปุนํ ภิยฺโย ภิยฺโย ยํ อุจฺจารณํ, สายํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ วิญฺเญยฺยา, อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺตีติฯ

[224] อิทานิ อาวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปุนปฺปุเน’’จฺจาทินาฯ อตฺถสฺส สทฺทาภิหิตอตฺถสฺส จ ปทสฺส จ อุภเยสํ อตฺถปทานญฺจ ยํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ, สา อยํ ติวิธา นามโต อาวุตฺติ อิติ วิญฺเญยฺยาฯ ปุนปฺปุเนติ เอตทพฺยยํ กฺริยาพาหุลฺเย วตฺตเตฯ อุจฺจารณวเสน อา ปุนปฺปุนํ วตฺตนมาวุตฺติฯ

อตฺถาวุตฺติ

[225]

มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;

คณฺหาติ นิมฺมลตฺตญฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํฯ

[225] อุทาหรติ ‘‘มโน’’อิจฺจาทิฯ ชินสฺส อยํ ยโสราสิ สพฺเพสํ ชนานํ มโน จิตฺตํ หรติ, ทส ทิสา อาททาติ สพฺพทา [สพฺพธา (ก.)] ตํวิสยตฺตา, นิมฺมลตฺตํ นิมฺมลภาวํ คณฺหาติ, เอตฺถ คหณลกฺขณสฺส [ทสคหณลกฺขณสฺส (ก.)] อตฺถสฺส อเนเกหิ ปริยายวจเนหิ อาวตฺติตตฺตา อยํ อตฺถาวุตฺติฯ