[167] ทุติยมาห ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุโน ชาตฺยาทิรูปสฺส ปทตฺถสฺส สภาโว ยสฺสํ อวตฺถายํ ยาทิสํ รูปํ ตสฺส อญฺญถาภาเวน ตสฺส รูปสฺส ตเถตํ ทพฺพาปเนน วุตฺติ วจนํฯ ปรา ภเว อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ กิํ สา สากลฺเลน วตฺตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’อิจฺจาทิฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปริมิตเภทกตฺตา พีชสฺส การณตฺตา สกลพฺยตฺติพฺยาปิสามญฺญรูปสฺส ยโต ปเร วิจิตฺตาลงฺการา ปสวนฺติ, อุปทสฺสนํ กถนํ โหติ นิรวเสสาภิธานสฺส เกนาปฺยสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ

[167] อิทานิ วงฺกวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺติ’’จฺจาทินาฯ วตฺถุสภาวสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถสมฺพนฺธิโน ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ โย สภาโว วิชฺชติ, ตสฺส สภาวสฺส อญฺญถา วิชฺชมานาการํ หิตฺวา วตฺตุปริกปฺปิเตน อติสยอุปมารูปกาทิอญฺญปกาเรน ยา วุตฺติ ยํ กถนํ อตฺถิ, สา ปราภเว สภาววุตฺติโต อญฺญา วงฺกวุตฺติ นาม สิยาฯ ตสฺสา วงฺกวุตฺติยา อนนฺตวิกปฺปตฺตา อปฺปมาณปกฺขตฺตา กถเนน ปริสมาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา นยโต ตสฺส อนนฺตปกฺขสฺส ปริคฺคหณตฺถํ พีโชปทสฺสนํ การณมตฺตสฺส นิทสฺสนํ โหติฯ วกฺขมานเภทโต เอกเมกมฺปิ อตฺตนา สทิสํ อนนฺตเภทปริคฺคหชานนตฺถํ ปโหตีติ อธิปฺปาโยฯ วตฺถูนํ สภาโวติ จ, อนนฺตา วิกปฺปา ยสฺส สภาวสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, พีชสฺส อุปทสฺสนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

วงฺกวุตฺติอตฺถาลงฺการอุทฺเทสวณฺณนา

[168]

ตตฺถา’ติสยอุปมา-

รูปกาวุตฺติทีปกํ;

อกฺเขโป’ตฺถนฺตรนฺยาโส,

พฺยติเรโก วิภาวนาฯ

[169]

เหตุกฺกโม ปิยตรํ, สมาสปริกปฺปนา;

สมาหิตํ ปริยาย-วุตฺติพฺยาโชปวณฺณนํฯ

[170]

วิเสส รุฬฺหาหงฺการา,

สิเลโส ตุลฺยโยคิตา;

นิทสฺสนํ มหนฺตตฺตํ,

วญฺจนา’ปฺปกตตฺถุติฯ

[171]

เอกาวลิ อญฺญมญฺญํ, สหวุตฺติ วิโรธิตา;

ปริวุตฺติพฺภโมภาโว, มิสฺส’มาสี รสี อิติฯ

[172]

เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิตมุจฺจเต;

วงฺกวุตฺตีสุ โปเสติ, สิเลโส ตุ สิริํ ปรํฯ

[168-172] ยโถทฺเทสํ นิทฺทิสิตุกาโม อุทฺทิสติ ‘‘ตตฺเถ’’จฺจาทิฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ ‘‘เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สมุทฺทิฏฺฐาติ สงฺเขปนเยน วุตฺตาฯ อติสโย อุปมา รูปกํ อาวุตฺติ ทีปกญฺจ, สมาโส สมาสวุตฺติ ปริกปฺปนา จ, วิเสโส รุฬฺหาหงฺกาโร จ, ชีวิตมุจฺจเตติ ตทภาเว พนฺธสฺส ฉวสฺเสว เหยฺยตฺตา วุตฺตํ, สิเลโส ตุ วงฺกวุตฺตีสุ สภาววุตฺติํ หิตฺวา วตฺถุสภาวโต อญฺญถา ยถา ตถา ปริกปฺปนรูปาสุ อติสยาทีสุ วุตฺตีสุ ปรํ สิริํ กนฺติํ โปเสติ ตํ ปูเรติ อาวหตีติฯ

[168-172] เภทวนฺตานํ ปทตฺถานํ สภาวกถนํ อุทฺเทสกฺกเมน ปากฏํ โหตีติ วตฺตมาเนหิ อลงฺกาเรหิ อุทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถาติสย…เป.… รสี’’ติ คาถาจตุกฺกมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ วงฺกวุตฺติยํ อิติ เอวํ เอเต ปญฺจติํส เภทา สมุทฺทิฏฺฐา สงฺเขเปน วุตฺตาติฯ เอเตสํ ปน ปทานํ อตฺโถ นิทฺเทเส อาวิภวิสฺสติฯ อิมินา ภาโว จ สิเลโส จ อติปฺปสตฺโถติ ทีเปติฯ

ภาโว ภาวาลงฺกาโร ชีวิตํ พนฺธสฺส ปาณภูโตติ วุจฺจเต, ภาวรหิตสฺส พนฺธสฺส ฉวสรีรสฺส วิย อนุปาเทยฺยตฺตา, สิเลโส ตุ สิเลสาลงฺกาโร ปน วงฺกวุตฺตีสุ อติสโยปมาทิวงฺกวุตฺตีสุ ปรมุกฺกํสภูตํ สิริํ โสภํ โปเสติ ปูเรติฯ

นิทฺเทสวณฺณนา

[173]

ปกาสิกา วิเสสสฺส,

สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;

โลกาติกฺกนฺตวิสยา,

โลกิยาติ จ สา ทฺวิธาฯ

[173] ตตฺถาติสยวุตฺตีนํ ตาว นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ปกาสิกา’’อิจฺจาทิฯ วิเสสสฺส วตฺถุคตสฺสาติมตฺตสฺส ปกาสิกายาติ อนุวทิตฺวา สา อติสยวุตฺติ สิยาติ วิธียเต, อติสยสฺส วตฺถุโน อุกฺกํสสฺส ปฏิปาทิกา วุตฺติ อติสยวุตฺติฯ สา จ ทุวิธาติ อาห ‘‘โลก’’อิจฺจาทิฯ โลกํ โลกปฺปตีติํ อติกฺกนฺโต วิสโย โคจโร ยสฺสา สา โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ โลเก ภวา โลกฐิติมนติกฺกนฺตตฺตาติ โลกิยา จาติ อติสยวุตฺติ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ภวติฯ

[173] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน อติสยวุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘ปกาสิ’’จฺจาทินาฯ วิเสสสฺส ชาตฺยาทิปทตฺถคตอธิกวิเสสสฺส ยา วุตฺติ ปกาสิกา, สา อติสยวุตฺติ นาม สิยา, สา อติสยวุตฺติ โลกาติกฺกนฺตวิสยา จ ชาตฺยาทิปทตฺถานํ ยถาสภาวสงฺขตโลกฐิตฺยาติกฺกนฺตวิสยตฺตา โลกาติกฺกนฺต วิสยาติ จ โลกิยาติ จ ยถาวุตฺตโลกมนติกฺกมฺม ปวตฺตนโต โลกิยาติ เจวํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ วทตีติ วุตฺติ, อติสยสฺส วุตฺตีติ จ, โลกํ อติกฺกนฺโต วิสโย เอติสฺสาติ จ, โลเก ภวาติ จ วิคฺคโหฯ