ภาโว ภาวาลงฺกาโร ชีวิตํ พนฺธสฺส ปาณภูโตติ วุจฺจเต, ภาวรหิตสฺส พนฺธสฺส ฉวสรีรสฺส วิย อนุปาเทยฺยตฺตา, สิเลโส ตุ สิเลสาลงฺกาโร ปน วงฺกวุตฺตีสุ อติสโยปมาทิวงฺกวุตฺตีสุ ปรมุกฺกํสภูตํ สิริํ โสภํ โปเสติ ปูเรติฯ

นิทฺเทสวณฺณนา

[173]

ปกาสิกา วิเสสสฺส,

สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;

โลกาติกฺกนฺตวิสยา,

โลกิยาติ จ สา ทฺวิธาฯ

[173] ตตฺถาติสยวุตฺตีนํ ตาว นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปกาสิกา’’อิจฺจาทิฯ วิเสสสฺส วตฺถุคตสฺสาติมตฺตสฺส ปกาสิกายาติ อนุวทิตฺวา สา อติสยวุตฺติ สิยาติ วิธียเต, อติสยสฺส วตฺถุโน อุกฺกํสสฺส ปฏิปาทิกา วุตฺติ อติสยวุตฺติฯ สา จ ทุวิธาติ อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ โลกํ โลกปฺปตีติํ อติกฺกนฺโต วิสโย โคจโร ยสฺสา สา โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ โลเก ภวา โลกฐิติมนติกฺกนฺตตฺตาติ โลกิยา จาติ อติสยวุตฺติ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ภวติฯ

[173] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อติสยวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปกาสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถคตอธิกวิเสสสฺส ยา วุตฺติ ปกาสิกา, สา อติสยวุตฺติ นาม สิยา, สา อติสยวุตฺติ โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ ชาตฺยาทิปทตฺถานํ ยถาสภาวสงฺขตโลกฐิตฺยาติกฺกนฺตวิสยตฺตา โลกาติกฺกนฺต วิสยาติ จ โลกิยาติ จ ยถาวุตฺตโลกมนติกฺกมฺม ปวตฺตนโต โลกิยาติ เจวํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ วทตีติ วุตฺติ, อติสยสฺส วุตฺตีติ จ, โลกํ อติกฺกนฺโต วิสโย เอติสฺสาติ จ, โลเก ภวาติ จ วิคฺคโหฯ

‘‘วิเสสสฺส ปกาสิกา’’ติ ปสิทฺธคุณานุวาเทน สา อติสยวุตฺติ สิยาติ อปสิทฺธํ อติสยวุตฺติวิธานํ กโรติ, ยถา ‘‘โย กุณฺฑลี, โส เทวทตฺโต’’ติฯ อนุวาทกอนุวาทนียเภโท อุปริปฺเยวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

[174]

โลกิยาติสยสฺเส’เต,

เภทา เย ชาติอาทโย;

ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช,

โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ

[174] อยํ ทฺวิปฺปการา อติสยวุตฺติ สภาววุตฺยาทีหิ ภินฺนาติ เจ? อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ ชาติอาทโย ยโต ปทตฺถสฺส วิจิตฺตํ สรูปํ วทตีติ วิจิตฺตสรูปปฏิปาทิกา สภาววุตฺติปิ อลงฺกาโร, อลงฺการิยํ ตุ วตฺถุมตฺตํ, ตโต สภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส เภทา, ยถา สรีเร ยํ สหชํ สุนฺทรตฺตํ, ตสฺส โปสกาปิ มุตฺตาวลิปฺปภุติ อลงฺกาโรติ วุจฺจติ, เอวํ พนฺเธปฺยลงฺการิยวตฺถุนิมิตฺตํ ธมฺมตฺตํ ยาย อุกฺกํสียติ, สา อุกฺกํโสติ วุจฺจติฯ สา จ วุตฺติ อลงฺการสทฺเทน วุจฺจเตฯ สา ปน อติสยวุตฺติเยวฯ เตเนวาห ‘‘โลกิยาติสยสฺเสเต, เภทา เย ชาติอาทโย’’ติฯ ยโต เอวํ, ตโต โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ วิสุํ ทสฺสนียาติ อาห ‘‘ปฏี’’ติอาทิฯ ตุสทฺโท เภเทฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา ปฏิปาทียเตติ สมฺพนฺโธฯ

[174] อิทานิ เอสา ทฺวิปฺปการาปิ อติสยวุตฺติสภาววุตฺยาทีหิ อนญฺญาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิเย’’จฺจาทิมาหฯ

ชาติอาทโย ชาติคุณาทิปทตฺถคตวิจิตฺตสรูปสฺส ปกาสนโต นิสฺสยโวหาเรน ‘‘ชาตฺยาทโย’’ติ นิทฺทิฏฺฐา ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโย เย เภทา วิเสสา, เอเต โลกิยาติสยสฺส โลกิยาติสยวุตฺติยาเยว เภทา อวยวาฯ ตตฺถ โลกิยาติสยวุตฺติ นาม ชาติสภาววุตฺติคุณสภาววุตฺยาทโยเยวาติฯ เอสาเยว วิจิตฺรรูปปฏิปาทิกา อุกฺกํสาติ จ วุจฺจติฯ เอวํ โลกิยาติสยวุตฺติยา ‘‘ลีลาวิกนฺติสุภโค’’ติ อุทาหรณสฺส คมฺยมานตฺตา วกฺขมานํ ปฏิชานาติ ‘‘ปฏิปาทียเต’’จฺจาทินาฯ อชฺช ตุ อิทานิ ปน โลกาติกฺกนฺตโคจรา อติสยวุตฺติ ปฏิปาทียเต อุทาหรณโต นิปฺผาทียติฯ โลเก ภโวติ จ, ตสฺส อติสโย อาธิกฺกมิติ จ วากฺยํฯ

[175]

ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย,

เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต;

นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ,

ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กิํฯ

[175] ตมุทาหรติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ ชิน เต เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน อตฺตโน นยนทฺวนฺทสงฺขาเตน อญฺชลิปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ ชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา หรติ อนุปตติ [อปนยติ (?)]ฯ ตณฺหาหโรปิ สมาโน ตฺวํ หนฺตุํ นิวตฺติตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสิฯ ตณฺหาหรา นาม ตณฺหเมว นุทนฺติฯ อตฺร หนนฺตามปิห สมฺปนุทติ โลกฐิติํ อติกฺกมฺม เทหกนฺติยา พหุตฺตนธมฺโม วุตฺโตฯ

[175] อิทานิ ปฏิญฺญาตานุสาเรน ปฏิปาเทติ ‘‘ปิวนฺติ’’จฺจาทินาฯ

โภ ชิน เต ตุยฺหํ เทหกนฺตี สรีรโสภาโย เย ชนา เนตฺตญฺชลิปุเฏน เนตฺตสงฺขาเตน หตฺถปุเฏน ปิวนฺติ, เอสํ สาธุชนานํ ตณฺหํ ปิปาสํ โลภเมว วา ตณฺหาหโรปิ ตฺวํ สพฺเพสํ ตณฺหาวินาสโกปิ หนฺตุํ นิวาเรตุํ กิํ นาลํ กสฺมา อสมตฺโถสีติฯ เอตฺถ ปิวนํ นาม ปิปาสํ วิเนตีติ โลกสภาโวฯ ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกสภาวมติกฺกนฺตตฺโถฯ กนฺตีนํ อธิกปิยตา อติสยธมฺโม, ตสฺส วุตฺติ ปน ตณฺหํ หนฺตุํ นาลมิติ โลกาติกฺกนฺตอตฺถํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺโต โหติฯ สา ปน กเถตุมิจฺฉิตํ กนฺตีนํ อธิกปิยตํ ตณฺหาหนเน อสมตฺถํ วตฺวา ทีเปตีติ วงฺกวุตฺติ นามฯ วุจฺจมานานํ อุปมารูปกาทีนมฺปิ วงฺกวุตฺติตา อิจฺฉิตตฺถสฺส ปการนฺตเรน ปกาสนโตเยวฯ ยถา นาม สรีรสหชํ ปีนตฺตาทิสุนฺทรตฺตํ อุทฺทีปนากาเรน ฐิตา กฏกอุณฺหีสหาราทโย อลงฺการา นาม ภวนฺติ, เอวํ พนฺธสรีรสงฺขาเต อลงฺกรณียวตฺถุมฺหิ วิชฺชมานอติปิยตาทิเมว อุทฺทีเปตฺวา อลงฺกุรุมานา ‘‘ตณฺหาหโรสิ ตฺวํ เอสํ กนฺตี ปิวนฺตานํ ตณฺหํ หนฺตุํ นาล’’มิติ วาจาภงฺคี อลงฺกาโร นามฯ อลงฺการิยํ นาม อลงฺกาตพฺพกนฺติปิยตาย พหุตฺตนฺติฯ อุตฺตริปิ อลงฺการอลงฺการิยวิภาโค จ อนุรูปโต โยชนกฺกโม จ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ เทเห กนฺตีติ จ, อญฺชลีเยว ปุโฏติ จ, เนตฺตานิเยว อญฺชลิปุโฏติ จ, ตณฺหํ หรตีติ จ วิคฺคโหฯ

[176]

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;

สทฺทตฺถคมฺมา วากฺยตฺถ-วิสยาติ จ สา ติธาฯ

[176] อุปมํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานํ, ปทุมาทิกวตฺถุฯ ปทุมาทิโก ตุ สทฺโท อุปมานวาจโกฯ อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, มุขาทิกวตฺถุฯ มุขาทิโก สทฺโท ตุ อุปเมยฺยวาจโกฯ เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปทุมาทิมุขาทิวตฺถูนญฺจฯ

สธมฺมตฺตนฺติ สมาโน ธมฺโม กนฺติมนฺตตา ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตสมาเนน ธมฺเมน สห สมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยปติฏฺฐิตํ อุปมา สิยา, อุปมียติ ยถาวุตฺโต สมฺพนฺโธติ กตฺวาฯ สา ปนาลงฺการิยสฺส ธมฺมสฺสาติสยปฏิปาทนปฺปกาโรฯ กติวิธา สาติ อาห ‘‘สทฺท’’อิจฺจาทิฯ สทฺโท จ อตฺโถ จ, เตหิ คมฺมา ปตียมานา สทฺทตฺถคมฺมาฯ วากฺยํ ปทสมุทาโยฯ ตสฺส อตฺโถ วิสโย โคจโร ยสฺสา วากฺยตฺถวิสยาติ จ สา อุปมา ติวิธา สทฺทคมฺมอตฺถคมฺมวากฺยตฺถวิสยาติ ติธา โหติฯ

[176] อิทานิ อุปมาลงฺการํ นิทฺทิสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ จนฺทนีลุปฺปลทลาภาทีนํ อานนนยนาทีนญฺจ ปทตฺถานํ สธมฺมตฺตํ กนฺติมนฺตตาปีนตาทิตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ อุปมา นาม สิยา, สา อลงฺกรณียวตฺถุโน อาธิกฺกปฏิปาทนปฺปการา อุปมา สทฺทตฺถคมฺมา สทฺทคมฺมา จ อตฺถคมฺมา จ วากฺยตฺถวิสยา จ, อิติ เอวํ ติธา ติปฺปการา โหติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ จนฺทานนาทิปทตฺถานํ สธมฺมสงฺขโต อญฺญมญฺญตุลฺยกนฺติมนฺตตาปีนตาทิธมฺมโยโค ปทตฺถานํ อุปมตฺถสฺส ปติฏฺฐิตตฺตา อุปฏฺฐานตาย อุปมา นาม โหติ, ตนฺนิสฺสยจนฺทาทโย ปน นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา นาม โหติ, อุปมานภูตจนฺทาทิอตฺถปฏิปาทโก จนฺทิมาทิสทฺโทปิ ตทตฺเถน อุปมา นาม โหติ, อุปเมยฺยุปเมยฺยนิสฺสยตปฺปฏิปาทกานมฺปิ อุปเมยฺยภาโว เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ อุปมียเต อเนนาติ อุปมานนฺติ กตฺวา จนฺทาทิ อุปมานํ วุจฺจติ, อุปมียตีติ อุปเมยฺยํ, อานนาทิ, อุปมานญฺจ อุปเมยฺยญฺจาติ จ, สมาโน จ โส ธมฺโม เจติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, สทฺโท จ อตฺโถ จาติ จ, เตหิ คมฺมาติ จ, วากฺยสฺส อตฺโถติ จ, โส วิสโย ยสฺสา อุปมายาติ จ วากฺยํฯ

[177]

สมาสปจฺจเยวาที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;

สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมานโนฯ

[177] ตตฺถ สทฺทคมฺมาปิ ติธา สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมาส’’อิจฺจาทิฯ สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวาทิ จ, เต สทฺทา นาม, สทฺทสทฺเทน สมาสาทโย วตฺตุมธิปฺเปตาติ อตฺโถฯ เตสํ สมาสาทีนํ วสา สทฺทคมฺมา ติธา โหติ สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ, สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺมา อุปมา วุจฺจตีติ เสโสฯ อุทาหรติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติ, จนฺทิมา วิย รุจิรมานนํ มุขํ ยสฺส โส จนฺทิมานโนฯ เอตฺถ จ จนฺทิมํ อุปมานํ, อานนํ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ ธมฺโม, จนฺทิมานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธิโชตโก วิยสทฺโท, เตสุ สาธารณธมฺมวาจกสฺส วิยสทฺทสฺส โจปมาโชตกสฺสาปฺปโยโค สมาเสเนว วุตฺตตฺตา, เอตฺถ ปน วิยสทฺโท จนฺทิมาสทฺเทน อุปมานวาจเกน สมฺพนฺธมุปคโต จนฺทคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, มุขคตํ ปน สามตฺถิยา ปทียเต, เอวมีทิสํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[177] เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สทฺทคมฺมสฺส ติวิธตฺตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สมาเส’’จฺจาทิฯ สมาสปจฺจเยวาที สมาโส, อายาทิปจฺจยา, อิวาทโย จ สทฺทา นาม, เตสํ สมาสาทีนํ วสา เภเทน สทฺทคมฺมา ติธา สมาสสทฺทคมฺมา ปจฺจยสทฺทคมฺมา อิวาทิสทฺทคมฺมาติ ติวิธา โหติฯ สมาเสน สมาสสทฺเทน คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘มุนินฺโท จนฺทิมานโน’’ติฯ มุนินฺโท สมฺมาสมฺพุทฺโธ จนฺทิมานโน จนฺทสมานมโนหรมุขมณฺฑเลน ยุตฺโต โหติ, สมาโส จ ปจฺจโย จ อิวอิติ อิทํ อาทิ เยสํ วาทีนนฺติ จ, สทฺเทน คมฺมาติ จ, มุนีนํ อินฺโทติ จ, จนฺทิมา วิย รุจิรํ อานนํ มุขํ ยสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ ‘‘จนฺทิมา’’ติ อุปมานํ, ‘‘อานน’’นฺติ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารณธมฺโม, ‘‘วิยา’’ติ สทฺโท จนฺทานนานํ ทฺวินฺนํ อานนคตรุจิรตฺตํ จนฺเท จ, จนฺทคตรุจิรตฺตํ อานเน จ อตฺถีติ สมานธมฺมสมฺพนฺธํ โชเตติ, อิห สาธารณธมฺมวาจกสฺส รุจิรสทฺทสฺส, ตุลฺยธมฺมสงฺขาโตปมาโชตกสฺส วิยสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค เตสํ อตฺถานํ สมาเสน วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ อุปมานวาจเกน จนฺทิมาสทฺเทน ยุตฺโต วิย สทฺโท จนฺทคตสทิสตฺตํ โชเตติ, มุขคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา ปตียเตฯ ตถา หิ มุขํ จนฺทสมานมาคจฺฉนฺตํ จนฺทสฺส มุขสทิสตฺตํ วินา น ภวตีติ อญฺญถานุปปตฺติ สามตฺถิยนฺติฯ

[178]

อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ

[178] อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาทีติ อายอียกปจฺจยาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺมา อุปมา วุจฺจติฯ อุทาหรติ ‘‘วทน’’มิจฺจาทิฯ ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปงฺกชายเตฯ เอตฺถาปิ ปงฺกชมุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ อานนมุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ สธมฺโม, ปงฺกชานนานํ สมานธมฺมสมฺพนฺธโชตโก อิวสทฺโทฯ ตตฺถ รุจิร อิวสทฺทานํ ปุพฺเพ วิยาปฺปโยโค ปจฺจเยน วุตฺตตฺตาติ สพฺพตฺถ วิญฺเญยฺยํฯ เอวมุปริปิฯ

[178] อิทานิ ปจฺจยสทฺทคมฺโมปมํ นิทสฺเสติ ‘‘อายาทิ’’จฺจาทินาฯ อายาที ‘‘อาย อีย ก’’อิติอาทโย ปจฺจยา ปจฺจยสทฺทา นาม, เตหิ ปจฺจยสทฺเทหิ คมฺโมปมา วุจฺจติ ‘‘วทนํ…เป.… ทลียตี’’ติฯ วทนํ มุขํ ปงฺกชายเต ปทุมมิว รุจิรํ อาจรติฯ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ สพฺพญฺญุโน เนตฺตยุคฬํ นีลุปฺปลทลียติ นีลุปฺปลปตฺตมิว รุจิรมาจรติฯ อาโย อาทิ เยสํ อียาทีนนฺติ จ, ปงฺกชมิว รุจิรมาจรติ ปวตฺตตีติ จ, มุนินฺทสฺส นยนทฺวนฺทมิติ จ, นีลุปฺปลสฺส ทลมิติ จ, ตมิว รุจิรมาจรตีติ จ วากฺยํฯ

เอตฺถ ‘‘ปงฺกช’’มิติ จ ‘‘นีลุปฺปล’’มิติ จ อุปมานํ, อาจรณกฺริยาย กตฺตุภูตํ วทนํ นยนทฺวนฺทญฺจ อุปเมยฺยํ, รุจิรตฺตํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺโม, อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานธมฺมโชตโก อิวสทฺโท, เตสํ อตฺถานํ ปจฺจเยน วุตฺตตฺตา เตสมปฺปโยโคฯ เอวรูเปสุ อญฺเญสุปิ เอวเมว เวทิตพฺโพฯ

[179]

อิวาที อิว วา ตุลฺย-สมาน นิภ สนฺนิภา;

ยถาสงฺกาส ตุลิต-ปฺปกาส ปติรูปกาฯ

[180]

สรีสริกฺข สํวาที, วิโรธี สทิสา วิย;

ปฏิปกฺขปจฺจนีก-สปกฺโข’ปมิโต’ปมาฯ

[181]

ปฏิพิมฺพ ปฏิจฺฉนฺน-สรูป สม สมฺมิตา;

สวณฺณา’ภา ปฏินิธิ, สธมฺมาทิ สลกฺขณาฯ

[182]

ชยตฺย’กฺโกสติ หสติ, ปติคชฺชติ ทูภติ;

อุสูยตฺย’วชานาติ, นินฺทติ’สฺสติ รุนฺธติฯ

[183]

ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺติํ วิลุมฺปติ;

เตน สทฺธิํ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนาธิโรหติฯ

[184]

กจฺฉํวิคาหเต ตสฺส, ตมนฺเวตฺย’นุพนฺธติ;

ตํสีลํ, ตํ นิเสเธติ, ตสฺส จานุกโรติ’เมฯ

[179-184] อิวาที อิวาทโย นาม อิเมติ สมฺพนฺโธฯ อิโว จ วา จ ตุลฺโย จ สมาโน จ นิโภ จ สนฺนิโภ จาติ ทฺวนฺเท อิว…เป.… สนฺนิภาฯ สทฺทมเปกฺขิย ปุลฺลิงฺคตาฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติ อาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทีนํ ปริคฺคโหฯ ชยติจฺจาทีสุ กมฺมํฯ

[179- 184. อิวาทิสทฺทคมฺโมปมาธิกาเร ปฐมํ ตาว ‘‘อิวาทโย นาม เอเต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘อิวาทิ’’จฺจาทินาฯ อิวาทีติ ปทสฺส ฉฏฺฐมคาถาย อิเมติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตสฺส จาติ จสทฺทํ ยุชฺชนฏฺฐาเน โยเชตฺวา สนฺนิภา จาติอาทโย โยเชตพฺพาฯ ‘‘สธมฺมาที’’ติอาทิสทฺเทน สาธารณสจฺฉายาทโย คหิตาฯ

นินฺทติ อิสฺสตีติ ปทจฺเฉโท, อิเม ทฺเวปญฺญาส อิวาทโย นามฯ ‘‘ชยติ อกฺโกสติ หสติ’’อิจฺจาทิกํ ตํตํกฺริยาปทสงฺขตอนุการิยานํ อนุกรณนฺติ กตฺวา ทฺวนฺโทเยว, ‘‘สนฺธิสมาสา อทฺธสฺสา’’ติ [สนฺธิสมาโส ตททฺธสฺสาติ (ก.)] วุตฺตตฺตา สนฺธิสมาสานํ คาถทฺธสฺส วินา อุภยทฺธมชฺเฌ อลพฺภนโต ทูภติปทโต ปุพฺเพเยว สมาโส กาตพฺโพ, โน เจ, อสมาโสติ คเหตพฺโพฯ ตสฺส โจเรติ โสภคฺคมิจฺจาทิกมฺปิ วากฺยานุกรณนฺติ กตฺวา ตตฺถ สมาโส, วากฺเย เกวลปทานีติ วา คเหตพฺโพฯ อิเมสํ สพฺเพสมฺปิ อิว สทฺทปริยายตฺตา สทิสตฺถาติ สพฺพตฺถ ภาวตฺโถ, อวยวตฺโถ ปน ปากโฏเยวฯ

[185]

อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิหิ;

อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ

[185] อิวาทีนํ วินิโยควิสยํ ทสฺเสตฺวา อุปมาเภทํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาน’’อิจฺจาทิฯ เกจีติ อิมินา อปริยนฺตตฺตเมสํ [อปริยนฺตปเภทํ (ก.)] ทสฺเสติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปริยนฺโต วิกปฺปาน’’นฺติอาทิฯ นิยฺยนฺติ อุทาหรียนฺติฯ

[185] อิทานิ อิวาทิสทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตุํ ปฏิชานาติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺตํ สมานธมฺมสมฺพนฺโธฯ วิภาวิหิ ปกาสเกหิฯ อิเมหิ อิวาทีหิ สทฺเทหิ ชานิตพฺพา เกจิ อุปมาเภทา อปริยนฺตตฺตา สมฺปติ ทานิ ลทฺธาวสเร นิยฺยนฺติ อุทาหรณมตฺเตน ปฏิปาทียนฺติฯ

[186]

วิกาสิปทุมํ’วา’ติ-สุนฺทรํ สุคตานนํ;

อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ

[186] ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทิฯ สุคตานนํ มุนินฺทสฺส วทนํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตรมณียํฯ กิมิว? วิกาสิปทุมํว ปพุชฺฌมานปทุมํวิยฯ อิติ อยเมวํวิธา ธมฺโมปมา นาม โหติฯ

กสฺมา? อานนปทุมานํ สมานสฺส ธมฺมสฺส คุณสฺส สุนฺทรสฺส ลกฺขณสฺส นิทสฺสนา สุนฺทรตฺตนฺติ ปฏิปาทนโตฯ

[186] อุทาหรณมาห ‘‘วิกาสิ’’จฺจาทินาฯ สุคตานนํ ภควโต มุขํ วิกาสิปทุมํว พุชฺฌมานปงฺกชมิว อติสุนฺทรํ โหติฯ อิติ อีทิสา อุปมา ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนา อติสุนฺทรมิติ สมานคุณทสฺสเนน ธมฺโมปมา นาม โหติฯ ปทุมานนานํ สาธารณคุณสฺส ปกาสนโต อติสุนฺทรมิติ ตุลฺยธมฺโม นาม โหติฯ เอตฺถ ปทุมคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสงฺขาตาย อุปมาย อิวสทฺเทน โชติยมานตฺเตปิ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺโตปมาย ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา ธมฺโมปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[187]

ธมฺมหีนา มุข’มฺโภช-สทิสํ มุนิโน อิติ;

วิปรีโตปมา ตุลฺย-มานเนน’มฺพุชํ ตวฯ

[187] ‘‘ธมฺม’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มุขํ อมฺโภเชน ปทุเมน สทิสํ สมานํฯ อิติ อยํ ธมฺมหีโนปมา นาม สุนฺทรสงฺขาตสฺส คุณสฺส อนิทฺทิฏฺฐตฺตา, สา ตุ อตฺถวสา คมฺยเตฯ กถมญฺญถา ยุชฺชตีติ? เอตฺถ ปน สทิสสทฺโท อุปเมยฺยสฺส มุขสฺส วิเสสนนฺติ มุขคตเมว สทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตํ ตุ สามตฺถิยา คมฺยเตฯ เอวมีทิสํ เญยฺยํฯ ‘‘วิปรีเต’’จฺจาทิฯ มุนีติ คมฺยเต สุตตฺตา, โภ มุนิ ตว อานเนน มุเขน อมฺพุชํ ตุลฺยนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ธมฺมหีนตฺเตปิ ปสิทฺธิวิปริยเยนาภิหิตตฺตา ตนฺนาเมเนว วุตฺตาฯ เอวมุปริปิฯ

[187] ‘‘ธมฺมหีเน’’จฺจาทิฯ ‘‘มุขมฺโภชสทิสํ มุนิโน’’ตฺยยํ อุปมาฯ ธมฺมหีนา ตุลฺยธมฺมปกาสกสุนฺทราทิสทฺทหีนตฺตา ธมฺมหีนา นามฯ วาจกาภาเว ตุลฺยธมฺโม กถํ ปตียตีติ เจ? มุนิโน มุขํ วทนํ อมฺโภชสทิสํ ปทุมสทิสมิติฯ

เอตฺถ มุขสฺส อมฺโภชสมานตฺตํ มุขมฺโภชานํ สาธารณธมฺเม อสติ กถํ ภวตีติ? อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยาติ, อิวปริยาโย สทิสสทฺโท มุขสฺส วิเสสนํ ยสฺมา โหติ, ตสฺมา มุขคตสทิสตฺตํ วทติ, อมฺโภชคตสทิสตฺตํ ปน สามตฺถิยา เอว วิญฺญายเตฯ เห มุนิ ตว ตุยฺหํ อานเนน อมฺโภชํ ตุลฺยํ สมานนฺติ อยํ วิปรีโตปมาฯ ‘‘อมฺพุเชน อานนํ ตุลฺย’’นฺติ โลกปฺปสิทฺธิยา วิปริยเยน ‘‘อานเนน อมฺพุชํ ตุลฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ธมฺมหีนตฺเต สติปิ วิปรีโตปมา นาม โหติฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา’’ติ [ปริภาเสนฺทุเสขร 112] วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘มุนี’’ติ อวิชฺชมาเนปิ ปุพฺพทฺเธ ‘‘มุนิโน’’ติ สุตตฺตา ลพฺภมาโน ‘‘ตวา’’ติ ตุมฺหสทฺทสนฺนิธาเนน อามนฺตนตฺโถ วิญฺญายติฯ เอตฺถ อิวปริยาโย ตุลฺยสทฺโท อมฺพุชวิเสสนภูโต อมฺพุชคตสทิสตฺตํ วทติ, อานนคตสทิสตฺตญฺจ อมฺพุชานนานํ สาธารณธมฺโม จ สามตฺถิยา ญายติจฺจาทิกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํฯ อุปริปิ ปากฏฏฺฐานํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

[188]

ตวานน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;

อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ

[188] ‘‘ตว’’อิจฺจาทิฯ อญฺญมญฺโญปมานโตติ อญฺญมญฺญสฺส มุขสฺส อมฺโภชสฺส จ อญฺญมญฺเญน ตํทฺวเยน อุปมานโตฯ

[188] ‘‘ตวานนิ’’จฺจาทิฯ ‘‘อมฺโภชํ ตวานนมิว, เต มุขํ อมฺโภชมิวา’’ติ อยมุปมาฯ อญฺญมญฺโญปมานโต อญฺญมญฺญสฺส อุปมานตฺตา อญฺญมญฺโญปมา นาม โหติฯ อญฺญมญฺญสฺส อุปมาติ จ, อญฺญมญฺญสฺส อุปมานนฺติ จ วิคฺคโหฯ วิคฺคหทฺวเยปิ ปุพฺพวิภตฺติโลโปฯ สพฺพาทีนํ พฺยติหารลกฺขเณน อุตฺตรวิภตฺติโลโปฯ

สมาสลกฺขเณน อญฺญตฺถสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ, อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ กเมน อุปเมยฺยา นามฯ อมฺโภชาเปกฺขาย อญฺญํ มุขญฺจ, มุขาเปกฺขาย อญฺญํ อมฺโภชญฺจ อุปมานํ นามฯ

[189]

ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ,

โลจนพฺภมุวิพฺภมํ;

ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ,

ตเว’ติ อพฺภุโตปมาฯ

[189] ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนานิ จ ภมุโย จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิํ, ตํ, ตาทิสมมฺโภชํ กิญฺจิ กิมปิ ยทิ ภเวฯ ตมีทิสมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ นิสิชฺฌเตฯ กิํ นฺวจฺฉริยมีทิสนฺติ อพฺภุตตฺถวิภาวเนน วทนมมฺพุเชโนปมียตีติ อยมพฺภุโตปมา ญาตพฺพาติฯ

[189] ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ โลจนพฺภมุวิพฺภมํ โลจนภมูนํ ลีลาวนฺตํ กิญฺจิ อมฺโภชํ กิญฺจิ อจฺฉริยํ ปทุมํ ยทิ ภเว เจ สิยา, ตมมฺโภชํ ตว มุขโสภํ วทนกนฺติํ ธาเรตุํ สมตฺโถ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา อพฺภุโตปมา อพฺภุตธมฺมปกาสกตฺตา อพฺภุโตปมา นามฯ เอตฺถ อวิชฺชมาโนปิ วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปิโต ปทุมคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ อมฺโภชวิเสสเนน ‘‘โลจนพฺภมุวิพฺภม’’นฺติ อิมินา โชติโตฯ ตสฺมา อมฺโภชํ โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺธสงฺขตอุปมาย โชตกตฺตา นิสฺสิตโวหาเรน อุปมา, มุขํ อุปเมยฺยนฺติ มุขคโต โลจนพฺภมุวิพฺภมสมฺพนฺโธ ยทิ มุเข น ภเวยฺย, ตาทิสํ มุขโสภํ ธาเรตุํ กถํ สมตฺโถติ สามตฺถิยา ญายติฯ

โลจนพฺภมุวิพฺภมสงฺขาตสาธารณธมฺโม ปน ‘‘โลจนานิ จ ภมุโย เจติ จ, ตาสํ วิพฺภโม ยสฺมิ’’นฺติ จ วิคฺคเห นิปฺผนฺเนน ภินฺนาธิกรณอญฺญปทตฺถสมาเสน คุณีภูตสฺสปิ คหิตตฺตา วิญฺญายติ [คหณสฺส วิญฺญายมานตฺตา (ก.)]ฯ

[190]

สุคนฺธิ โสภสมฺพนฺธิ, สิสิรํสุวิโรธิ จ;

มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ, สา สิเลโสปมา มตาฯ

[190] ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุโนจนฺทสฺส วิโรธิ ปจฺจนีกํ, มุขํ ตํสมานกนฺติตฺตา อมฺพุชญฺจ ตทุทเย สงฺโกจภชนโตฯ โสภสมฺพนฺธิ กนฺติยุตฺตํ, มุขมมฺพุชญฺจฯ สุคนฺโธ อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธิ จ ทฺวยมปีติ เอวํ สิเลสปริคฺคเหน มุขมฺพุชานํ อุปมาโยคโต สา ยถาวุตฺตา สิเลโสปมา มตาฯ

[190] ‘‘สุคนฺธิ’’จฺจาทิฯ ตว มุขํ อมฺโภชมิว สิสิรํสุวิโรธิ จนฺทสฺส วิรุทฺธํ โหติ ตุลฺยตฺตาฯ ปทุมํ ปน จนฺโททเยน อตฺตโน สงฺโกจนตฺตา ตสฺส วิรุทฺธํ โหติฯ โสภสมฺพนฺธิ จ อนญฺญสาธารณมุขคตกนฺติสมฺพนฺธยุตฺตญฺจ โหติฯ ปทุมํ ปน ปทุมคตกนฺติสมฺพนฺธินา ยุตฺตํ โหติฯ สุคนฺธิ จ จตุชฺชาติสุคนฺธวหนโต […วมนโต (ก.)] สุคนฺธิ จ โหติฯ อมฺพุชํ ปน ปทุมสุคนฺเธเนว ยุตฺตํ โหติฯ อิติ อีทิสี อุปมา สิเลโสปมา เอกปทาติหิตอุภยตฺถลกฺขเณน สิเลสวเสน วุตฺตตฺตา สิเลโสปมา นาม โหติฯ สิสิรา สีตลา อํสุ กนฺติ อสฺเสติ จ, ตสฺส วิรุชฺฌติ สีเลเนติ จ, ปจฺจยสามตฺถิยวเสน ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ ลพฺภนโต สิลิสฺสติ อปโรปิ อตฺโถ เอตฺถ อลงฺกาเรติ จ, สิเลสวเสน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ

เอตฺถ สุคนฺโธ จ โสตสมฺพนฺโธ จ สิสิรํสุวิโรธิตฺตญฺเจติ อิเม อุปมาโนปเมยฺยานมมฺพุชมุขานํ ตุลฺยธมฺโม, เตสุ อมฺพุชคตตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ สธมฺมตฺตา อุปมา นาม โหติ, สา อมฺพุชสมฺพนฺธินา อิวสทฺเทน โชติตา, มุขคตตุลฺยธมฺโม ปน อสฺสตฺถิตสฺสีลตฺเถ กตปจฺจเย สติปิ สามตฺถิยาเยว คมฺยเตฯ

[191]

สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;

พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สาลกานนโสภินีฯ

[191] ‘‘สรูป’’อิจฺจาทิฯ อยมุยฺยานมาลา พาลาว อิตฺถี วิยฯ กถํ? สาลกานนโสภินี พาลา ตาว สหาลเกน เกสสนฺนิเวสวิเสเสน วตฺตเต สาลกมานนํ เตน โสภเตฯ สาลกานนโสภินี อุยฺยานมาลาปิ สาลานํ รุกฺขวิเสสานํ กานเนน คหเนน โสภเต, เอวรูปา สา ตาทิสี สนฺตาโนปมา อาขฺยายเต, กสฺมา? สิเลโสปมตฺตสภาเวปิ สรูเปน สทิเสน สทฺเทน ‘‘สาลกานนโสภินี’’ตฺเววํวิเธน สทฺทสนฺตาเนน วิเสสภูเตน วาจฺจตฺตา ปกาสิยตฺตา ตสฺสาอิติ คมฺยเตฯ ยเถติ นิทสฺสเนฯ

[191] ‘‘สรูเป’’จฺจาทิฯ สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา ตุลฺยสุติยา อจฺฉินฺนสมฺพนฺธวจนมาลาย วุจฺจมานตฺตา สา อุปมา สนฺตาโนปมา นาม โหติ, สิเลสตฺเต สติปิ กตสมาเสหิ ปทสนฺตาเนหิ วุจฺจมานตฺตา สนฺตาโนปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ อยํ อุยฺยานมาลา เอสา อุยฺยานปนฺติ สาลกานนโสภินี อลกสงฺขาตเกสสนฺนิเวสสหิเตน มุเขน โสภมานา พาลาว องฺคนา อิว สาลกานนโสภินี สาลวเนหิ โสภมานา โหติฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ สมานํ รูปํ เยสนฺติ จ, สรูปา จ เต สทฺทา เจติ จ, เตหิ วาจฺจา อุปมาติ จ, ตสฺสา ภาโวติ จ, สนฺตาเนน ยุตฺตา อุปมาติ จ, อุยฺยานานํ มาลาติ จ, สห อลเกน วตฺตมานนฺติ จ, ตญฺจ ตํ อานนญฺจาติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ, สาลานํ กานนนฺติ จ, เตน โสภติ สีเลนาติ จ วากฺยํฯ

[192]

ขยี จนฺโท พหุรชํ, ปทุมํ เตหิ เต มุขํ;

สมานมฺปิ สมุกฺกํสี-ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ

[192] ‘‘ขยี’’อิจฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ขโย อจฺจโย ยสฺเสติ, ปทุมํ พหุรชํ พหูนิ รชานิ ปราคาวยวา ยสฺมินฺติ, เตหิ เอวํภูเตหิ จนฺทปทุเมหิ กนฺติอาทินา สมานมฺปิ สทิสมฺปิ สนฺตํ ตว มุขํ สมุกฺกํสิ ปรมุกฺกํสวนฺตํ, ขยสทฺทสฺส จ รชสฺส จ โทเสปิ วตฺตนโต, สทฺทจฺฉเลน ขยสฺส โทสรูปสฺส พหุรชตฺตสฺส จ ตตฺถาภาวโตติฯ อิติ เอวรูปา อยํ นินฺโทปมา มตา นินฺทิเตน จนฺทาทินา ขยสฺโสปมิตตฺตาฯ

[192] ‘‘ขยิ’’จฺจาทิฯ จนฺโท ขยี ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ทิเน ทิเน เอกเมกาย กลาย สูริยสฺส อาสนฺนเหตุ ขียนสภาวยุตฺโต โหติ, ปทุมํ พหุรชํ พหุเรณุสมนฺนาคตํ โหติ, เตหิ จนฺทปทุเมหิ สมานมฺปิ กนฺติสุคนฺธาทีหิ สทิสมฺปิ เต มุขํ ตวานนํ สมุกฺกํสิ ขยรชสทฺเทหิ โทสสฺสาปิ วาจฺจตฺตา สทฺทจฺฉเลหิ คมฺยมานสฺส ตาทิสสฺส โทสสฺส มุเข อวิชฺชมานตฺตา อธิกุกฺกํสคุณวนฺตํ โหติ, อิติ อีทิสี อยํ อุปมา นินฺโทปมา นินฺทิตานํ จนฺทปทุมานํ มุขสฺส อุปมิตาติ นินฺโทปมา นาม โหติ, มุขวิเสสเนน อิวสทฺทปริยาเยน สมานสทฺเทน มุขคตสธมฺโม โชติโต โหติ, อุปมาสงฺขตจนฺทปทุมคตสธมฺโมปิ ทฺวีสุ ตุลฺยธมฺโมปิ สามตฺถิยา คมฺยเต, อปิสทฺโท เจตฺถ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, สมุกฺกํโสติ วตฺตพฺพนฺตโรฯ

[193]

อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน เต ปฏิคชฺชิตุํ;

ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ

[193] ‘‘อสมตฺโถ’’อิจฺจาทิฯ

ชิน เต มุเขน ชโฬ สีโต อกุสโล จ กลงฺโก มิคลญฺฉนลกฺขโณ โทโส อสฺส อตฺถีติ กลงฺกีฯ สทฺทจฺฉเลน โทสกถนํฯ ตาทิโส อินฺทุ จนฺโท ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ อสมตฺโถ, มุขนฺตุ วิสทํ อลงฺกตญฺเจติ กถมเนนายํ สทิโสติ นิเสธทฺวาเรน สธมฺมตาว คมฺมเต, อยํ ปฏิเสโธปมา สิยาฯ

[193] ‘‘อสมตฺโถ’’จฺจาทิฯ เห ชิน เต ตุยฺหํ มุเขน ปฏิคชฺชิตุํ วิวทิตุํ ชโฬ สีตโล อวิสโท กลงฺกี สสลกฺขโณ วา สโทโส วา อินฺทุ จนฺโท อสมตฺโถ โหตีติ, อยํ เอทิสี อุปมา ปฏิเสโธปมา นามฯ กลงฺโก อสฺส อตฺถีติ วากฺยํฯ เอตฺถ วิสเทน กลงฺกรหิเตน มุเขน สีตโล อวิสโท สโทโส จนฺโท สมาโน ภวิตุมสมตฺโถติ เอวํ ปฏิเสธทฺวเยน อินฺทมุขสงฺขาตานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺธสฺส ปกาสิตตฺตา สติปิ นินฺโทปมาภาเว ปฏิเสโธปมา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปฏิคชฺชิตุ’’นฺติ อิทํ จนฺทสฺส วิเสสนตฺตา จนฺทคตสธมฺมํ โชเตติฯ

[194]

กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;

อตฺตนาว สมํ ชาต-มิตฺย’สาธารโณปมาฯ

[194] ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ จนฺทสฺส อรวินฺทสฺส จ กจฺฉํ ปทวิํ อติกฺกมฺม อวตฺถริย เตส’มวกํสโต [อวตฺถุยเตสมณํสโต (ก.)], ตว มุขํ อตฺตโน สรูเปเนว สมํ ชาตมิติ เอวรูปา อสาธารณตาภิธาเนน สทิสตฺตปตีติยา อสาธารโณปเมติ นิคทฺยเตฯ

[194] ‘‘กจฺฉ’’มิจฺจาทิฯ

เห มุนิ ตว มุขํ จนฺทารวินฺทานํ โลกปูชิตานํ สสิอมฺพุชานํ กจฺฉํ ปทวิํ อวตฺถํ วา อติกฺกมฺม อตฺตโน อตุลฺยตฺเตน อตฺตนา เอว สมานตฺตวตฺถุโน อภาวา สมํ ชาตํ, อิติ อีทิสา อุปมา อสาธารโณปมา อตุลฺยธมฺมภาวสฺส ปกาสนโต อสาธารโณปมา นาม โหติฯ อิห อุปมาภูตานํ จนฺทารวินฺทานํ มุขสฺส หีนภาวปฏิปาทนทฺวาเรน จนฺทารวินฺเทหิ มุขํ ตุลฺยนฺติ ปญฺญาปนโต จนฺทารวินฺทา อสาธารโณปมา นาม โหติฯ สมสทฺโท มุขคตสฺส สาธารณธมฺมํ โชเตติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[195]

สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโร, ราสิภูโตว กตฺถจิ;

ตวา’นนํ วิภาตีติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ

[195] ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ กตฺถจิ เอกฏฺฐาเน ราสิภูโต สพฺเพสมมฺโภชานํ ปภาสาโรว ตวานนํ วิภาตีติ เอวํภูตา อยํ อภูโตปมา โหติฯ

[195] ‘‘สพฺพ’’มิจฺจาทิฯ กตฺถจิ ฐาเน ราสิภูโต สพฺพมฺโภชปฺปภาสาโรว สกลปทุมานํ อุตฺตมกนฺติปุญฺโช วิย ตวานนํ วิภาติ วิเสเสน ปภาติ, อิติ อีทิสี อุปมา อภูโตปมา อวิชฺชมานวตฺถุโน อุปมิตตฺตา อภูโตปมา นาม โหติฯ อราสิ ราสิภูโตติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ โยชนาวิภูโต ตาทิสปภาสาราภาวโต อวิชฺชมานตฺเถน ปริกปฺปิโตฯ

[196]

ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;

สมาสปฺปจฺจเยวาทิ-สทฺทโยคํ วินา อปิฯ

[196] อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’อิจฺจาทิฯ อตฺถคมฺมา ตุ’ปมา กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน สมาสาทิสทฺทานํ โยคํ วินา อปิ สทฺทานํ ปโยควิเสสาทิคาฬฺเหน อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน ปตียเตฯ

[196] ติวิธํ สทฺทคมฺโมปมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถคมฺโมปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปตียเต’’ตฺยาทินาฯ

อตฺถคมฺมา ตุ อตฺถคมฺโมปมา ปน กฺวจิ ฐาเน สมาสปจฺจเยวาทิสทฺทโยคํ วินาปิ เตสํ สทฺทานํ สมฺพนฺธํ หิตฺวาปิ สทฺทสามตฺถิยา สมฺพนฺเธ ปยุตฺตาวเสสสทฺทานํ อตฺถสตฺติยา ปตียเตฯ สทฺทานํ สามตฺถิยนฺติ วิคฺคโหฯ

[197]

ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;

สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ

[197] อุทาหรติ ‘‘ภิงฺเค’’จฺจาทินาฯ น ภิงฺคา เอเต, กิญฺจรหิ จกฺขูนิมานิ, นมฺพุชเมตํ, กินฺตุ มุขเมวิทนฺติ เอวรูปา สา สรูโปปมา มตา ภิงฺคาทีนมวิปรีตสรูปสฺส ทีปนโตฯ เตนาห ‘‘สุพฺยตฺเต’’ตฺยาทิฯ สุพฺยตฺเตน ภิงฺคจกฺขูนํ อมฺพุชมุขานญฺจ ปริผุเฏน สทิสตฺเตน จญฺจลตฺตกนฺตฺยาทิลกฺขเณน เตเนวาเภทสงฺกาปุพฺพเมว วิเวจิตํ อญฺญตฺร จกฺขาทีสุ ยํ ภิงฺคาทิญฺญาณมุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปจฺจกฺขานโต อุปมาโชตกานมิวาทีนมภาเวปิ ภิงฺคโลจนาทีนํ สทิสตฺตํ ปตียเต สามตฺถิยโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

[197] อิทานิ อุทาหรณมาหรติ ‘‘ภิงฺคานิ’’จฺจาทินาฯ อิมานิ ภิงฺคานิ ภมรา น ภวนฺติ, กิญฺจรหิ จกฺขูนิฯ อมฺพุชํ น อิทํ ปทุมํ น โหติ, กินฺตุ มุขเมวาติฯ อีทิสี สา อุปมา สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน สุปากเฏน ภิงฺคโลจนานํ อมฺพุชมุขานญฺจ ตุลฺยภาเวน สรูโปปมา นาม โหติฯ เอตฺถ สมาสปจฺจยอิวาทิสทฺทปโยคาภาเวปิ ‘‘ภิงฺคาเนมานิ จกฺขูนิ’’จฺจาทินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคอมฺพุชนฺติ วิปรีตปวตฺตพุทฺธิํ ปฏิเสเธตฺวา จกฺขุมุขวิธานโต จญฺจลตฺตกนฺติมตฺตาทีสุ สุพฺยตฺตํ ตุลฺยตฺตํ วินา จกฺขุมุเขสุ ภิงฺคมฺพุชพุทฺธิํ กีทิสมุปฺปชฺชตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยา อุปมานภูตานํ ภิงฺคมฺพุชานํ อุปเมยฺยภูตานํ จกฺขุมุขานญฺจ สทิสตฺตํ ญายติฯ สุฏฺฐุ พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ จ, ตญฺจ ตํ สทิสตฺตญฺจาติ จ, สมานํ รูปํ สภาโว ยสฺสา อุปมายาติ จ, สา จ สา อุปมา จาติ จ วากฺยํฯ

[198]

มเยว มุขโสภา’สฺเส-ตฺยล’มินฺทุ วิกตฺถนา;

ยโต’มฺพุเชปิสา’ตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อยํฯ

[198] ‘‘มเยวิ’’จฺจาทิฯ อินฺทุ จนฺท, อสฺส มุนิโน มุขโสภา วทนชุติ มเยว, นาญฺญตฺราติ เอวรูปา วิกตฺถนา อตฺถปสํสเนน อลมิติ ปฏิเสโธฯ กิมิติ? ยโต ยสฺมา การณา สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ น เกวลมินฺทุมฺหิ อตฺถิ, โน นตฺถีติ อสโตปิ ตถา วิกตฺถนสฺส ปริกปฺปนโต วทนมินฺทุโนปมียตีติ เอวรูปา อยํ ปริกปฺโปปมาฯ

[198] ‘‘มเย’’จฺจาทิฯ เห อินฺทุ อสฺส อิมสฺส โลกสามิโน มุขโสภา วทนกนฺติ เอกเก มยิ เอว, อีทิสี วิกตฺถนา อตฺตสิลาเฆน อลํ นิปฺปโยชนํฯ กสฺมาติ เจ? ยโต สา มุขโสภา อมฺพุเชปิ อตฺถิ, ตสฺมาติฯ อิติ อีทิสา อยํ อุปมา ปริกปฺโปปมา นาม โหติฯ ยโตติ อนิยมนิทฺทิฏฺฐการณํ ปน อมฺพุเชปิ สา อตฺถีติ ทสฺสิยมานํ ปทุเมปิ ตสฺส อตฺถิตฺตเมวฯ ปริกปฺปนาย วุตฺตา อุปมาติ วิคฺคโหฯ อิธ จนฺทสฺส อวิชฺชมานวิกตฺถนสฺส วิชฺชมานตฺเตน ปริกปฺปนโต สธมฺมโชตกสทฺทนฺตเร อสติปิ อุปมานภูตอินฺทุโน จ อุปเมยฺยภูตมุขสฺส จ สทิสตฺตํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตํ วินา วตฺตุโน ตาทิสกปฺปนา กถํ โหตีติ อิมาย อตฺถสตฺติยา คมฺยเตฯ

[199]

กิํ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ,

กิํ โลลนยนํ มุขํ;

มม โทลายเต จิตฺต-

มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ

[199] ‘‘กิํ วา’’อิจฺจาทิฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ภมรา ยสฺมิํ, ตมีทิสมมฺพุชํ กิํ วาฯ โลลานิ จปลานิ นยนานิ ยสฺมิํ, ตาทิสํ วาฯ

ชิน ตเวทํ มุขํ กินฺติ มม จิตฺตํ โทลายเต โทเลวาจรติฯ เอวํ ปกฺขทฺวยปริคฺคเหน สํสยตีติ อตฺโถฯ อิจฺจยมีทิสี สํสยเวเสน อมฺพุชมุขานโมปมาวคมา สํสโยปมาฯ

[199] ‘‘กิํ วา’มฺพุเช’’จฺจาทิฯ อนฺโตภนฺตาลิ อพฺภนฺตเร ภมมานภมรวนฺตํ อมฺพุชํ กิํ วา, ตุยฺหํ โลลนยนํ จญฺจลเนตฺตํ มุขํ กิํ วาติ มม จิตฺตํ โทลายเต อุภยสมฺภมชนนโต โทลา วิย โหติฯ อิติ อยํ เอวรูปา อุปมา สํสโยปมา ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส สํสเยน ปกาสิตตฺตา สํสโยปมา นาม โหติฯ อนฺโต ภนฺตา อลี ยสฺมินฺติ จ, โลลานิ นยนานิ ยสฺมินฺติ จ, โทลา วิย อาจรตีติ จ, สํสเยน วุตฺตา อุปมาติ จ วิคฺคโหฯ อิหาปิ สธมฺมปกาสเก สทฺทนฺตเร อสติปิ ยถาวุตฺตวิเสสนทฺวเยน วิสิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ อมฺพุชมุขานํ สํสยนิมิตฺเต ตุลฺยตฺเต อสติ กถํ สํสโย อุปฺปชฺชตีติ อิมินา สามตฺถิเยเนว ตุลฺยธมฺมสมฺพนฺโธ คมฺยเตฯ

[200]

กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา,

สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;

สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา,

ปติวตฺถูปมา ยถาฯ

[200] ‘‘กิญฺจิ’’อิจฺจาทิฯ กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ สมฺพุทฺธาทิกํ อุปทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส เตน วตฺถุนา เกนจิ อากาเรน สทิสสฺส อญฺญสฺส วตฺถุโน อภิธานโต สามฺยสฺส เตสํ ทฺวินฺนํ สทิสตฺตสฺส ปตีติยา อวสายสฺส สมฺภาวา วิชฺชมานตฺเตน ปติวตฺถูปมา วุจฺจเตฯ ปติวตฺถุนา ตถาวิเธนาธิคตสฺส วตฺถุโน ตุลฺยตา ปฏิปาทิตาฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ

[200] ‘‘กิญฺจิ’’จฺจาทิฯ

กิญฺจิ วตฺถุมิจฺฉิตํ ชินาทิกิญฺจิปทตฺถํ อุปทสฺเสตฺวา ปฐมํ นิทสฺเสตฺวา สธมฺมสฺส ปฏิปาทนียอตฺเถน สห กิญฺจิ อากาเรน สทิสภาวสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน อภิธานโต กถนโต สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา สทิสตาสมฺพนฺธิโน ปริชานนสฺส วิชฺชมานตฺตา ปติวตฺถูปมา วตฺถุโน อุปฏฺฐิตสฺส ชินาทิปทตฺถสฺส ตุลฺยตฺถปกาสนโต นาเมน ปติวตฺถูปมา นามฯ สมาโน ธมฺโม ยสฺส วา ปาริชาตาทิโน อิติ จ, สมานานํ ตุลฺยานํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ภาโวติ จ, สามฺยสฺส ปตีติ จ, สามฺยปฺปตีติยา สพฺภาโวติ จ, ปติวตฺถุนา วุตฺตา อุปมาติ จ วากฺยํฯ ยถาติ อุทาหรติฯ

[201]

ชเนสุ ชายมาเนสุ,

เน’โกปิ ชินสาทิโส;

ทุติโย นนุ นตฺเถว,

ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ

[201] ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ มชฺเฌ เอโกปิ ชโน คุณวา ชินสาทิโส สมฺมาสมฺพุทฺธสมาโน น วิชฺชตีตฺเยกํ ตาว วตฺถุ อุปทสฺสิตํ, ทุติโย อิจฺจาทิ ปติวตฺถูปมทสฺสนํ, นนูตฺยนุมติยํ, ปาริชาตสฺส ทิพฺพรุกฺขวิเสสสฺส ทุติโย สมาโน ปาทโป นตฺเถวฯ ปาริชาโตเยว รุกฺขชาตีสุ อุตฺตโม, ตถา ชิโน ชเนสูติฯ

[201] ‘‘ชเนสุ’’จฺจาทิฯ ชายมาเนสุ ชเนสุ เอโกปิ ชินสาทิโส สมฺพุทฺธสทิโส นตฺถิ, ปาริชาตสฺส รุกฺขสฺส ทุติโย เตน สโม ทุติโย ปาทโป รุกฺโข นตฺถิ เอว นนุ, นนูติ อนุญฺญายํฯ เตน สพฺพญฺญุโน อญฺเญน อตุลฺยภาวํ อนุชานาติฯ อิห ปาริชาตรุกฺขสฺส อญฺเญหิ รุกฺเขหิ อุตฺตมตฺตญฺจ พุทฺธสฺส อญฺเญสุ สตฺเตสุ อุตฺตมตฺตญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ อุปมาโนปเมยฺยภูตานํ ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ สามฺยํ นาม, เอตํ สามฺยํ วุตฺตตฺถสฺส สมตฺถนวเสน ปติวตฺถุภูตปาริชาตสฺส รุกฺเขหิ อสมานตฺตกถเนเนว โชติตํ โหติฯ

[202]

วากฺยตฺเถเนว วากฺยตฺโถ,

ยทิ โกจฺยุ’ปมียเต;

อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา,

สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ

[202] วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถเนวิ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺโถ กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสโส, เตเนว, น ปทตฺถมตฺเตน วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โกจิ ยทิ อุปมียเต สทิโส กถฺยเต, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธา ภิชฺชเตฯ กถํ? ยุตฺตา จ วิยุตฺตา จ ยุตฺตวิยุตฺตา, อิเวน อตฺถนิทฺเทโสยํ ยุตฺตวิยุตฺตา อุปมา, ตสฺสา ภาวา การณา ทฺวิธาติ อธิกตํฯ

[202] อิทานิ วากฺยตฺถวิสโยปมํ ทสฺเสติ ‘‘วากฺยตฺเถ’’จฺจาทินาฯ วากฺยตฺเถเนว กฺริยาการกสมฺพนฺธวิเสสสงฺขตสมุทายภูเตน วากฺยตฺเถน โกจิ วตฺตุมิจฺฉิโต โย โกจิ วากฺยตฺโถ วุตฺตลกฺขโณ ยทิ อุปมียเต สทิสภาเวน กถียเต, สา อุปมา วากฺยตฺโถปมา นาม โหติฯ อิวยุตฺตวิยุตฺตตฺตา อิวยุตฺตวิยุตฺตวเสน ทฺวิธา ทฺวิปฺปการาฯ เอตฺถ ‘‘อิวา’’ติ อิวาทีนมตฺถสฺส คหิตตฺตา อิวสทฺโทปิ ตปฺปริยายสทฺทาปิ คยฺหนฺเตฯ

อิวยุตฺต

[203]

ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ,

อาวิภูโต ชนาน’ยํ;

ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ,

ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ

[203] อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’อิจฺจาทิฯ

สํกฺเลเสหิ ทสวิเธหิ ตตฺตานํ สนฺตาปํ อนุปฺปตฺตานํ ชนานํ อยํ ชิโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาวิภูโต กตกิจฺจตฺตา สมฺมาสมฺโพธาธิคเมน โลเก ปาตุภูโตฯ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ กิมิเวตฺยาห ‘‘ฆมฺเม’’จฺจาทิฯ ฆมฺมสนฺตาเปน ตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหานสมเย อมฺพุโท เมโฆ วิยาติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตมิตฺยยมิวยุตฺตา วากฺยตฺโถปมาฯ เอตฺถ ปุพฺพุตฺตรวากฺยตฺถานํ วิเสสฺยวิเสสนภาโว เอกวากฺยตฺถตฺตาว เวทิตพฺโพฯ เอวมุปริปิฯ

[203] อุทาหรติ ‘‘ชิโน’’จฺจาทินาฯ อยํ ชิโน เอโส ชิตปญฺจมาโร สตฺถา สํกฺเลสตตฺตานํ อเนกปฺปการ กิเลสสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ อาวิภูโต กตกิจฺโจ หุตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคเมน โลเก อุปฏฺฐิโตฯ เกน สนฺตตฺตสฺส กสฺสจิ กิมิเวติ เจ? ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ ชนานํ ฆมฺมกาเล คิมฺหสมเย อมฺพุโทวิย เมโฆ อิวฯ อิห อุตฺตรวากฺยตฺโถ เภทกตฺตา วิเสสนํ โหติ, ปุพฺพวากฺยตฺโถ ปน เภทฺยตฺตา วิเสสฺโย โหติฯ เอวํ วากฺยเภเท สติปิ วากฺยตฺโถ เอโกเวติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวมุตฺตรตฺราปิฯ อุตฺตรวากฺเย อิวสทฺโท ตสฺมิํเยว คุณคุณีปทตฺถานํ สทิสตฺตํ ทีเปติ, ปุพฺพวากฺเย คุณคุณีนํ สทิสตฺตํ ปน อุตฺตรวากฺยตฺถสฺส ปุพฺพวากฺเยน สมานตฺตํ วินา อญฺญถานุปปตฺติยา ญายติฯ สํกฺเลเสหิ ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว สนฺตาโปติ จ, เตน ตตฺตาติ จ, ฆมฺโม เอว กาโลติ จ วากฺยํฯ

อิววิยุตฺต

[204]

มุนินฺทานน’มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;

อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสาปิ, กิํ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ

[204] ทุติยมาห ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทินาฯ

วิลาเสน เอกมตุลฺยํ มโนหรํ ทุติยสฺส ตาทิสสฺสาภาวโต มุนินฺทานนํ อาภาติ อติสเยน โสภเตติ เอกํ ตาว วากฺยมุปเมยฺยภูตํฯ โภ จนฺท อุทฺธํ คคนตลํ สมุคฺคตสฺสาปิ อพฺภุฏฺฐิตสฺสาปิ เต ตว วิชมฺภนา สาหํการปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํ น กิํปิ, ตํสทิสโสภาสมฺปตฺติยาภาวโตฯ อสทิสตฺตํ มุนินฺทานนสฺส ตสฺส ตโตปิ อุทฺธมุคฺคจฺฉโต วิลาสมตฺตเมว [ปิยาสมตฺตเมว (ก.)] ผลสมฺภวโตติ ทุติยวากฺยมุปมานภูตํฯ ตถา เหตฺถ สพฺพถา สทิสตาปตีติยา กริยมานานมุคฺคมนวิชมฺภนานํ ปฏิกฺเขเปน กถญฺจิปิ มุขจนฺทานํ สาธมฺมปตีติ อุปมาวคโมติ อยมิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมาฯ

[204] อิทานิ อิววิยุตฺตวากฺยตฺโถปมํเยว อุทาหรติ ‘‘มุนินฺทานนิ’’จฺจาทินาฯ วิลาเสกมโนหรํ ลีลาย อตุลฺยํ ตโตเยว มโนหรํ มุนินฺทานนํ สพฺพญฺญุโน วทนํ อาภาติ อติทิพฺพติ, ตสฺมา เห จนฺท อุทฺธํ อุจฺจํ นภํ สมุคฺคตสฺสาปิ เต ตุยฺหํ วิชมฺภนา อหํกาเรน ปริพฺภมเนน กิํ ปโยชนํฯ อิห ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุตฺตรวากฺยตฺโถ อิววิยุตฺโตปมา นาม โหติฯ ตถา หิ ‘‘สพฺพถา มุเขน สทิโส ภวามี’’ติ มานํ กโรนฺตสฺส จนฺทสฺส คคนตลาโรโหปิ วิชมฺภนญฺเจติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปฏิกฺเขเปน มุขจนฺทานํ วิลาเสกมโนหรตฺตํ กนฺติมตฺตสงฺขาตสทิสตฺตํ อิวาทีนมภาเวปิ วิญฺญายตีติ กตฺวา อุตฺตรวากฺยตฺโถ ปุพฺพวากฺยตฺถสฺส อุปมา จ วิเสสนญฺจ โหติฯ วิลาเสน เอกมตุลฺยนฺติ จ, ตญฺจ ตํ มโนหรญฺจาติ จ วิคฺคโหฯ อปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ

[205]

สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;

อุปมาทูสนายา’ล-เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ

[205] โทสปริจฺเฉเท ทุฏฺฐาลงฺกตีติมุปมาลงฺการทูสนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ, อาทิสทฺเทน ภินฺนวจนหีนตาอธิกตาทีนํ ปริคฺคโหฯ ตุสทฺโท อตฺถโชตโก, ตถาปีติ อตฺโถฯ ธีมนฺตํ เมธาวิํ สมุพฺเพเชติ น ปีเณติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคทิกํ กตฺถจิ น สพฺพตฺถ อุปมาทูสนาย วิโรธตฺถํ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ติ อุทาหรติฯ

[205] โทสปริจฺเฉเท โทสานมนุทฺเทสาวสาเน นิทฺทิฏฺฐาย ทุฏฺฐาลงฺกติยา ทสฺเสตพฺพอุทาหรเณ –

‘‘ทุฏฺฐาลงฺกรณํ เตตํ, ยตฺถาลงฺการทูสนํ;

ตสฺสาลงฺการนิทฺเทเส, รูปมาวิภวิสฺสตี’’ติฯ

กตปฏิญฺญานุสาเรน อิทานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุพฺเพเชติ’’จฺจาทิฯ ยํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ วกฺขมานํ ยํ ภินฺนลิงฺควจนาทิกํ ปน ธีมนฺตํ ปญฺญวนฺตํ กวิํ สมุพฺเพเชติ ‘‘เอวํ นาม วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ อุพฺเพคํ ชเนติ, เอตํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ อุปมาทูสนาย ยถาวุตฺตอุปมาวินาสนตฺถํ กตฺถจิ ‘‘อิตฺถีวายํ ชโน ยาติ’’อิจฺจาทิวตฺตพฺพวิสยโต อญฺญตฺถ อลํ สมตฺถํฯ ‘‘ตํ ยถา’’ติ อุทาหรติฯ ภินฺนํ วิสทิสญฺจ ตํ ลิงฺคญฺเจติ จ, ตํ อาทิ ยสฺส วิสทิสวจนาทิโนติ จ, อุปมาย ทูสนมิติ จ วากฺยํฯ

[206]

หํสีวา’ยํ สสี ภินฺน-

ลิงฺคา’กาสํ สรานิว;

วิชาติวจนา หีนา,

สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ

[206] ‘‘หํสีวาย’’นฺติ อยํ สสี จนฺโท หํสีว หํสีสทิโสฯ ภินฺนลิงฺคา ภินฺนลิงฺโคปมาฯ ‘‘อากาสํ สรานิวา’’ติ วิชาติวจนา วิสทิสวจโนปมาฯ

‘‘ภโฏ อธิเป สามินิ สาว ภตฺโต’’ติ หีนา หีโนปมา กุกฺกุรสฺส หีเนน ชาตฺยาทินา อธิกสฺส อุปมิตตฺตาฯ

[206] ‘‘หํสิ’’จฺจาทิฯ อยํ สสี จนฺโท หํสี อิว หํสิเธนูว โหติฯ อิจฺจาทิโกปมา ภินฺนลิงฺคา อุปเมยฺยโต ภินฺนลิงฺคตฺตา ภินฺนลิงฺโคปมา นาม โหติฯ อากาสํ นภํ สรานิวาติ อยํ วิชาติวจนา อุปเมยฺเยน วิสทิสวจนตฺตา วิชาติวจโนปมา นาม โหติฯ อธิเป สามินิ ภโฏ เสวโก สาว สุนโข อิว ภตฺโตติ อยํ หีนา ชาติหีเนน สุนเขน อุตฺตมสฺส ปุริสสฺส อุปมิตตฺตา หีโนปมา นาม โหติฯ ภินฺนํ ลิงฺคเมติสฺสาติ จ, วิวิธา ชาติ สภาโว อสฺเสติ จ, วิชาติ วจนํ อสฺสา อุปมายาติ จ วิคฺคโหฯ

[207]

ขชฺโชโต ภานุมาลีว,

วิภาตีตฺยธิโกปมา;

อผุฏฺฐตฺถา พลมฺโภธิ,

สาคโร วิย สํขุภิฯ

[207] ‘‘ขชฺโชโต’’อิจฺจาทิฯ ขชฺโชโต ภานุมาลีว สูริโย วิย วิภาตีตฺยธิโกปมา อธิเกน หีนสฺส อุปมิตตฺตาฯ พลมฺโภธิ เสนาสาคโร สาคโร วิย สํขุภีติ อผุฏฺฐตฺโถปมา ‘‘พลมฺโภธี’’ติ รูปเกน เสนาย มหนฺตตฺตาวคมโต ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย กสฺสจิ วิเสสตฺถสฺส อสํผุฏฺฐตฺตาฯ

[207] ‘‘ขชฺโชโต’’จฺจาทิฯ ‘‘ขชฺโชโต ภานุมาลีว วิภาตี’’ติ อยํ อธิโกปมา อธิกาย อุปมาย อุปมิตตฺตา อธิโกปมา นาม โหติฯ

‘‘พลมฺโภธิ เสนาสมุทฺโท สาคโร วิย สํขุภี’’ติ อยํ อผุฏฺฐตฺถา เสนาย มหตฺตํ ‘‘พลมฺโภธี’’ติ ติโรภูตอุปมาเยว อวคตํ, ตสฺมา ปุน ‘‘สาคโร วิยา’’ติ อุปมาย ผุสิตพฺพตฺถสฺสาภาวา อผุฏฺฐตฺโถปมา นาม โหติฯ อผุฏฺโฐ อตฺโถ เอติสฺสาติ จ, พลํ เอว อมฺโภธีติ จ วากฺยํฯ

[208]

จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโคเว-

ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;

ขณฺฑิตา เกรวากาโร,

สกลงฺโก นิสากโรฯ

[208] ‘‘จนฺเท’’อิจฺจาทิฯ กลงฺโก ภิงฺโค วิยาตฺยยมุปมา ‘‘จนฺเท กุสุมคจฺฉสทิเส’’ อิตฺยุปมนฺตรมเปกฺขเตติ ยโต จนฺเท ภิงฺโค น สมฺภวติ, ปุปฺผคจฺเฉ ตุ สมฺภวตีติ อยมุปมา อุปมาเปกฺขินีฯ สกลงฺโก สสลกฺขโณ นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสนฺนิโภติ ขณฺฑิโตปมา เกรวสฺส อนฺโตกณฺหตฺตํ ปฏิปาเทตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺพตฺตาฯ

[208] ‘‘จนฺเท’’จฺจาทิฯ ‘‘จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค อิวา’’ติ อยํ อุปมาเปกฺขินี จนฺทสฺสอุปมาภูตปุปฺผคจฺฉกาทิอเปกฺขนโต อุปมาเปกฺขินี นาม โหติฯ จนฺเท ภิงฺคปวตฺติยา อภาวโต ตสฺส วิสยภูตปุปฺผคจฺฉกาทิ จนฺทสฺส อุปมตฺเตน คเหตฺวา อวุตฺตตฺตา ทุฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ สกลงฺโก กลงฺกสหิโต นิสากโร จนฺโท เกรวากาโร กุมุทสทิโสติ อยํ ขณฺฑิตา จนฺทคตํ กณฺหตฺตํ ปกาเสตุํ ‘‘สภิงฺคเกรวากาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ภิงฺโคปมาภาวสฺส ขณฺฑิตตฺตา ขณฺฑิโตปมา นาม โหติฯ อุปมํ อเปกฺขตีติ จ, ขณฺฑํ อิตา คตาติ จ, ขณฺเฑน อิตา ยุตฺตา วาติ จ, เกรวสฺสากาโร อสฺเสติ จ, สห กลงฺเกน วตฺตตีติ จ วากฺยํฯ

[209]

อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตาทรา;

กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิเทว ตุฯ

[209] วุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อิจฺเจว’’มาทินาฯ รูเปสุ ปโยเคสุฯ วิคโต อปคโต อาทโร สมฺภาวนา เยสํ ตถา ภวนฺติฯ กิํ ภินฺนลิงฺคาทิกํ นิยเมนานาทรณียเมว, อนิยเมเนติ [นิยเมเนติ (ก.)] เจ คยฺหูปคมฺปิ อตฺถีติ อาห ‘‘กโรนฺติ’’จฺจาทิํฯ กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ธีรา กวโย อาทรํ กโรนฺติ จาติฯ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรตฺถํ สมุจฺจิโนติฯ

[209] ‘‘อิจฺเจ’’จฺจาทิฯ อิติ อนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐสุ เอวมาทิรูเปสุ ปโยเคสุ ธีรา วิคตาทรา ภวนฺติฯ อิเมเยว ธีรา กฺวจิเทว ตุ ปโยเค ภินฺนลิงฺคาทิเก อาทรํ กโรนฺติ จฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ เยสมิติ จ, ตานิ จ ตานิ รูปานิ เจติ จ, วิคโต อาทโร เยสมิติ จ วิคฺคโหฯ จสทฺโท วากฺยนฺตรสมุจฺจเยฯ ตสฺมา วิคตาทรตฺเถน อญฺญมาทรกรณํ วุจฺจมานกถาสนฺตติํ อากฑฺฒติฯ

[210]

อิตฺถีวา’ยํ ชโน ยาติ,

วทตฺเยสา ปุมา วิย;

ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม,

วิชฺชา ธนมิว’จฺจิตาฯ

[210] อุทาหรติ ‘‘อิตฺถิ’’จฺจาทิฯ อยํ ชโน อิตฺถีว ยาติ กฺริยานุวตฺติโตฯ เอสา อิตฺถี ปุมาว ปุริโส วิย วทติ ตาทิสสฺส ปาคพฺภิยโยคโตฯ เอตฺถ ลิงฺคนานตฺตมุปมาโนปเมยฺยานํฯ อยมิจฺฉิโต โกจิ เม ปาณา อิว ปิโย อิฏฺโฐ, วิชฺชา พฺยากรณาทโย ธนมิว อจฺจิตา ราสิกตาติ วจนเภโทฯ

[210] อิทานิ ภินฺนลิงฺคานํ คเหตพฺพวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถีวา’ย’’มิจฺจาทินาฯ

อยํ ชโน อิตฺถีว อวิสทคมเนน มหิลา วิย ยาติฯ เอสา อิตฺถี ปุมา วิย ตาทิสปาคพฺภิยยุตฺตตฺตา ปุริโส วิย วทตีติฯ อิห ทฺวินฺนํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ลิงฺคเภเท สติปิ กวโย อาทรํ กโรนฺติฯ อยํ ปุริโส เม มม ปาณา อิว [ปาณา อิว ชีโว อิว (ก.)] อายโวว ปิโยฯ อจฺจิตา สญฺจิตา วิชฺชา พฺยากรณนิฆณฺฏุอาทโย ธนมิว โหนฺตีติฯ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ วจนโต วิเสสตฺเต สติปิ อิฏฺฐเมวฯ

[211]

ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิราชเต;

อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ

[211] หีนาธิกมุตฺตมุทาหรณมาห ‘‘ภวํ วิยิ’’จฺจาทิฯ มหีปาเลตฺยามนฺตนํ, เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตฯ อิติ หีเนนาปิ โหติฯ เอวํวิเธ สมุจิเต วิสเย ลิงฺควจนเภทาทิกํ โนปมํ ทูเสตีติ [ทสฺเสตีติ (ก.)]ฯ

[211] ‘‘ภว’’มิจฺจาทิฯ มหีปาล โภ ราช, เทวราชา สกฺโก เทวราชา ภวํ วิย วิราชเตติฯ เอตฺถ สกฺกมุปาทาย ‘‘ภวํ วิยา’’ติ หีนตฺเตปิ อิฏฺฐเมวฯ อยํ ราชา อํสุมโต สูริยสฺส กจฺฉํ ปทวิํ เตชสา อาโรหิตุํ ปตฺตุํ อลํ สมตฺโถติฯ เอตฺถ เตชสา อธิโกปิ สูริโย อุปมาภูโต อิฏฺโฐว, ‘‘กจฺฉํ อาโรหิตุ’’นฺติ อิวสทฺทปริยาโยฯ อีทิสํ ภินฺนลิงฺคาทิโกปมาทิกํ อุปมาทูสนํ น กโรติฯ

[212]

อุปมาโนปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;

อุปเมว [อุปมาว (สี. ก.)] ติโรภูต-เภทา รูปกมุจฺจเตฯ

[212] รูปกํ นิรูปยติ ‘‘อุปมาเน’’จฺจาทินาฯ

อุปมาโนปเมยฺยานํ ยถาวุตฺตานํ อเภทสฺส นานตฺตาภาวสฺส นิรูปนา อาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยานมเภทํ รูปยติ ทสฺเสตีติ รูปกมุจฺจเตฯ อุปมานสฺส อุปมาโนปเมยฺยานมเภทาโรปเนน ติโรภูโต อปากโฏ เภโท นานตฺตํ ยสฺสาติ ตาทิสี อุปเมว ยถาวุตฺตลกฺขณา รูปกมุจฺจเต ‘‘รูปก’’นฺติฯ ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ เอตฺถ ปทเมว อมฺพุชสทิสตฺตา อมฺพุชํ รุปฺยเตฯ อิตฺยุปเมยฺโยปมานภูตานํ ปทมฺพุชานมเภทาโรปเนน อุปมาโนปเมยฺยคตสาธมฺมสงฺขาตายปิ อุปมาย เภโท วิชฺชมาโนปิ ติโรหิโตฯ น ตุ อาวิภูโต [อพฺภุโต (ก.)] ‘‘ปทํ อมฺพุชมิเว’’ติฯ สา โจปมา ตถาวิธา อุปมาโนปเมยฺยานมเภทมายาติ นามาติ รูปกมุจฺจเตติ อธิปฺปาโยฯ

[212] อิทานิ อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน รูปกาลงฺการํ ทสฺเสติ ‘‘อุปมาโน’’จฺจาทินาฯ อุปมาโนปเมยฺยานํ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐอุปมาโนปเมยฺยานํ อเภทสฺส สภาวโต เภเท สติปิ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย ‘‘โส เอโส, เอโส โส’’ติ วตฺตาเรหิ ปริกปฺปิตสฺส อเภทสฺส นิรูปนา อุปมาโนปเมยฺยปทตฺเถสุ พุทฺธิยา อาโรปนํ นิสฺสาย ติโรภูตเภทา ‘‘ปทํ อมฺพุชมิวา’’ติ เอวํ ปากฏนานตฺตํ วินา ‘‘ปทมฺพุช’’นฺติ ติโรหิตเภทา อุปเมว ปทตฺถานํ สาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว รูปกํ อิติ วุจฺจเตฯ วิภูตสทิสตฺตํ นิสฺสาย อุปมาโนปเมยฺยวตฺถูนิ อเภเทน คยฺหนฺติฯ เตสมเภทคฺคหเณเนว เต นิสฺสาย ปวตฺตมานภินฺนสาธมฺมสงฺขาตาย อุปมายปิ เภโท ติโรหิโต โหติฯ เอวํ ติโรภูตนานตฺตวนฺตสาธมฺมสงฺขาตา อุปมา เอว วตฺถูนมเภทํ ทีเปตีติ รูปกํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ติโรภูโต เภโท ยสฺเสติ จ, อเภทํ รูปยติ ปกาเสตีติ จ วากฺยํฯ

[213]

อเสสวตฺถุวิสยํ, เอกเทสวิวตฺติ จ;

ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ

[213] ตสฺส เภทํ นิทฺทิสติ ‘‘อเสส’’อิจฺจาทินาฯ อเสสวตฺถุ วิสโย ยสฺส ตํ ตถาวิธญฺจ, เอกเทเส อวยเว วิวตฺตตีติ เอกเทสวิวตฺติ เจติ ตํ รูปกํ ทฺวิธา, ปุน ปจฺเจกํ วิสุํ วิสุํ สมาสาทิวสา อุปมาโนปเมยฺยานํ กตสมาสตฺตา สมาสรูปก อสมาสรูปก สมาสาสมาสรูปกวเสน ติธา สิยาฯ

[213] ‘‘อเสสิ’’จฺจาทิฯ ตํ รูปกํ อเสสวตฺถุวิสยํ เอกเทสวิวตฺติ จาติ ทฺวิธา โหติ, ปุน ปจฺเจกํ ตํ ทฺวยมฺปิ สมาสาทิวสา สมาสรูปกํ อสมาสรูปกํ สมาสาสมาสรูปกญฺเจติ อิเมสํ เภเทน ติธา โหติฯ อเสสํ วตฺถุ วิสโย อสฺเสติ จ, เอกเทเส วิวตฺตตีติ จ, เอกํ เอกํ ปตีติ จ, สมาโส สมาสรูปกํ อาทิ เยสมิติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, ตีหิ ปกาเรหีติ จ วิคฺคโหฯ

อเสสวตฺถุวิสยสมาส

[214]

องฺคุลีทลสํโสภิํ, นขทีธิติเกสรํ;

สิรสา น ปิฬนฺธนฺติ, เก มุนินฺทปทมฺพุชํฯ

[214] อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ องฺคุลีหิเยว อุปมานคมฺมตฺตา สินิทฺธตมฺพาหิ ทเลหิ ปตฺเตหิ สํโสภิํ อจฺจนฺตํ วิโรจมานํ นขานํ ทีธิติโย กิรณา เอว เกสรานิ ยตฺถ ตาทิสํ มุนินฺทสฺส ปทเมว อมฺพุชํ สิรสา มุทฺธนา เก นาม ชนา น ปิฬนฺธนฺติ ปสาธนวเสน น ธาเรนฺตีติฯ อิทมเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ องฺคิโน ปทสฺส องฺคานมงฺคุลฺยาทีนมเสสานํ รูปนโตฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

[214] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘องฺคุลิ’’จฺจาทิฯ