เมนู

กฺวจิ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปาณินํ ธมฺโม อินฺทฺริยพทฺธานํ คุโณ อปาเณ ปาณรหิตวตฺถุมฺหิ สมฺมา โลกปตีติอนุสาเรน อาธียเต อาโรปฺยเต, กฺวจิ รูปยุตฺตสฺส รูปวนฺตวตฺถุโน ธมฺโม นิรูเป รูปรหิตวตฺถุมฺหิ, กฺวจิ สรสสฺส รสวนฺตสฺส วตฺถุโน ธมฺโม นิรเส รสรหิเต จ, กฺวจิ ทฺรวยุตฺตสฺส ทฺรววนฺตวตฺถุโน ธมฺโม อทฺรเว ทฺรวรหิเต จ, กฺวจิ กตฺตุตา กตฺตุคุโณ อกตฺตริปิ, กฺวจิ กฐินสฺส ถทฺธสฺส วตฺถุโน ธมฺโม อสรีเรปิ สรีรรหิเตปิ สมฺมา อาธียเตฯ เตสํ ฉนฺนํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา ‘‘อปาเณ ปาณิน’’นฺติ อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน สิยา ภเวยฺยาติฯ น สนฺติ ปาณา อสฺเสติ จ, รูปา นิคฺคโตติ จ, รูเปน ยุตฺโตติ จ, รสา นิคฺคโตติ จ, รเสน สห วตฺตมาโนติ จ, ทฺรวาอญฺโญติ จ, ทฺรเวน ทฺรวภาเวน ยุตฺโตติ จ, กตฺตุโต อญฺโญติ จ, กตฺตุโน ภาโวติ จ, นตฺถิ สรีรํ อสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ

สมาธินิทฺเทส

อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม

[153]

อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา นาถ, ทิวาปิ สห สงฺคมา;

วินิทฺทา สมฺปโมทนฺติ, มญฺเญ กุมุทินี ตว

[153] ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทิฯ นาถาติ โลกตฺตเยกปฏิสรณภูตตาย ภควนฺตํ อาลปติฯ ตว อุณฺณาโรมธาตุสงฺขาเตน ปุณฺณินฺทุนา สห สงฺคมา สํโยเคน กุมุทินี กุมุทินิโย กุมุทากรา ทิวาปิ วินิทฺทา วิคตโสปฺปา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ สุฏฺฐุเยว ปโมทนฺตีติ ปริกปฺเปมีติฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสฺส สุรตรูปสฺส สงฺคมสฺส วินิทฺทาย สมฺปีณนสฺส จ อปาณินิ อาโรปิตปุมฺภาเว อุณฺณาปุณฺณินฺทุมฺหิ, ตถา อาโรปิตอิตฺถิภาวาสุ กุมุทินีสุ โลกสีมานุโรเธน สมาธานโต โสยํ ปสิทฺโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติฯ ตทภิธายี สทฺโท จ อุปจารโต อตฺถานุคามิตฺตา สทฺทิกโวหารํ ทสฺเสติ, เอวมุปริปิ ยถาโยคํฯ

[153] เตสุ ปาณิธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมาทิสติ ‘‘อุณฺณา’’อิจฺจาทินาฯ

นาถ ตว ตุยฺหํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุนา อุณฺณาโรมมณฺฑลสงฺขาตปุณฺณจนฺเทน สห สงฺคมา อญฺญมญฺญสมวายเหตุนา กุมุทินี เกรวากรสงฺขาตา กุมุทินิโย ทิวาปิ วินิทฺทา วิกสิตา สมฺปโมทนฺติ มญฺเญ อติสนฺตุฏฺฐา โหนฺตีติ กปฺเปมีติ อินฺทุสมฺปโมโท สหสทฺเทน ญายเตฯ เอตฺถ ปาณิธมฺมสงฺขาโต สุรตสงฺคโม จ นิทฺทาปคโม จ สมฺปโมทนญฺจาติ ติณฺณํ อุณฺณาปุณฺณินฺทุกุมุทินีสงฺขาเตสุ อปาเณสุ โลกโวหารานติกฺกมฺม พุทฺธิยา อาโรปเนน ปาณิธมฺมโต ปสิทฺธา ตโย อตฺถา อิธ สมาธโย นาม, ตปฺปฏิปาทกคนฺโถปิ อตฺถานุคามิตฺตา ตทุปจาเรน สมาธีติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปุณฺโณ จ โส อินฺทุ เจติ จ, อุณฺณา เอว ปุณฺณินฺทุ จาติ จ, วิคตา นิทฺทา เยหีติ จ วิคฺคโหฯ

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส

[154]

ทยารเสสุ มุชฺชนฺตา, ชนา’มตรเสสฺวิ’ว;

สุขิตา หตโทสา เต, นาถ ปาทมฺพุชานตา

[154] ‘‘ทยา’’อิจฺจาทิฯ นาถ เต ปาทมฺพุเชสุ อานตา ปณามวเสน ชนา ติโลกกุหรปวตฺติโน สตฺตา อมตรเสสฺวิว ปียูสรเสสุ วิย ทยารเสสุ กรุณารเสสุ คุเณสุฯ ‘‘สิงฺคาราโท วิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเว รโส’’ติ [อมรโกส 3.3.226] หิ นิฆณฺฏุฯ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตา นฏฺฐา โทสา วาตาทโย อมตปกฺเข, อญฺญตฺถ ตุ หตา นฏฺฐา โทสา ราคาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, ตโตเยว สุขิตา สุขํ กายิกเจตสิกสุขํ อิตา ปตฺตา คตาติ อตฺโถฯ

[154] อิทานิ รูปธมฺมสมาธิโน อุทาหรณํ อุทฺทิสติ ‘‘ทยา’’อิจฺจาทินาฯ

นาถ เต ตว ปาทมฺพุชานตา จรณปทุเม ปณตา ชนา เทวมนุสฺสา อมตรเสสุ อิว สุธาชเลสุ วิย ทยารเสสุ อนญฺญสาธารณกรุณาคุเณสุ มุชฺชนฺตา นิมุชฺชมานา หตโทสา วินฏฺฐวาตปิตฺตาทโย วินฏฺฐราคาทิโทสา วา สุขิตา ตโตเยว อชรามรสงฺขาตสุขํ อิตา ปตฺตาติฯ เอตฺถ รูปยุตฺตชเล ลพฺภมานํ มุชฺชนํ นิรูเป ทยาคุเณ อาโรปิตํ โหติฯ ทยา เอว รสา คุณาติ จ, อมตา เอว รสาติ จ, หตา วาตาทโย ราคาทโย วา โทสา เยสนฺติ จ, ปาทานิ เอว อมฺพุชานีติ จ, เตสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ

‘‘สิงฺคาราโทวิเส วีริเย, คุเณ ราเค ทฺรเวรโส’’ติ [อมรโกส 3.3.226] เอตฺถ รสสทฺโท คุณชเลสุ วตฺตติฯ

นิรเส สรสสฺส

[155]

มธุเรปิ คุเณ ธีร, นปฺปสีทนฺติ เย ตว;

กีทิสีมนโส วุตฺติ, เตสํ ขารคุณานโภ [เห (สี.)]

[155] ‘‘มธุเร’’จฺจาทิฯ ธิยา อีรตีติ ธีโร, โภ ธีร ตว มธุเรปิ มโนหเรปิ คุเณ กรุณาทิเก เย นปฺปสีทนฺติ ปสาทํ น กโรนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสีติ กิมิว ทิสฺสติ, น วิญฺญายเต ‘‘อีทิสี’’ติฯ ยโต ตาทิสคุณาวโพธปรมฺมุขา โมหนฺธการสมฺพนฺธิตาติฯ

[155] อิทานิ สรสธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ โภ ธีร ตว เต มธุเร อปิ คุเณ ปกติสุนฺทเร กรุณาปญฺญาคุเณปิ เย หีนาธิมุตฺติกา ชนา นปฺปสีทนฺติ, ขารคุณานํ อมธุรคุณานํ เตสํ ชนานํ มนโส วุตฺติ จิตฺตปฺปวตฺติ กีทิสี กถํ รุหติฯ ธิยา อีรติ ปวตฺตตีติ จ, กา วิย สา ทิสฺสตีติ จ, ขารา คุณา เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ เอตฺถ สมาธิ นาม รสหีเน อาโรปิตรสยุตฺตธมฺมภูตํ มธุรขารคุณทฺวยํฯ

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส

[156]

สพฺพตฺถสิทฺธ จูฬก-ปุฏเปยฺยา มหาคุณา;

ทิสา สมนฺตา ธาวนฺติ, กุนฺทโสภาสลกฺขณา

[156] ‘‘สพฺพตฺถสิทฺธิ’’จฺจาทิฯ สพฺพตฺถสิทฺธสฺส มหามุนิโน จูฬกปุเฏน เปยฺยา ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทกุสุมสฺส โสภาสวนฺตา ชุติวิชมฺภิโน มหาคุณา สมนฺตา ปริโต ทิสา ทิสนฺตานิ ธาวนฺติฯ

[156] อิทานิ ทฺรวยุตฺตสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘สพฺพตฺถิ’’จฺจาทินาฯ สพฺพตฺถสิทฺธ สพฺพกิจฺเจ ปรินิปฺผนฺน, นิปฺผนฺเนหิ สพฺพตฺเถหิ วา สมนฺนาคต เห ตถาคต ตว จูฬกปุฏเปยฺยา จูฬกปุเฏน ปาตพฺพา กุนฺทโสภาสลกฺขณา กุนฺทโสภาหิ สมานลกฺขณา กุนฺทโสภาสทิสา วา มหาคุณา สงฺขฺยามหนฺตตฺตา อานุภาวมหนฺตตฺตา วา มหนฺตา วา อรหตฺตาทโย คุณา สมนฺตา สมนฺตโต ทิสา ทสทิสาสุ ธาวนฺตีติฯ เอตฺถ ทฺรวยุตฺตคุณภูโต จูฬกปุฏเปยฺยภาโว ทฺรวรหิเต คุเณ อาโรปิโต สมาธิ นาม โหติฯ สพฺเพ จ เต อตฺถา เจติ จ, เต สิทฺธา ยสฺเสติ จ, จูฬกเมว ปุฏมิติ จ, เตน เปยฺยาติ จ, มหนฺตา จ เต คุณา เจติ จ, กุนฺทานํ โสภาติ จ, ตาหิ สมานํ ลกฺขณํ เยสนฺติ จ วิคฺคโหฯ

อกตฺตริ กตฺตุตา

[157]

มาราริพลวิสฺสฏฺฐา, กุณฺฐา นานาวิธา’ยุธา;

ลชฺชมานา’ญฺญเวเสน, ชิน ปาทานตา ตว

[157] ‘‘มารา’’อิจฺจาทิฯ

มาโรเยว อริ สตฺตูติ มารารี, เตน, พเลน อตฺตโน สตฺติยา, ตสฺส วา พเลน เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุขํ ฉฑฺฑิตา นานาวิธา อเนกปฺปการา อายุธา ภินฺทิวาฬาทโย กุณฺฐา [เภณฺฑิวาลาทโย (ก.)] ปริจฺจตฺตติขิณภาวา ตาเยว กุณฺฐภาวปฺปตฺติยา ลชฺชมานา ‘‘โลกปฺปตีตานุภาวานมมฺหากมฺปิ เอวรูปํ ชาต’’นฺติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถํ นาม ปเร อมฺเห น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อตฺตโน อาวุธเวสํ ปริวตฺติตฺวา กุสุมเวเสน, ชินาติ อามนฺตนํ, ตว ปาทานตา ปาเทสุ สนฺนตาฯ

[157] อิทานิ กตฺตุธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มาราริ’’จฺจาทินาฯ เห ชิน มาราริพลวิสฺสฏฺฐา มารสตฺตุนา อตฺตโน สตฺติยา วิสฺสฏฺฐา, มาราริโน วา เสนาย วิสฺสฏฺฐา อภิมุเข ปาติตา นานาวิธายุธา อเนกปฺปการภินฺทิวาฬอุสุสตฺติโตมราทโย อาวุธา กุณฺฐา อติขิณา ลชฺชมานา ‘‘กสฺมา เอวํ โลกปสิทฺธานุภาวานมมฺหากมฺปิ อีทิสํ วิปฺปการมโหสี’’ติ ลชฺชนฺตา อญฺญเวเสน ‘‘กถมมฺเห ปเร น ชาเนยฺยุ’’นฺติ อาวุธเวสํ หิตฺวา ตทญฺญภูเตน ปุปฺผเวเสน ตว ปาทานตา ปาทสมีเป นตา อเหสุนฺติฯ เอตฺถ กตฺตุธมฺมภูตํ ลชฺชนญฺจ อญฺญเวเสน ปริวตฺตนญฺจ อานตญฺเจติ อิเม ลชฺชนาทีนํ อกตฺตุภูเตสุ วิสเยสุ อาโรปิตา สมาธโย นาม โหนฺติฯ มาโร เอว อรีติ จ, พเลน วิสฺสฏฺฐาติ จ, มารารินา พลวิสฺสฏฺฐาติ จ มาราริโน พลํ เสนาติ จ, เตน วิสฺสฏฺฐาติ จ, นานา อเนกวิธา ปการา เยสนฺติ จ, อญฺเญสํ เวโสติ จ, อญฺโญ จ โส เวโส จาติ จ, ปาเทสุ อานตาติ จ วิคฺคโหฯ

กฐินสฺส อสรีเร

[158]

มุนินฺทภาณุมา กาโล-

ทิโต โพโธทยาจเล;

สทฺธมฺมรํสินา ภาติ,

ินฺทมนฺธตมํ ปรํ

[158] ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ โพโธ สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิโส โสเยว วา อุทยาจโล อุทยปพฺพโต ตสฺมิํ กาเล รตฺติปริยนฺเต อภินิกฺขนฺตสมเย อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺโท มุนินฺทสทิโส โสเยว วา ภาณุมา สูริโย อนฺธตมํ อนฺธการํ โมหํ วา ปรํ อจฺจนฺตเมว สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมสงฺขเตน วา รํสินา ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ

[158] อิทานิ กฐินธมฺมสมาธิโน อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินาฯ โพโธทยาจเล สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิเส สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาเต วา อุทยปพฺพเต กาโลทิโต รตฺติกฺขเย มารปราชิตสมเย วา อุทิโต ปาตุภูโต มุนินฺทภานุมา มุนินฺทสทิโส มุนินฺโทเยว วา สูริโย อนฺธตมํ ปกติฆนนฺธการํ พหลโมหนฺธการํ สทฺธมฺมรํสินา สทฺธมฺมสทิเสน สทฺธมฺมภูเตน วา กิรเณน ปรมติสเยน ภินฺทํ ปทาเลนฺโต ภาติ โสภตีติฯ เอตฺถ ถทฺธธมฺมภูตํ เภทนํ อสรีรภูเต อนฺธกาเร พุทฺธิยา อาโรปิตํ สมาธิ นาม โหติฯ มุนีนํ อินฺโทติ จ, โสเยว ภานุมาติ จ, โพโธ เอว อุทยาจโลติ จ, สทฺธมฺโม เอว รํสีติ จ วิคฺคโหฯ

[159]

วมนุคฺคิรนาทฺเย’ตํ, คุณวุตฺยปริจฺจุตํ;

อติสุนฺทรมญฺญํ ตุ, กามํ วินฺทติ คามฺมตํ

[159] โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย พนฺเธ โสภเต, น มุขฺยวิสเยติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘วมนํ’’อิจฺจาทิฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺจ, อาทิสทฺเทน วิเรจนาทิปริคฺคโหฯ เอตํ ยถาวุตฺตํ คุณา ปธาเนตรา ปสิทฺธวิสยา วิสยนฺตรปริคฺคหลกฺขณา วุตฺติ ปโยครูปา, ตโต อปริจฺจุตํ อปริคฬิตํ สนฺตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ อจฺจนฺตมโนหรมลงฺการรูปตฺตา, อญฺญํ ตุ อิตรํ ปน มุขฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ อสพฺภสภาวํ พนฺเธ ตสฺสานุจิตภาวโต วินฺทติ ปฏิลภติ ปสวตีติ อตฺโถฯ

[159] อิทานิ อิเมสุเยว ปาณิธมฺมาทีสุ โกจิ ธมฺโม อมุขฺยวิสเย ปยุตฺโต ปสตฺโถ, มุขฺยวิสเย ปยุตฺโต อปสตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมนุคฺคิ’’จฺจาทิมาหฯ เอตํ วมนุคฺคิรนาทิ วมนอุคฺคิรนวิเรจนาทิกํ คุณวุตฺยปริจฺจุตํ อมุขฺยปโยคโต อคฬิตํ อมุขฺยภูตํ อติสุนฺทรํ สพฺเพสํ อติปิยํ โหติ, อญฺญํ ตุ อุตฺตโต พฺยติเรกํ มุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนุคฺคิรนาทิกํ ปน กามํ เอกนฺเตน คามฺมตํ สภาวอปฺปิยคามฺมโทสตํ วินฺทติ เสวตีติฯ วมนญฺจ อุคฺคิรนญฺเจติ จ, ตานิ อาทีนิ ยสฺเสติ จ, คุณา อปฺปธานา วุตฺตีติ จ, ตโต อปริจฺจุตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

[160]

กนฺตีนํ วมนพฺยาชา, มุนิปาทนขาวลี;

จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีว, นิปฺปภํ ตํ กโรนฺติโย

[160] อุทาหรติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทนขานํ อาวลี เสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน นิรนฺตรํ นิสฺสรนฺตีนํ โสภาวิเสสานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน จนฺทกนฺตี จนฺทจฺฉวิโย สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา ปิวนฺตีว ปานํ กโรนฺตีติ ตกฺเกมิฯ กีทิสี วิยาติ ปริกปฺปนาพีชมาห ‘‘นิปฺปภ’’นฺติอาทิฯ ตํ จนฺทํ นิปฺปภํ ปภาวิรหิตํ กโรนฺติโย วิทหมานาฯ อิทญฺหิ กปฺปนาพีชํ ยโต นขโสภาลิงฺคเนน จนฺทสฺส โสภาวโต นิปฺปภตฺตํ ปสฺสิตฺวา มหตฺตญฺจ ตสฺสา นขาวลิโย จนฺทกนฺตี ปิวนฺตีติ ปริกปฺเปติ กนฺตีนญฺจ วมนพฺยาชํฯ

[160] อิฏฺฐวิสเย ปยุตฺตวมนุคฺคิรนาทีนมุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘กนฺตีน’’มิจฺจาทินาฯ

มุนิปาทนขาวลี มุนิปาทนขเสณิโย กนฺตีนํ อตฺตโน จนฺทมรีจิสทิสโสภานํ วมนพฺยาชา อุคฺคิรนเลเสน ตํ นิมฺมลจนฺทํ นิปฺปภํ กโรนฺติโย อตฺตโน สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา นิปฺปภํ กโรนฺติโย จนฺทกนฺตี จนฺทรํสิโย ปิวนฺติ มญฺเญฯ นขรํสีนํ สพฺพตฺถ ปตฺถฏตฺตา สปฺปภสฺสาปิ จนฺทสฺส นิปฺปภตฺตญฺจ นขรํสีนํ อธิกตฺตญฺจ ทิสฺวา จนฺทกนฺตี ปิวนฺติ อิเวติ นขาวลีนํ จนฺทกนฺติปิวนญฺจ สกกนฺติวมนญฺจ ปกติ น โหติ, พฺยาชมิติ กวินา ปริกปฺปิตํ โหติฯ เอตฺถ ภตฺตสิตฺถาทิมุขฺยวิสยโต อญฺญกนฺติสงฺขตอมุขฺยวิสเย ปยุตฺตํ วมนํ คุณวุตฺตีติ ญาตพฺพํฯ วมนเมว พฺยาชมิติ จ, มุนิโน ปาทาติ จ, เตสุ นขาติ จ, เตสํ อาวลิโยติ จ, จนฺทสฺส กนฺติโยติ จ, นิคฺคโต ปภาหีติ จ วิคฺคโหฯ

[161]

อจิตฺตกตฺตุกํ รุฌ-มิจฺเจวํ คุณกมฺม ตํ [คุณกมฺมกํ (สี.)];

สจิตฺตกตฺตุกํ เป’ตํ, คุณกมฺมํ ยทุ’ตฺตมํ

[161] ยถาวุตฺตํ นิคเมติ ‘‘อจิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อจิตฺโต กตฺตา ยสฺส ตํ อจิตฺตกตฺตุกํฯ คุโณ กมฺมํ ยสฺส ตํ คุณกมฺมํฯ ตญฺจ วมนาทิ รุฌมติมโนหรํ ภวติ พนฺโธจิตตฺตาฯ นขาวลิโย หิ อจิตฺตกตฺตาโร, กนฺติโย คุณกมฺมนฺติ วมนมตฺราติสุนฺทรํฯ เนทเมว รุฌนฺติ อาห ‘‘สจิตฺต’’อิจฺจาทิฯ เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิยทิคุณกมฺมํ, อุตฺตมํ เสฏฺฐํ พนฺโธจิตตฺตาฯ

[161] อนนฺตโรทาหรณสฺส ปสตฺถตฺตญฺจ กมฺมนิ คุเณ สติ สจิตฺตกตฺตุกวมนาทิกญฺจ อิฏฺฐมิติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจิตฺตกตฺตุก’’มิจฺจาทิมาหฯ อิจฺเจวํ อิมินา ปกาเรน อจิตฺตกตฺตุกํ นขาวลิสงฺขาตอวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตํ คุณกมฺมํ นขกนฺติสงฺขาตอปฺปธานกมฺมวนฺตํ วมนาทิกํ รุฌํ รจนาย อุจิตตฺตา รุจิชนกํ โหติ, เอตํ วมนาทิกํ สจิตฺตกตฺตุกมฺปิ สวิญฺญาณกกตฺตุวนฺตมฺปิ ยทิ คุณกมฺมํ อมุขฺยกมฺมํ เจ, อุตฺตมํ วิสิฏฺฐเมว, ‘‘กนฺตีน’’นฺติ ภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยา สติปิ วมนกฺริยาย กมฺมตฺตํ นาติวตฺตติฯ

นตฺถิ จิตฺตํ เยสนฺติ จ, อจิตฺตา กตฺตาโร ยสฺสาติ จ, คุโณ กมฺมํ ยสฺเสติ จ, สห จิตฺเตน วตฺตมาโนติ จ วากฺยํฯ อิติ นิทสฺสเน เอวํ ปกาเร นิปาโต, อถ วา วจนวจนียานํ [วจนวจนียาทีนํ (ก.)] นิคมารมฺเภ นิปาตสมุทาโยฯ

[162]

อุคฺคิรนฺโตว ส สฺเนห-รสํ ชินวโร ชเน;

ภาสนฺโต มธุรํ ธมฺมํ, กํ น สมฺปีณเย ชนํ

[162] ตทุทาหรติ ‘‘อุคฺคิรนฺโตวา’’ติอาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตํ อนุราคํ อุคฺคิรนฺโตว วมนฺโต วิย มธุรํ อติปณีตํ ธมฺมํ ภาสนฺโต กํ ชนํ น สมฺปีณเย, สพฺพเมว สมฺปีเณติฯ เอตฺถ ชินวโร กตฺตา สจิตฺโต, สฺเนหรโส คุณกมฺมํฯ

[162] อิทานิ สจิตฺตกกตฺตุปกฺเข อุทาหรณมุทฺทิสติ ‘‘อุคฺคิรนฺโต’’จฺจาทินาฯ โส ชินวโร ชเน สกลสตฺตนิกาเย สฺเนหรสํ อตฺตโน เปมสงฺขาตอนุราคํ อุคฺคิรนฺโต อิว วมนฺโต วิย มธุรํ อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปณีตํ ธมฺมํ สทฺธมฺมํ ภาสนฺโต เทเสนฺโต ยถาสยํ วทนฺโต กํ ชนํ กีทิสํ ปุคฺคลํ น สมฺปีณเย, ปีเณติ เอวาติฯ เอตฺถ อุคฺคิรนํ ชินวรสงฺขตสจิตฺตกกตฺตุวนฺตมฺปิ สฺเนหรสสงฺขาตอมุขฺยกมฺมยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ โหติฯ สฺเนโห เอว รโส อนุราโคติ วิคฺคโหฯ

[163]

โย สทฺทสตฺถกุสโล กุสโล นิฆณฺฏุ-

ฉนฺโทอลงฺกติสุ นิจฺจกตาภิโยโค;

โส’ยํ กวิตฺตวิกโลปิ กวีสุ สงฺขฺย-

โมคยฺห วินฺทติ หิ กิตฺติ’มมนฺทรูปํ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

คุณาวโพโธ นาม ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

[163] คนฺถนฺตราหิตวาสนาย, ตทนุพนฺธปฏิภาเน จาวิชฺชมาเนปิ สุเตน อภิโยคพเลน กวิตา กิตฺติ จ ตทนุคตา สมุปลพฺภตีติ สมนุสาสติ ‘‘โย’’อิจฺจาทินาฯ สทฺทสตฺเถ พฺยากรเณ กิสฺมิญฺจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา กุสโล เฉโก นิฆณฺฏุมฺหิ อภิธานสตฺเถ จ ฉนฺทสิ วุตฺติชาติปฺปปญฺจปกาสกฉนฺโทวิจิติสตฺเถ จ อลงฺกติสุ อลงฺการสตฺเถ จ กุสโล น เกวลํ สทฺทสตฺเถเยว, อถ จ ปน นิจฺจมนวรตํ ทิวา จ รตฺโต จ กโต อภิโยโค วายาโม รจนาวิสเย ยสฺส โสยํ กวิตฺตวิกโลปิ พนฺธกรณสงฺขาตกวิคุณปริหีโนปิ กวีสุ กวิคุโณเปเตสุ สงฺขฺยํ คณนํ โอคยฺห ปฏิลภิตฺวา อมนฺทรูปํ อติพหุํ กิตฺติํ ปริสุทฺธพนฺธรจนาลกฺขณํ ตปฺปภวํ ขฺยาตํ วินฺทติ ปฏิลภเตวาติฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ

สุโพธาลงฺการฏีกายํ

คุณาวโพธปริจฺเฉโท ตติโยฯ

[163] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน สทฺทาลงฺกาเร นิทฺทิสิตฺวา พฺยากรณนิฆณฺฏุฉนฺโทปริวาริเต อิมสฺมิํ นิรนฺตราภิโยโค อิหโลกิยาทิมหนฺตยสสฺส การณมิติ สิสฺสานมนุสาสนฺโต ‘‘โย สทฺทสตฺถกุสโล’’จฺจาทิมาหฯ โย เถรนวมชฺฌิเมสุ โกจิ สทฺทสตฺถกุสโล สทฺทานุสาสนพฺยากรณวิสเย ปกติปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เฉโก นิฆณฺฏุฉนฺโทอลงฺกตีสุ อภิธานฉนฺโทอลงฺการสตฺเถสุปิ กุสโล ตํตํวิภาคพุทฺธีนํ ปฏิปาทเนน เฉโก นิจฺจกตาภิโยโค ธารณมนสิการวเสน นิจฺจํ กตุสฺสาโห โหติฯ

โส อยํ อปฺปมาที กวิตฺตวิกโลปิ ปกติสิทฺธกพฺพรจนคุณรหิโตปิ กวีสุ สงฺขฺยํ กพฺพกตฺตูสุ คณนํ โอคยฺห กพฺพกรณฏีกากรณาทิปกาเรน โอคาเหตฺวา ตํ คณนํ ปาปุณิตฺวา อมนฺทรูปํ อนปฺปกสภาวํ อติพหุํ กิตฺติํ นิทฺโทสํ สตฺถรจนลกฺขณํ ปุญฺญสญฺจยํ, ตปฺปภวํ ปสิทฺธิํ วา วินฺทติ ลภเตวาติฯ ยถาวุตฺตสตฺเถสุ อภิโยโค พนฺธสฺส เอกนฺตการณเมวฯ วุตฺตํ หิ–

‘‘สาภาวิกี จ ปฏิภา,

สุตญฺจ พหุนิมฺมลํ;

อมนฺโท จาภิโยโค’ยํ,

เหตุ โหติ’ห พนฺธเน’’ติ [กาพฺยาทาส 1.103]

ตตฺถ สาภาวิกี สภาวสิทฺธา ปฏิภา จ ปญฺญา จ พหุ นิมฺมลํ อนปฺปกํ นิชฺชฏํ สุตญฺจ อมนฺโท อภิโยโค จ อนปฺปโก อภฺยาโส เจติ อยเมโส สพฺโพปิ อิห พนฺธเน อิมิสฺสํ กพฺพรจนายํ เหตุ โหติ การณํ ภวตีติฯ สทฺเท สาสติ เอตฺถ เอเตนาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ ตปฺปจฺจยญฺจ สฺส ถาเทสญฺจ กตฺวา สทฺทสตฺถนฺติ ญาตพฺพํ, สทฺทสตฺเถ กุสโลติ จ, นิฆณฺฏุ จ ฉนฺโท จ อลงฺกติ อลงฺการญฺเจติ จ วิคฺคโห, เอตฺถ อลงฺกติสทฺโท สตฺถาเปกฺขาย นปุํสโก โหติ, นิจฺจํ กโต อภิโยโค อสฺเสติ จ, กวิโน ภาโวติ จ, เตน วิกโลติ จ, อมนฺทํ รูปํ สภาโว ยสฺเสติ จ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. อตฺถาลงฺการาวโพธปริจฺเฉท

[164]

อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;

อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตาว [ยโตอจฺจนฺตกนฺตาว (ก.)], วุจฺจนฺเตเต ตโต’ธุนา