เมนู

[133] ‘‘สมฺภาวนีเย’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนีโย อาทรณีโยฯ สเทวเก โลเก สนฺโต โสภโน ภาโว อธิปฺปาโย ยสฺส ตํฯ ภวนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตคุ, ตํ วิภุํฯ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํฯ ภวสฺส สํสารสฺส อนฺโต อวสานํ นิพฺพานํ, ตสฺส สาธนํ สมฺปาทนมากงฺขติ สีเลนาติ ภวนฺตสาธนากงฺขี, โก นาม สํสารวตฺติชโนฯ น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวาติ อตฺโถฯ

[133] ‘‘สมฺภาวนียิ’’จฺจาทิฯ สมฺภาวนียสมฺภาวํ สเทวเกน โลเกน อาทรณียโสภนาธิปฺปายํ ภวนฺตคุํ ภวสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คตํ วิภุํ ปภุํ ภควนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภวนฺตสาธนากงฺขี นิพฺพานสาธนาภิลาสี โก กตโม สํสารวตฺติชโน น สมฺภาวเย อาทรํ น กเรยฺย, กโรตฺเยวฯ สนฺโต จ โส ภาโว จาติ จ, สมฺภาวนีโย สมฺภาโว ยสฺเสติ จ, ภวสฺส อนฺตนฺติ จ, ภวนฺตํ คโตติ จ, ตสฺส สาธนนฺติ จ, ตํ อากงฺขติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ

มิสฺสกสมตา

[134]

ลทฺธจนฺทนสํสคฺค-สุคนฺธิมลยานิโล;

มนฺท’มายาติ ภีโตว, มุนินฺทมุขมารุตา

[134] ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺโธ จนฺทนตรูนํ สํสคฺโค ปริจโย เตน โสภโน คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธี สุรภิ มลยานิโลทกฺขิณปวมาโน มุนินฺทสฺส มุขมารุตา ภีโตว ตาทิสมุทุตฺตสีตลตฺตสุคนฺธสมฺปตฺติยา อตฺตโน ทูรตรตฺตา อายาติ อนุวตฺตติฯ มนฺทนฺติ อาคมนกฺริยาวิเสสนํฯ

[134] ‘‘ลทฺธิ’’จฺจาทิฯ ลทฺธจนฺทนสํสคฺคสุคนฺธิมลยานิโล ปฏิลทฺธจนฺทนตรุสารสมวาเยน โสภนคนฺธสมนฺนาคโต มลยเทสโต อาคจฺฉมานมาลุโต มุนินฺทมุขมารุตา พุทฺธสฺส มุขสุรภิวาสิตปวนโต ภีโต อิว ตาทิสมุทุสุรภิสีตลตฺตสฺส อตฺตนิ อสมฺภวโต ภีโตว มนฺทํ สณิกํ ยาติ อภิมุขเมตีติฯ จนฺทนานํ สํสคฺโคติ จ, ลทฺโธ จ โส จนฺทนสํสคฺโคติ จ, โสภโน คนฺโธ ยสฺสาติ จ, ลทฺธจนฺทนสํสคฺเคน สุคนฺธีติ จ, มลยโต อาคโต อนิโลติ จ, มุนินฺทมุขโต นิกฺขนฺโต มารุโตติ จ วิคฺคโหฯ มนฺทนฺติ กฺริยาวิเสสนํฯ เอตฺถ ติวิธสมตายํ ‘‘โกกิลาลาปสํวาทิ’’จฺจาทิติวิธลกฺขิยสฺสาปิ ‘‘มุทูหิ วา เกวเลหิ’’จฺจาทินา ทสฺสิตลกฺขณตฺตเยน ตุลฺยตา สุปากฏาวาติฯ

[135]

อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา, สพฺพโกมลนิสฺสฏา;

กิจฺฉมุจฺจารณาเปต-พฺยญฺชนา สุขุมาลตา

[135] สุขุมาลตา กถียติ ‘‘อนิฏฺฐุรกฺขเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรานิ อผรุสานิ อกฺขรานิ วณฺณานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสา สา ตถา, ‘‘นิฏฺฐุรานิ อปฺปกานี’’ติ ปายคฺคหเณน สูจิตํ, ตโตเยว สพฺเพหิ เกวเลหิ โกมเลหิ สิถิเลหิ ลฆูหิ อกฺขเรหิ นิสฺสฏา นิคฺคตา กิจฺเฉน ทุกฺเขน อุจฺจารณา ตโต อเปตานิ อปคตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสา สาติ อนุวทิตฺวา สุขุมาลตา วิธียเตฯ

[135] อิทานิ สุขุมาลตํ ทสฺเสติ ‘‘อนิฏฺฐุเร’’จฺจาทินาฯ อนิฏฺฐุรกฺขรปฺปายา อกกฺกสวณฺณพหุลา สพฺพโกมลนิสฺสฏา อนิฏฺฐุรกฺขรานํ เยภุยฺยคฺคหณโตเยว สกลสิถิลวณฺณวิรหิตา กิจฺฉมุจฺจารณาเปตพฺยญฺชนา ทุกฺขุจฺจารณียวณฺเณหิ วิคตอกฺขรสมนฺนาคตา สุขุมาลตา นามาติฯ

อนิฏฺฐุรานิ อกฺขรานิ ปายานิ พหูนิ ยสฺสนฺติ จ, สพฺเพ จ เต โกมลา เจติ จ, เตหิ นิสฺสฏาติ จ, กิจฺเฉน อุจฺจารณาติ จ, เตหิ อเปตานีติ จ, ตานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสาติ จ วิคฺคโหฯ นิคฺคหีตาคโมฯ

[136]

ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขา

[136] อุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ รูปวิภวํ รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา มธุรํ คิรํ วาจํ สุณนฺตา สาธโว เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย นิจฺฉนฺตา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กตฺถาติ อาห ‘‘สมฺพุทฺธกาเล’’ติฯ

[136] ‘‘ปสฺสนฺติ’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

[137]

อลงฺการวิหีนาปิ, สตํ สมฺมุขเต’ทิสี;

อาโรหติ วิเสเสน, รมณียา ตทุชฺชลา

[137] วิสิฏฺฐสฺสาญฺญธมฺมสฺส อภาเวปิมินาโวปาเทโย พนฺโธติ อาห ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาปิ เอทิสี สุขุมาลตา สตํ ปณฺฑิตชนานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ วาจาโคจรตฺตํ อาโรหติ อุปคจฺฉติ, กิมุตอตฺถาลงฺการาลงฺกิเตตฺยปิสทฺโทฯ เตน สภาววุตฺยาทินา อลงฺกาเรน อุชฺชลา ทิตฺตา ปน วิเสเสนาติสเยน รมณียา มนุญฺญาติฯ

[137] ‘‘อลงฺกาเร’’จฺจาทิฯ เอทิสี เอวํวิธา สุขุมาลตา อลงฺการวิหีนาปิ อตฺถาลงฺการวิรหิตาปิ สตํ ปญฺญวนฺตานํ สมฺมุขตํ อภิมุขภาวํ เตสํ วจนวิสยภาวนฺติ อตฺโถ อาโรหติ ปาปุณาติฯ ตทุชฺชลา เตน สภาววุตฺติวงฺกวุตฺติสมฺภูเตน อตฺถาลงฺกาเรน โชตมานา วิเสเสน อติสเยน รมณียา มนุญฺญา โหติฯ อลงฺกาเรหิ วิหีนาติ จ, เตน อุชฺชลาติ จ วิคฺคโหฯ

[138]

โรมญฺจปิญฺฉรจนา, สาธุวาทาหิตทฺธนี;

ลฬนฺติ’เม มุนีเมฆุ-มฺมทา สาธุ สิขาวลา

[138] ตมุทาหรติ ‘‘โรมญฺเจ’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจา โลมหํสา อิว โรมญฺจา เอว วา, ปิญฺฉานิ พริหานิ [ปริหารานิ (ก.)] เตสํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิธานํ เยสํ เต ตถา, ‘‘สาธู’’ติ วาโท วจนํ ตํสทิโสเยว วา, อาหิโต ธนิ เกกาสงฺขาโต เยสํ เต ตถา, มุนิเมเฆน มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา วาริเทน อุมฺมทา มตฺตา สาธุสทิสา สาธุ เอว วา สิขาวลา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา วิจรนฺติ, อญฺญมญฺญํ รมนฺตีติ อตฺโถฯ

[138] อตฺถาลงฺการยุตฺตสุขุมาลตมุทาหรติ ‘‘โรเม’’จฺจาทินาฯ โรมญฺจปิญฺฉรจนา โลมหํสสทิสา โรมา เอว วา ปิญฺฉานํ พริหานํ รจนา ฉตฺตากาเรน วิตฺถารวนฺตา สาธุวาทาหิตทฺธนี ‘‘สาธู’’ติ วจนสทิเสหิ สาธุวาเทหิ วา ปวตฺตเกกานินฺนาเทหิ สมนฺนาคตา มุนิเมฆุมฺมทา มุนิสทิเสน มุนิสงฺขาเตน วา เมเฆน สญฺชาตมทา อิเม สาธุสิขาวลา สชฺชนสทิสา สาธุโน เอว วา มยูรา ลฬนฺติ ลีโลเปตา ภวนฺตีติฯ อิทํ อเสสวตฺถุวิสยํ สมาสรูปกํ อมุขฺยปกฺเข ‘‘โรมญฺจา วิย สาธุวาโท วิย มุนิ วิย สาธโว วิยา’’ติ จ, มุขฺยปกฺเข ‘‘ปิญฺฉรจนา วิย อาหิตทฺธนี วิย เมโฆ วิย สิขาวลา วิยา’’ติ อุปจริตพฺพํฯ โรมญฺจา เอว ปิญฺฉานีติ จ, เตสํ รจนา เยสนฺติ จ, ‘‘สาธุ’’อิติ วาโทติ จ, อาหิโต จ โส ธนิ เจติ จ, สาธุวาโท อาหิตทฺธนิ เยสนฺติ จ, มุนิ เอว เมโฆติ จ, เตน อุมฺมทาติ จ, สาธโว เอว สิขาวลาติ จ วากฺยํฯ ‘‘มุนีเมโฆ’’ติ เอตฺถ ทีฆตฺตํ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํฯ

[139]

สุขุมาลตฺตมตฺเถว, ปทตฺถวิสยมฺปิ จ;

ยถา มตาทิสทฺเทสุ, กิตฺติเสสาทิกิตฺตนํ

[139] เกวลํ สุขุมาลตา สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ อตฺเถวาติ วิชฺชเตว, ตํ ตุ อโนจิตฺยคามฺมาทิวชฺชนา สมฺภวติฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทีนํ สทฺทานํ กิตฺตนํ กถนํฯ

[139] อยํ สุขุมาลตา น เกวลํ สทฺเทว, อตฺเถปีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สุขุมาลตฺต’’มิจฺจาทิฯ สุขุมาลตฺตมตฺเถว ปทตฺถวิสยมฺปิ จ ปทาภิเธยฺยโคจรมฺปิ สุขุมาลตฺตํ อตฺเถว, ตญฺจ โอจิตฺยหีนคามฺมโทสปริหาเรน สิชฺฌติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ มตาทิสทฺเทสุ วตฺตพฺเพสุ กิตฺติเสสาทิสทฺทานํ กิตฺตนํ กถนนฺติฯ มโต อิติอาทิ เยสํ ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ อิจฺจาทีนมิติ จ, กิตฺติเสโส อิติอาทิเยสํ ‘‘เทวตฺตํ คโต, สคฺคกายมลงฺกรี’’ตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ

[140]

สิลิฏฺฐปทสํสคฺค-

รมณียคุณาลโย;

สพนฺธคารโว โส’ยํ,

สิเลโส นาม ตํ ยถา

[140] สิเลสํ ทสฺเสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ สิลิฏฺฐานํ พนฺธลาฆวาภาเวน อญฺญมญฺญํ สิลิฏฺฐานํ ปทานํ สํสคฺเคน รมณีโย มนุญฺโญ คุโณ ตสฺส อาลโย ปวตฺติฏฺฐานํฯ พนฺธสฺส รจนาย คารโว อสิถิลตา, สห เตน วตฺตตีติ สพนฺธคารโวติ อนุวทิตฺวา โสยํ สิเลโส นามาติ วิธียเตฯ ‘‘ตํ ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ ยถา อยํ สิเลโส, ตถา อญฺโญปิ ตาทิโส ทฏฺฐพฺโพ, น ตฺวยเมเวติ ‘‘ตํ ยถา’’ สทฺทสฺสตฺโถฯ

[140] อิทานิ สิเลสํ นิทฺทิสติ ‘‘สิลิฏฺเฐ’’จฺจาทินาฯ

สิลิฏฺฐปทสํสคฺครมณียคุณาลโย ฐานกรณาทีหิ อาสนฺนวณฺณานํ วินฺยาสเหตุ อญฺญมญฺญนิสฺสิตานํ ปทานํ สมวาเยน มนุญฺญคุณสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูโต สพนฺธคารโว พนฺธคารวสงฺขาตรจนาย อสิถิลภาเวน สห ปวตฺโต โส อยํ พนฺโธ สิเลโส นามาติฯ สิเลโส นาม พนฺธคารโว, ตปฺปฏิปาทกพนฺโธปฺเยตฺถ สิเลโสติ วุจฺจติฯ สิลิฏฺฐา จ เต ปทา เจติ จ, เตสํ สํสคฺโคติ จ, เตน รมณีโยติ จ, โส เอว คุโณติ จ, ตสฺส อาลโยติ จ, พนฺธสฺส คุรุโน ภาโวติ จ, เตน สห ปวตฺตตีติ จ วากฺยํฯ ตํ ยถา ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ

[141]

พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิ-นขราวลิกนฺติภิ;

สา มุนินฺทปทมฺโภช-กนฺติ โว วลิตา’วตํ

[141] ‘‘พาลินฺทุ’’อิจฺจาทิฯ พาลินฺทุโน ปญฺจมี [ปญฺจมีจนฺทสฺส (?)] ปญฺจทสกลสฺส วิพฺภโม มโนหรตฺตํ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย ปญฺจมีจนฺทสฺส กลาสนฺนิภานํ นขรานํ นขานํ อาวลิโย ตาสํ กนฺติภิ โสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา, มุนินฺทสฺส ปทานิเยว อมฺโภชานิ ปทุมานิ เตสํ กนฺติฯ โว ตุมฺเห สามญฺเญน วทติฯ อวตํ ปาลยตุฯ

[141] พาลินฺทุ…เป.… กนฺติภิ ตรุณจนฺทวิลาสวินาสนสภาวสมนฺนาคตนขปนฺติโสภาหิ สห วลิตา สํยุตฺตา สา มุนินฺทปทมฺโภชกนฺติ สา สมฺพุทฺธปาทปทุมโสภา โว ตุมฺเห อวตํ รกฺขตูติฯ พาโล จ โส อินฺทุ จาติ จ, ตสฺส วิพฺภโมติ จ, ตํ ฉินฺทติ สีเลนาติ จ, นขานํ อาวลิโยติ จ, ตาสํ กนฺตีติ จ, พาลินฺทุวิพฺภมจฺเฉทิโย จ ตา นขราวลิกนฺติโย จาติ จ, มุนินฺทสฺส ปทานีติ จ, ตานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ กนฺตีติ จ วิคฺคโหฯ

[142]

อุกฺกํสวนฺโต โย โกจิ,

คุโณ ยทิ ปตียเต;

อุทาโร’ยํ ภเว เตน,

สนาถา พนฺธปทฺธติ

[142] อุทารตฺตมวธารยมาห ‘‘อุกฺกํสวนฺโต’’อิจฺจาทิฯ โย โกจิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวา คุโณ จาคาติสยาทิโก อุกฺกํสวนฺโต อธิมตฺโต ยทิ ปตียเต วิญฺญายเต พนฺเธติ วิญฺญายติ ‘‘พนฺธปทฺธตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, อยํ อุทาโร ภเวติ วิธิฯ อุทาโรยํ โหตุ, กิํ ตโต สิยาติ อาห ‘‘เตนิ’’จฺจาทิฯ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺธปทฺธติ รจนกฺกโม นาถภูเตน อุทารคุเณน สห วตฺตตีติ สนาถา, สมฺปทาวาติ [สมฺปทาวตีติ (?)] วุตฺตํ โหติฯ

[142] อิทานิ อุทารตฺตมุทฺทิสติ ‘‘อุกฺกํเส’’จฺจาทินาฯ อุกฺกํสวนฺโต อติสยวา โยโกจิ คุโณ จาคาติสยาทิโก สทฺทาวลิยา ปฏิปาทนีโย อานุภาโว ยทิ ปตียเต สเจ กตฺถจิ พนฺเธ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺตคุโณ อุทาโร นาม ภเวฯ เตน กิํ ปโยชนนฺติ เจ? พนฺธพนฺธติ ปทาวลิ เตน อุกฺกํสวตา คุเณน สนาถา สปฺปติฏฺฐา โหติฯ อุกฺกํโส อสฺส อตฺถีติ จ, นาเถน สห วตฺตตีติ จ, พนฺธสฺส ปทฺธตีติ จ วิคฺคโหฯ

[143]

ปาทมฺโภชรโชลิตฺต-คตฺตา เยตว โคตม;

อโห เต ชนฺตโว ยนฺติ, สพฺพถา นิรชตฺตนํ

[143] ตมุทาหรติ ‘‘ปาเท’’จฺจาทินาฯ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ ตว ภควโต ปาทมฺโภชานํ รชานิ เรณโว, เตหิ ลิตฺตานิ อุปเทหิตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ

เย ชนา เต ชนฺตโว สพฺพปฺปกาเรน รโชลเวนาปฺยนุปลิตฺตตฺตา รเชหิ กิเลสสงฺขาเตหิ นิคฺคตา นิรชา, เตสํ ภาโว นิรชตฺตนํ นิกฺกิเลสภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติฯ อโห อจฺฉริยํ ยโต รชสา ลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐาเยว สิยุํ, ภวํ ปน ปาทรชสา วิเลปเน ชเน นิรเช กโรติฯ อจฺฉริยํ ภวโต อิทนฺติ อตฺโถฯ

[143] อิทานิ อุทาหรติ ‘‘ปาทมฺโภเช’’จฺจาทินาฯ โภ โคตม เย สตฺตา ตว ตุยฺหํ ปาทมฺโภชรโชลิตฺตคตฺตา ปาทปทุมเรณุลิตฺตมตฺถกนลาฏาทิสรีราวยวยุตฺตา เต ชนฺตโว สตฺตา สพฺพถา กิเลสสงฺขาตรโชชลฺเลหิ อนุปลิตฺตตฺตา สพฺพปฺปกาเรน นิรชตฺตนํ วิคตกิเลสรโชภาวํ ยนฺติ ปาปุณนฺติ, อโห อจฺฉริยํฯ รโชลิตฺตา นาม สํกิลิฏฺฐา สิยุํ, ตฺวํ ปน ปาทรชสา อุปลิตฺเตปิ สตฺเต นิรเช กโรสีติ ภาโวฯ อิห ภควโต อุกฺกํสคุโณ ทีปิโต โหติฯ ปาทานิเยว อมฺโภชานีติ จ, เตสํ รชานีติ จ, เตหิ ลิตฺตานิ คตฺตานิ เยสนฺติ จ, รเชหิ กิเลเสหิ นิคฺคตาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ

[144]

เอวํ ชินานุภาวสฺส, สมุกฺกํโส’ตฺรทิสฺสติ;

ปญฺญวา วิธินา’เนน, จินฺตเย ปรมีทิสํ

[144] โก ปเนตฺถ อุกฺกํสวนฺโต คุโณ เยน พนฺโธ สนาโถ สิยาติ เจ? อาห ‘‘เอว’’มิจฺจาทิฯ เอวมิติ ชินานุภาวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธปภาวสฺส สมุกฺกํโส อติสโย ทิสฺสติ ปทิสฺสเต อตฺร พนฺเธ, ตสฺมา ชินานุภาเวน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ สิยาติฯ ปการมิมมญฺญตฺรปิอติทิสนฺโต อาห ‘‘ปญฺญวา’’ติอาทิฯ ปญฺญวา ปญฺญาสมฺปนฺโน อเนน วิธินา อิมินา ปกาเรน เอทิสํ เอวรูปํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย วิตกฺเกยฺยฯ

[144] อิทานิ ยถาวุตฺตคุณนิทสฺสนญฺจ สิสฺสานุสาสนญฺจ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’มิจฺจาทินาฯ อตฺร อิมิสฺสํ อนนฺตรคาถายํ เอวํ ยถาวุตฺตกฺกเมน ชินานุภาวสฺส ตถาคตปฺปภาวสฺส สมุกฺกํโส อาธิกฺกํ ทิสฺสติ ปทิสฺสเต, ตสฺมา ชินานุภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสวตา คุเณน พนฺโธ สนาโถ ภเวยฺยฯ ปญฺญวา ปสตฺถญาณวนฺโต อเนน วิธินา อิมินา กเมน อีทิสํ ปรํ อญฺญํ จินฺตเย กปฺเปยฺยฯ

[145]

อุทาโร โสปิ วิญฺเญยฺโย,

ยํ ปสตฺถวิเสสนํ;

ยถา กีฬาสโร ลีลา-

หาส [หาโส (ก.)] เหมงฺคทาทโย

[145] อปรมุทารปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทาโร’’อิจฺจาทิฯ ยํ ปสตฺถํ สิลาฆนียํ วิเสสนํ อุปาทิยติ, โสปิ น ปน ยถาวุตฺโตว อุทาโร วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติฯ กีฬาย กีฬตฺถํ สโร, ลีลาย ยุตฺโต หาโส, เหมํ เหมมยมงฺคทนฺติ สมาโส, ตํ อาทิ เยสนฺติ พาหิรตฺโถฯ อาทิสทฺเทน กุสุมทามมณิเมขลาทีนํ สงฺคโหฯ อยํ ตุ พนฺธผรุสคามฺมปริจฺจาคา สมฺภวติฯ

[145] อญฺญมปิ อุทารํ ทสฺเสติ ‘‘อุทาโร’’จฺจาทินาฯ ยํ ปสตฺถวิเสสนํ ปสํสนียวิเสสนํ โหติ, โสปิ อุทาโรติ วิญฺเญยฺโยฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ กีฬาสโร กีฬาย กโต สโรฯ ลีลาหาโส ลีลาย ยุตฺโต หาโสฯ เหมงฺคทาทโย สุวณฺณเกยูราอิจฺจาทโยติฯ กีฬตฺถาย สโรติ จ, ลีลาย ยุตฺโต หาโสติ จ, เหมํ เหมมยํ องฺคทนฺติ จ, ลีลาหาโส จ เหมงฺคทญฺจาติ จ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุสุมทามมณิเมขลาทีนนฺติ จ วิคฺคโหฯ อยมุทาโร พนฺธผรุสคามฺมาทิโทสปริจฺจาเคน สิชฺฌติฯ

[146]

โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา,

กนฺตา สพฺพชนานปิ;

กนฺติ นามา’ติวุตฺตสฺส,

วุตฺตา สา ปริหารโต

ยถา ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิ

[146] กนฺติํ กถยติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลเก วิทิโต โลกิโย, ตํ โลกิยํ อตฺถํ อภิเธยฺยํ อนติกฺกนฺตา อนตีตา สพฺเพสํ กวีนมิตเรสํ วา ชนานํ เอว กนฺตา มโนหรา กนฺติ นามาติ วุจฺจติฯ อยํ ปน สทฺทคุโณ อติวุตฺตสฺส วากฺยโทสสฺส ปริจฺจาเคน สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘อติวุตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อุทาหรณตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

[146] อิทานิ กนฺติํ ทสฺเสติ ‘‘โลกิยิ’’จฺจาทินาฯ โลกิยตฺถานติกฺกนฺตา โลเก ปสิทฺธสทฺทตฺถมนติกฺกนฺตา สพฺพชนานํ สกลกวีนํ กนฺตา มนุญฺญา กนฺติ นาม วุจฺจเต, สา อติวุตฺตสฺส อติวุตฺตโทสสฺส ปริหารโต วุตฺตา โทสปริหารปริจฺเฉเท กถิตา โหติฯ อติวุตฺตโทสปริหารโต เอว กนฺติยา สิทฺธตฺตา ตสฺส ลกฺขิโย เอว เอติสฺสา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โลเก วิทิโตติ จ, โส จ โส อตฺโถ เจติ จ วิคฺคโหฯ ‘‘ยถา’’ติ กนฺติยา อุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ ตํ วุตฺตเมวฯ

[147]

อตฺถพฺยตฺตา’ภิเธยฺยสฺสา-

เนยฺยตา สทฺทโต’ตฺถโต;

สา’ยํ ตทุภยา เนยฺย-

ปริหาเร ปทสฺสิตา

ยถา ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิ จ, ‘‘มโนนุรญฺชโน’’จฺจาทิ จ

[147] อตฺถพฺยตฺติํ พฺยญฺชยติ ‘‘อตฺถพฺยตฺตาภิเธยฺยิ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส สมฺพนฺธอตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต วา สามตฺถิยโต วา อเนยฺยตา ปตีติ อญฺญถา วคโม คตฺยนฺตราภาวา, ยโต วุตฺตํ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติฯ ตมนุวทิตฺวา อตฺถพฺยตฺติ วิธียเตฯ สา ปน พฺยากิณฺณเนยฺยาทิโทสวชฺชนาย ชายเตฯ ตทุภยา ชาตา สายํ อเนยฺยตา เนยฺยปริหาเร ปทสฺสิตา ปกาสิตาฯ ปฐมทุติโยทาหรณสฺสตฺโถ วุตฺโตฯ

[147] อิทานิ อตฺถพฺยตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถพฺยตฺติ’’จฺจาทินาฯ อภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส สทฺทโต อตฺถโต อตฺถสามตฺถิยโต จ อเนยฺยตา ตตฺเถว วิชฺชมานตฺตา สทฺทสฺส อตฺถสฺส วา อาหริตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาโว อตฺถพฺยตฺติ นาม, ตทุภยา เตหิ ทฺวีหิ ชาตา สา อยํ อเนยฺยตาสงฺขตา อตฺถพฺยตฺติ เนยฺยปริหาเร เนยฺยโทสปริหารปเทเส ปทสฺสิตา ปกาสิตาติฯ ‘‘ทุลฺลภาวคตี สทฺท-สามตฺถิยวิลงฺฆินี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺถปตีติ ปน วินา สทฺทญฺจ สามตฺถิยญฺจ อญฺญถานุปลพฺภตีติ อิห ‘‘สทฺทโต อตฺถโต’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถสฺส พฺยตฺติ ปตีตีติ จ, นตฺถิ เนยฺยํ อาหริตพฺพํ อสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, เต จ เต อุโภ สทฺทตฺถา จาติ จ, เต อวยวา เอติสฺสาติ จ, เนยฺยสฺส ปริหาโรติ จ วากฺยํฯ อิทานิ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินา ทฺวิปฺปการาย อตฺถพฺยตฺติยา ยถากฺกมํ อุทาหรณมนุสฺสาเรติ ‘‘มริ’’จฺจาทิคาถาทฺวเยน, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ปุน อตฺเถน ยถา –

[148]

สภาวามลตา ธีร,

มุธา ปาทนเขสุ เต;

ยโต เต’วนตานนฺต-

โมฬิจฺฉายา ชหนฺติ โน

[148] ปุน ทุติเย ตุ ธีราติ อามนฺตนํฯ เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา เต ปาทนขา อวนตสฺส สนฺนตสฺส อนนฺตสฺส นาคราชสฺส โมฬิโน กิรีฏสฺส อวนตานํ วา นรมรานํ อนนฺตานํ โมฬีนํ ฉายา ฉวิโย โน ชหนฺติ น ปริจฺจชนฺติ, สญฺฉวิโย ปน ชหนฺตีติฯ เอตฺถ นเขสุ สญฺฉวิตฺตา ปาทนขสฺส โมฬีนํ นิรนฺตรปฺปณามาพฺยภิจารานรมราทีนํ ภควโต ปาทารวินฺทวนฺทนํ สามตฺถิยา ผุฏํ คมฺยเตฯ

[148] ‘‘ปุน อตฺเถน ยถา สภาวิ’’จฺจาทิฯ ธีร เต ตว ปาทนเขสุ สภาวามลตา ปกติปริสุทฺธตา มุธา ตุจฺฉาฯ กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา เต จรณนขา อวนตานนฺตโมฬิจฺฉายา ปาทานตสฺส อนนฺตนาคราชสฺส กิรีฏสฺส สมฺพนฺธินี, อวนตานํ วา อนนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ โมฬีนํ ฉายา กนฺติโย โน ชหนฺติ น วิชหนฺติ, ปกติวณฺณํ ปหาย กิรีฏกนฺติสทิสา เต โหนฺติ, ตสฺมา เอตฺถ จนฺทกิรณสนฺนิภานํ นขรํสีนํ สมีเป โมฬีนํ นขรํสีหิ อมทฺทิตสกกนฺติยุตฺตภาวมาปชฺชนํ ตาทิสานํ นิรนฺตรปฺปณามาภาวาภาวโต ขตฺติยาทีนํ มุนินฺทปาทารวินฺททฺวนฺเท นิรนฺตรปฺปณาโม สามตฺถิยา วิภูตํ คมฺยเตฯ สสฺส ภาโวติ จ, เตน อมลาติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ปฐมปกฺเข อวนโต จ โส อนนฺโต จาติ จ, ตสฺส โมฬีติ จ, ตสฺส ฉายาโยติ จ, ทุติยปกฺเข อนนฺตา จ เต โมฬี เจติ จ, อวนตานํ อนนฺตโมฬีติ จ, เตสํ ฉายาโยติ จ วากฺยํฯ

[149]

‘‘พนฺธสาโร’’ติ มญฺญนฺติ, ยํ สมคฺคาปิ วิญฺญุโน;

ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต, สมาธิ นาม’ยํ คุโณ

[149] สมาธิผลํ กิจฺจาห ‘‘พนฺเธ’’จฺจาทิฯ

นฺติ ยํ สมาธิํ พนฺธสฺส คชฺชปชฺชมิสฺสภาวสฺส สาโรติ สพฺพสฺส ชีวิตํ ตปฺปรายตฺตา พนฺธสฺส สมคฺคาปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวิโน มญฺญนฺติ จินฺเตนฺติ ชานนฺติ, อยํ สมาธิ นาม สมาธิขฺโย คุโณ ทสฺสเน ปกาสเน อวสรํ โอกาสํ อโนตฺตรตฺตา ปรสฺส สมฺปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนาติฯ

[149] อิทานิ สมาธโย นิทฺทิสติ ‘‘พนฺธิ’’จฺจาทินาฯ สมคฺคา อปิ วิญฺญุโน สพฺเพปิ กวโย ยํ สมาธิํ ‘‘พนฺธสาโร’’ติ ปชฺชคชฺชวิมิสฺสสงฺขาตสฺส พนฺธสฺส ชีวิตมิติ มญฺญนฺติ, อยํ สมาธิ นาม คุโณ ทสฺสนาวสรํ ปตฺโต อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน ทสฺสโนกาสํ ปตฺโต โหติฯ พนฺธสฺส สาโรติ จ, ทสฺสเน อวสรนฺติ จ, ตํ ปตฺโตติ จ วิคฺคโหฯ

[150]

อญฺญธมฺโม ตโต’ญฺญตฺถ,

โลกสีมานุโรธโต;

สมฺมา อาธียเต’จฺเจ’โส,

สมาธีติ นิรุจฺจติ

[150] กถมยํ สทฺทโวหาโร พนฺเธ ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจตีตฺยาห ‘‘อญฺเญ’’จฺจาทิฯ อญฺญสฺส วตฺถุโน ปกตาเปกฺขาย ธมฺโม คุโณ ปสิทฺโธ, ตโต ตสฺมา มุขฺยวิสยา อญฺญตฺถ อมุขฺเย วิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนน สมฺมา สาธุ โลกสีมานุวตฺตนเมเวห สาธุตฺตํ อาธียเต อาโรปฺยเต, อิติ อิมินา การเณน เอโส เอวํวิโธ ธมฺโม ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจตีติธ สมฺมา อาธียตีติ เอวํ นีหริตฺวา วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

[150] ‘‘สมาธี’’ติ อยํ โวหาโร พนฺธวิสเย กถํ ปวตฺตตีติ อาสงฺกายํ ปฐมํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘อญฺญิ’’จฺจาทิฯ

ยสฺมา อญฺญธมฺโม สมาธานสฺส วิสยภูตอมุขฺยโต อญฺญสฺส มุขฺยวตฺถุโน ปสิทฺธคุโณ, ตโต มุขฺยวิสยโต อญฺญตฺถ อมุขฺยวิสเย โลกสีมานุโรธโต โลกโวหารมริยาทาวิโรธภาเวน โลกปฺปตีตฺยนุวตฺตเนเนว สมฺมา อาธียติ ฐปียติ, อิติ อิมินา การเณน เอโส ยถาวุตฺตคุโณ ‘‘สมาธี’’ติ นิรุจฺจติ วุจฺจตีติฯ อญฺญสฺส ธมฺโมติ จ, โลกสฺส สีมาติ จ, ตสฺสา อนุโรโธติ จ วิคฺคโหฯ

สมาธิอุทฺเทส

[151]

อปาเณ ปาณินํ ธมฺโม, สมฺมา อาธียเต กฺวจิ;

นิรูเป รูปยุตฺตสฺส, นิรเส สรสสฺส จ

[152]

อทฺรเว ทฺรวยุตฺตสฺส, อกตฺตริปิ กตฺตุตา;

กฐินสฺสา’สรีเรปิ, รูปํ เตสํ กมา สิยา

[151-152] สมาธานวิสยมาห ‘‘อปาเณ’’อิจฺจาทิฯ กฺวจิ ฐาเน ปาณินํ ปาณวนฺตานํ ปทตฺถานํ ธมฺโม คุโณ อปาเณ ปาณวิรหิเต วตฺถุนิ สมฺมา โลกปตีตฺยนุวตฺตเนน อาธียเต อาโรปฺยเต, เอวมุปริปิ ยถานุรูปํฯ นิรูเปติ รูปวิรหิเต วตฺถุนิ, กฺวจีติ สพฺพตฺถ อนุวตฺตติฯ อสรีเร อฆเน อสํหเต วตฺถุนิ กฐินสฺส ทฬฺหสฺส, เตสํ ยถาวุตฺตานํ สมาธีนํ รูปํ อุทาหรณํ กมา อุทฺทิฏฺฐานุกฺกเมนฯ

[151-152] อุทฺเทเส ‘‘สมาธโย’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺฐานํ สมาธีนํ วิสยมุปทสฺเสติ ‘‘อปาเณ’’จฺจาทินาฯ