เมนู

[118] ‘‘คุเณหิ’’จฺจาทิฯ เอเตหิเยว วุตฺเตหิ ทสหิ คุเณหิ ธมฺเมหิ สทฺทาลงฺการสพฺภาเวหิ สมฺปนฺโน ยุตฺโต สมิทฺโธ วา กวีนํ มโน หรติ สวเส วตฺเตตีติ กวิมโนหโร กวิหทยหิลาทการี พนฺโธ กตฺตูนํ พนฺธนฺตานํ กวีนํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อติสยปริสุทฺธํ อคุณเลเสนาป’นาลิมฺปตฺตา กิตฺติํ คุณโฆสํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทติฯ

[118] ‘‘คุเณ’’จฺจาทิฯ เอเตหิ คุเณหิ อิเมหิ สทฺทาลงฺการสงฺขาตทสวิธสทฺทธมฺเมหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต สมิทฺโธ วา พนฺโธ ปชฺชาทิพนฺโธ กวิมโนหโร อตฺตโน นิรวชฺชตฺตา กวีนํ จิตฺตํ ปีเณนฺโต กตฺตูนํ รจยนฺตานํ อจฺจนฺตนิมฺมลํ อปฺปกโทเสนาปิ อสมฺมิสฺสตฺตา อติปริสุทฺธํ กิตฺติํ พนฺธนวิสยภูตยโสราสิํ สมฺปาทยติ นิปฺผาเทตีติฯ อิมินา การเณน พนฺธสฺส ยถาวุตฺตทสวิธคุณปริคฺคโห สอุสฺสาหํ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ มโน หรตีติ มโนหโร, กวีนํ มโนหโร กวิมโนหโรติ วิคฺคโหฯ

สทฺทาลงฺการนิทฺเทสวณฺณนา

[119]

อทูราหิตสมฺพนฺธ-สุภคา ยา ปทาวลิ;

สุปสิทฺธาภิเธยฺยา’ยํ, ปสาทํ ชนเย ยถา

[119] อิทานิ ยโถทฺเทสานเมสํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ กโรนฺโต อาห ‘‘อทูร’’อิจฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺเน อทูเรน วา อทูราหิตกฺริยากตฺตุกมฺมาทิปทวเสน อาหิโต ฐปิโต กโต สมฺพนฺโธ อนฺวโย, เตน สุภคา มโนหรา สุปสิทฺโธ สุปฺปกาโส สุคมฺโม อภิเธยฺโย อตฺโถ ยสฺสา สาติ ตถา, น ตุ ภาวตฺโถ ตสฺส สภาวคมฺภีรตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,

ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;

วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,

ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ

ตาทิสา ยา ปทาวลิ ปทปนฺติ อยํ ปสาทํ ตนฺนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ตมุทาหรติฯ

[119] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน เอเตสํ สทฺทาลงฺการาทีนํ นิทฺเทสํ โสทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทูราหิเต’’จฺจาทิฯ อทูเร อาสนฺนปเทเส ตทุปจาเรน อาสนฺเน วา อาหิโต กฺริยาย, ลทฺธกฺริยาโยคกตฺตุกมฺมาทิปทานํ วเสน จ กโต, โน เจ วินฺยาสวเสน ฐปิโต วา สมฺพนฺโธ อิจฺฉิตตฺถปตีติกฺกเมน อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณกฺริยาการกโยโค เตน สุภคา มโนหรา, สุปสิทฺโธ ปสิทฺธตฺถวิสเย สทฺทปโยคโต อติปากโฏ อภิเธยฺโย สทฺทตฺโถ ยสฺสา สา อยํ ปทาวลิ ปทปนฺติ ปสาทํ ปสาทนามกํ คุณํ ชนเย อุปฺปาทยติฯ ยถาติ ลกฺขิยํ ทสฺเสติฯ อทูเร อาหิโตติ วา, อุปจริตตฺตา อทูโร จ โส อาหิโต จาติ วา, โส จ โส สมฺพนฺโธ เจติ จ, เตน สุภคาติ จ, สุ อติสเยน ปสิทฺโธติ จ, โส อภิเธยฺโย อสฺเสติ จ วากฺยํฯ เอตฺถ สุปสิทฺโธ นาม สทฺทตฺโถ, อธิปฺปายตฺโถ ปน ปกติคมฺภีโรฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘กวีน’ธิปฺปาย’มสทฺทโคจรํ,

ปเท ผุรนฺตํ มุทุกมฺหิ เกวลํ;

วิสนฺติ ภาวาวคมา กตสฺสมา,

ปกาสยนฺตฺยา’กติโย ตุ ตาทิสา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อสทฺทโคจรํ สทฺทสฺส อวิสยํ หุตฺวา มุทุกมฺหิ ปเท เกวลํ วิสุํ ผุรนฺตํ จาเปนฺตํ กวีนธิปฺปายํ กวีนมชฺฌาสยํ กตสฺสมา สทฺทตฺถวิสเย กตปริจยา ปณฺฑิตา ภาวาวคมา ปทตฺถาวโพเธน วิสนฺติ ปวิสนฺติ, ตาทิสา อากติโย ตุ สทฺทสทฺทตฺถานํ อาการา ปกาสยนฺติ อธิปฺปายตฺถํ โชเตนฺตีติฯ

[120]

อลงฺกโรนฺตา วทนํ, มุนิโน’ธรรํสิโย;

โสภนฺเต’รุณรํสี’ว, สมฺปตนฺตา’มฺพุโชทเร

[120] ‘‘อลงฺกโรนฺตา’’อิจฺจาทิฯ มุนิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วทนํ สภาวมธุรปกติมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา โสภยมานา อธรานํ รํสิโย สุปกฺกพิมฺพผโลปมโอฏฺฐยุคฬวินิสฺสฏพหุตรกนฺติจฺฉิตาภา มุนิโนติ วิญฺญายติ สุตตฺตาฯ อมฺพุโชทเร ตา กาโลปนตปุปฺผกาสรมณีเย ปทุมพฺภนฺตเร สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสีว พาลสูริยรํสิโย วิย โสภนฺเต วิราชนฺติฯ

[120] ‘‘อลงฺกโรนฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิโน วทนํ ปกติสุนฺทรมุขํ อลงฺกโรนฺตา สชฺชนฺตา อธรรํสิโย ตสฺเสว มุนิโน โอฏฺฐทฺวยโต นิกฺขนฺตกนฺติสมูหา อมฺพุโชทเร วิกสนานุรูปกาลาภิมุเข ปทุมคพฺเภ อุปฑฺฒวิกสิเตติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺปตนฺตา ปวตฺตมานา อรุณรํสี อิว พาลสูริยรํสีว โสภนฺเต ทิพฺพนฺตีติฯ เอตฺถ อทูรสมฺพนฺธํ ปสิทฺธตฺถญฺจ นิสฺสาย ปสาทคุโณ ปากโฏฯ อธรรํสีนํ มุนิสมฺพนฺโธ สุตานุมิตสมฺพนฺเธสุ สุตสมฺพนฺธสฺส พลวตฺตา [สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธ พลวา (ปริภาเสนฺทุเสเร 112)], กากกฺขิโคฬกนเยน วา ลพฺภตีติฯ อธเร รํสีติ จ, อมฺพุชสฺส อุทรนฺติ จ วากฺยํฯ

[121]

โอโช สมาสพาหุลฺย-

เมโส คชฺชสฺส ชีวิตํ;

ปชฺเชปฺย’นากุโล โส’ยํ,

กนฺโต กามียเต ยถา

[121] ‘‘โอโช’’อิจฺจาทิฯ สมาสสฺส เอกตฺถวุตฺติยา พาหุลฺยํ ภิยฺโยภาโว อิตฺยนุวทิตฺวา ปุน โอโช วิธียเต, เอโส โอโช สมาสพาหุลฺลลกฺขโณ คชฺชสฺส วุตฺติรูปสฺส ชีวิตํ หทยํ สารํ ตปฺปธานตฺตา คชฺชสฺส, น ปชฺชสฺส, โสยํ โอโช อนากุโล อคหโน อโตเยว กนฺโต หทยงฺคโม, ปชฺเชปิ น เกวลํ คชฺเช กามียเต ปยุชฺชเตฯ ยเถตฺยุทาหรติฯ

[121] อิทานิ โอชคุณํ ทสฺเสติ ‘‘โอโช’’จฺจาทินาฯ โอโช นาม สมาสพาหุลฺยํ ภินฺนตฺเถสุ ปวตฺตสทฺทานํ เอกตฺถปวตฺติลกฺขณสฺส สมาสสฺส พหุลตา, เอโส โอโช คชฺชสฺส คชฺชพนฺธสฺส ชีวิตํ หทยํ, ชีวิตสีเสน หทยสงฺขตํ จิตฺตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส อยํ โอโช อนากุโล นิพฺยากุโล กนฺโต ตโตเยว วิญฺญูนํ ปิยภูโต ปชฺเชปิ ปชฺชพนฺเธปิ กามียเต กวีหิ ปยุชฺชเตติฯ พหุลสฺส ภาโว พาหุลฺยํ, สมาสสฺส พาหุลฺยนฺติ วิคฺคโหฯ คชฺชพนฺธาธิการสฺสาภาวา ปชฺชวิสยสฺส โอชคุณสฺส ลกฺขิยํ ทสฺเสติ ‘‘ยเถ’’จฺจาทินาฯ

[122]

มุนินฺทมนฺทสญฺชาต-หาสจนฺทนลิมฺปิตา;

ปลฺลวา ธวลา ตสฺเส-เวโกนา’ธรปลฺลโว

[122] ‘‘มุนินฺท’’อิจฺจาทิฯ

มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต ตํสภาวตฺตา ภควโต หาสสฺส [ยสสฺส (ก.)] หาโส หสิตํ โสว จนฺทนมิว จนฺทนํ ธวลตฺตรูปตฺตา, เตน ลิมฺปิตา อุปเทหิตา ปลฺลวา สพฺพานิ กิลสยานิ ‘‘อิทเมเว’’ติ นิยมาภาวโต, ธวลา ปกติวณฺณปริจฺจาเคน สุกฺกา อเหสุํ คาหาปิตตฺตา สคุณสฺส ตาทิสวิสิฏฺฐสฺส ปฏิลาภโต, เอวํ สนฺเตปิ ตสฺส มุนินฺทสฺเสว เอโก อญฺญสฺส ตาทิสสฺสาภาวา อธรปลฺลโว น ธวโล ธวโล นาโหสิฯ อจฺจาสนฺนเทสิโยปิ พหุมนฺตพฺโพ’ย’มสฺสานุภาโวติฯ

‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,

ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;

กิํ เตน โว วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-

สํสารสาครสมุตฺตรณาวสานํ’’ฯ

อิจฺจปรมุทาหรณํฯ เอวเมตาทิโส อนากุโล กนฺโต โอโช ชานิตพฺโพติฯ นนุ จ ย-ตสทฺทานํ นิจฺโจ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก นาธรปลฺลโว’’ติ เอตฺถ สทฺทาภาโวติ? สจฺจํ, กินฺตุ ปกฺกนฺตวิสโย, ตถา ปสิทฺธวิสโย, อนุภูตวิสโย จ สทฺโท สทฺทํ นาเปกฺขเตฯ ยถา –

‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;

อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ฯ

อิจฺจาทิฯ เอตฺถ พุทฺโธ ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ ปกฺกนฺโต

ปสิทฺธวิสโย ยถา –

‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถ วา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;

ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

อนุภูตวิสโย ยถา –

‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

สทฺโท ตุตฺตรวากฺยฏฺโฐ ปุพฺพวากฺเย สทฺทเมว คมยติฯ ยถา –

‘‘โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,

ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;

โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,

โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานํ’’ฯ

อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพวากฺโยปาตฺโต ตุ สทฺโท อุตฺตรวากฺเยสทฺโทปาทานํ วินา สากงฺเข วากฺยสฺส อูนตฺตํ ชเนติฯ เอตฺถ ปกฺกนฺตวิสโย สทฺโทฯ

[122] มุนินฺทสฺส มนฺทํ อีสกํ สญฺชาโต ปวตฺโต หาโสเยว สิตํ จนฺทนจุณฺณมิว เตน ลิมฺปิตา อาเลปิตา ปลฺลวา รุกฺขลตาทีนํ ปกติรตฺตานิ กิสลยานิ ธวลา สคุณปริจฺจาเคน เสตา อเหสุํ, ตถาปิ ตสฺเสว ตถาคตสฺส เอโก อตุโล อสหาโย วา อธรปลฺลโว ทนฺตาวรณสงฺขาตปลฺลโว รํสิสํสฏฺโฐปิ สมีปฏฺโฐปิ ธวโล เสโต นาโหสิฯ เอวเมตฺถ อคหนสมาสพาหุลฺยํ ทีปิตํ โหติฯ

‘‘เปมาวพนฺธหทเย สทเย ชินสฺมิํ,

ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย ภวถ’ปฺปสนฺนา;

กิํ เตน โว น วิหิตํ หิต’มุคฺคทุคฺค-

สํสารสาครสมุตฺตรณาวสาน’’นฺติฯ

อปรมุทาหรณํฯ

ตสฺสตฺโถ – กุมตโย เห อญฺญาณา! เปมาวพนฺธหทเย สพฺเพสุ ตุมฺเหสุ นิจฺจํ ปวตฺติตทฬฺหเปมานุพนฺธจิตฺเต สทเย ตโตเยว ทยาสหิเต ตสฺมิํ ชินสฺมิํ วิสยภูเต กิํ นุ กสฺมา อปฺปสนฺนา ภวถ, ตถา หิ โว ตุมฺหากํ เตน ชิเนน อุคฺโค ทารุโณ จ, ทุคฺโค คนฺตุมสกฺกุเณยฺโย จ, โสเยว สํสารสาคโร ตสฺส สมุตฺตรณํ ปริยนฺตปฺปตฺติเยว อวสานํ ยสฺส ตํ น วิหิตํ อกตํ หิตํ วุทฺธิ นาม กิํ โหติ, น โหเตวฯ เอตฺถาปิ สมาสสฺส ปากฏตฺตา โอโช คุโณ กนฺโต โหตีติฯ

นนุ ย-ตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺโธติ กถํ ‘‘ตสฺเสเวโก’’ติ จ ‘‘ตสฺมิํ นุ กิํ กุมตโย’’ติ จ อิจฺจาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตสทฺโท นตฺถีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปกฺกนฺตตฺถวิสโย, ปสิทฺธตฺถวิสโย, อนุภูตตฺถวิสโย วา สทฺโท สทฺทํ นาเปกฺขติฯ ตถา หิ –

‘‘สวาสเน กิเลเส โส, เอโก สพฺเพ นิฆาติย;

อหุ สุสุทฺธสนฺตาโน, ปูชานญฺจ สทารโห’’ติฯ

เอวมาทีสุ ‘‘โส’’ติ นิทฺทิฏฺฐสทฺโท ‘‘พุทฺธานุสฺสติมาทิโต’’ติ เอตฺถ อตีเตน พุทฺธสทฺเทน วจนียวิสโย โหติฯ

‘‘อคฺคิํ ปกฺขนฺท’ อถวา, ‘ปพฺพตคฺคา ปเต’ติ วา;

ยทิ วกฺขติ กตฺตพฺพํ, ญาตการีหิ โส ชิโน’’ติฯ

เอวมาทีสุ สทฺโท ญาตการีหิ กตฺตพฺพตฺตา ปสิทฺธพุทฺธปทตฺถวิสโยฯ

‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปาม’นาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทตี’’ติฯ

เอวมาทีสุ สทฺโท อนนุโสจนนปฺปชปฺปนยาปนสงฺขาตวิชานนวเสน อนุภูตตฺถวิสโย, ตสฺมา ตีสุปิ ฐาเนสุ สทฺโท สทฺทํ นาเปกฺขเตฯ เอตฺถ ปน ปกฺกนฺตวิสโย สทฺโท อธิปฺเปโตฯ อปิจ อุตฺตรวากฺเย ฐิโต สทฺโท ปุพฺพวากฺเย สทฺเท อสติปิ ตเมว ทีเปติฯ ตถา หิ –

โพธิํ นมามิ นติภาชนมจฺจุฬารํ,

ปุญฺญากรํ ภุวนมณฺฑลโสตฺถิภูตํ;

โย จกฺขุโสตสติโคจรตํ สเมโต,

โทสาริทปฺปมถเน’กรโส พุธานนฺติฯ

โย พุธานํ จกฺขุโสตสตีนํ โคจรตํ วิสยภาวํ สเมโต ปตฺโต, เตสํเยว โทสารีนํ กิเลสปจฺจตฺถิกานํ ทปฺปมถเน ทปฺปมทฺทเน เอกรโส ปธานกิจฺโจ สมิทฺธิวนฺโต วา โหติ, ตํ โพธิํ นมามีติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺพวากฺเย ปโยชิโต สทฺโท อุตฺตรวากฺเย สทฺโทปาทาเน อสติ สํสยมุปฺปาทยมาโน วากฺยสฺส อูนตฺตํ กโรติฯ อุทาหรณํ ปน ปากฏํฯ

[123]

ปทาภิเธยฺยวิสยํ,

สมาสพฺยาสสมฺภวํ;

ยํ ปาริณตฺยํ โหติ’ห,

โสปิ โอโชว ตํ ยถา

[123] ‘‘ปทิ’’จฺจาทิฯ ปทสฺส อภิเธยฺโย อตฺโถ โส วิสโย ยสฺสฯ ยตฺถ ปจุรสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ สํขิตฺตปเทหิ วุจฺจเต, โส สมาโสฯ ยตฺถปฺปเกหิ ปเทหิ อภิเธยฺยตฺโถ ปจุรปเทหิ วุจฺจเต, โส พฺยาโสฯ ตโต สมาสพฺยาสโต สมฺภโว ยสฺสฯ ตํ ตถาวิธํ ยํ ปาริณตฺยํ ปริณตภาโว โหตีติ อนุวทิตฺวา โสปิ อิห สสตฺเถ โอโชวาติ วิธียเตฯ ตํ ยเถตฺยุภยมฺปิ อุทาหรติฯ

[123] ‘‘ปเท’’จฺจาทิฯ ปทานํ พหูนํ อปฺปกานํ วา ปทานํ อภิเธยฺยวิสยํ วิตฺถารสํขิตฺตตฺถวิสยวนฺตํ สมาสพฺยาสสมฺภวํ ยถากฺกมํ สงฺเขปวิตฺถารทฺวเยน นิปฺผนฺนํ นิปฺผตฺติวนฺตํ วา ยํ ปาริณตฺยํ กตฺตูนํ คนฺถวิสเย ปริณติปฺปกาสโก โย สทฺทธมฺโม อตฺถธมฺโม โหติ, สทฺทคุโณ อตฺถคุโณติ วุตฺตํ โหติ, โสปิ อิห สุโพธาลงฺกาเร โอโช นาม สทฺทคุโณ อตฺถคุโณฯ

ตํ ยถาติ ทฺวีสุ ลกฺขิยํ ทสฺเสติ, ปทานํ อภิเธยฺโย วิสโย ยสฺส ปาริณตฺยสฺเสติ จ, สมาโส จ พฺยาโส จาติ จ, ตโต สมฺภวนฺติ จ, ตโต สมฺภโว อสฺสาติ จ, ปริณตสฺส กตฺตุโน คนฺถสฺส เอว วา ภาโวติ จ วิคฺคโหฯ กตฺตุ ปาริณตฺยปกฺเข ตปฺปกาสกคนฺถสฺส ตทตฺเถน ปาริณตฺยํ สิทฺธํฯ

[124]

โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ,

สนฺตาเรตฺวา สเทวเก;

ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธ’ว,

นิพฺพุโต โส สสาวโก

[124] ‘‘โชตยิตฺวาเน’’จฺจาทิฯ อิมินา เหฏฺฐา ปจุรปทาภิหิโต พุทฺธวํโส สงฺเขปรูเปน วุตฺโตฯ

[124] ‘‘โชตยิ’’จฺจาทิฯ โส ตถาคโต สทฺธมฺมํ สปริยตฺติกํ นวโลกุตฺตรสทฺธมฺมํ โชตยิตฺวาน ญาณาโลเกน โอภาเสตฺวา สเทวเก สตฺเต สนฺตาเรตฺวา สํสารสาครปริยนฺตมุปเนตฺวา อคฺคิขนฺโธว มหาเตเชน อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ชลิตฺวา อนญฺญสาธารณรูปกายสมฺปตฺติยา ปชฺชลิตฺวา อนฺเต สสาวโก สาวเกหิ สห นิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติฯ อิมินา สกลพุทฺธวํเส พหูหิ ปเทหิ วุตฺตตฺโถ สงฺเขปกฺกเมน วุตฺโตฯ สตํ ธมฺโม, สนฺโต สํวิชฺชมาโน วา ธมฺโมติ จ, สห เทเวหิ วตฺตมานาติ จ, สห สาวเกหิ วตฺตมาโนติ จ วิคฺคโหฯ

[125]

มตฺถกฏฺฐี มตสฺสาปิ, รโชภาวํ วชนฺตุ เม;

ยโต ปุญฺเญน เต เสนฺติ [เสนฺตุ (ก.)], เชนปาทมฺพุชทฺวเย

[125] ‘‘มตฺถกฏฺฐี’’อิจฺจาทิฯ มตสฺสาปิ มรณมาปนฺนสฺสาปิ เม มตฺถเก มุทฺธนิ อฏฺฐี รโชภาวํ ธูลิตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ

กสฺมาติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน กุสเลน กมฺเมน เหตุนา เต รชา ชินสฺส อิเม เชนา, ปาทา, เตเยว อมฺพุชานิว อมฺพุชานิ, เตสํ ทฺวเย เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตถา โหตุ วา มา วา, ปณติเคเธเนว วทติฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต ปาเท นิจฺจํ สิรสา ปณมามี’’ตฺยธิปฺปาโย วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ

[125] ‘‘มตฺถกิ’’จฺจาทิ, มตสฺสาปิ เม มยฺหํ มตฺถกฏฺฐี มุทฺธนิ อฏฺฐีนิ รโชภาวํ อติสุขุมรชตฺตํ วชนฺตุ ปาปุณนฺตุฯ กสฺมา อาสีสนํ กโรตีติ เจ? ยโต ยสฺมา การณา ปุญฺเญน มยฺหํ ตถาวิเธน กุสลกมฺเมน เหตุนา เต รชา เชนปาทมฺพุชทฺวเย ชินปฏิพทฺธจรณปทุมยุคเฬ เสนฺติ ปวตฺตนฺติ, พุทฺธสฺส สิริปาเท กิญฺจิปิ รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปเตว, ตถาปิ วนฺทนาภิลาเสน เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘กถมหํ ภควโต สิริปาเท มุทฺธนา นิจฺจํ ปณมามี’’ตฺยภิลาโส วิตฺถาเรน วุตฺโตฯ มตฺถเก อฏฺฐีติ จ, รชโส ภาโวติ จ, ชินสฺส อิเมติ จ, เชนา จ เต ปาทา เจติ จ, เตเยว อมฺพุชานีติ จ, เตสํ ทฺวยนฺติ จ วิคฺคโหฯ

[126]

อิจฺจตฺร นิจฺจํปณติ-เคโธ สาธุ ปทิสฺสติ;

ชายเต’ยํ คุโณ ติกฺข-ปญฺญาน’มภิโยคโต

[126] พฺยาสตฺตเมวสฺส วิวรติ ‘‘อิจฺจตฺริ’’จฺจาทินาฯ อิจฺเจวํ อตฺร คาถายํ ปณติยํ ปณาเม เคโธ อธิกจฺฉนฺโท สาธุ สุนฺทรํ ปทิสฺสติ วิญฺญายเต, อยํ ยถาวุตฺโต โอโช คุโณ ปริณตภาวสงฺขาโต ติกฺขปญฺญานํ สาติสยมตีนํ เอวํ สนฺเตปิ อภิโยคโต ปุนปฺปุนปฺปวตฺติตปริจยพเลน ชายเต อุปฺปชฺชติฯ

[126] อิทานิ สํขิตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถาเรน ปกาสิตภาวํ ‘‘อิจฺจตฺร’’อิจฺจาทินา นิทฺทิสติฯ

อิติ อิมินา อนนฺตรคาถายํ วุตฺตกฺกเมน อตฺร อิมิสฺสํ คาถายํ นิจฺจํปณติเคโธ นิรนฺตรปณาเม อธิกกตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโท สาธุ วิภูโต วิภูตํ วา ปทิสฺสติ ปญฺญายติ, อยํ คุโณ ยถาวุตฺโต อยํ ปริณตภาวสงฺขาโต โอโช นาม สทฺทตฺถคุโณ ติกฺขปญฺญานํ สุขุมพุทฺธิมนฺตานํ อภิโยคโต คนฺถวิสยภูเตน นิรนฺตราภฺยาเสเนว ชายเต สิชฺฌติ, วตฺตุ ปาริณตฺเยเนว ภวนโต เยสํ เกสญฺจิ เยน เกนจิ ปกาเรน น สิชฺฌตีติฯ นิจฺจํ ปวตฺตา ปณตีติ จ, ตสฺสํ เคโธติ จ, ติกฺขา ปญฺญา เยสนฺติ จ, อภิ ปุนปฺปุนํ โยโค ยุญฺชนนฺติ จ วิคฺคโหฯ

[127]

มธุรตฺตํ ปทาสตฺติ-รนุปฺปาสวสา ทฺวิธา;

สิยา สมสุติ ปุพฺพา, วณฺณาวุตฺติ ปโร ยถา

[127] มาธุริยมวธารยมาห ‘‘มธุรตฺต’’มิจฺจาทิฯ สวนียตฺเตน มโนหรตฺตํ มธุรตฺตํฯ ตํ ปทานิ วากฺยาลงฺการานิ สมานานิ อุตฺตรุตฺตเรหิ, เตสํ อาสตฺติ ฐานาทินายถากถญฺจิ สมสุตีนํ อาสนฺนตา ปทาสตฺติ, ปฐมปฺปยุตฺตสฺสกฺขรสฺส ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโป อนุปฺปาโส, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จ, เตสํ วเสน ทฺวิธา โหติฯ ‘‘กีทิสา เต’’ติ อาห ‘‘สิยา’’ติอาทิฯ ปุพฺพา ปฐมาภิหิตา ปทาสตฺติ สมา เยน เกนจิ ฐานมตฺตาสํโยคาทินา ปทนฺตเรน สุติ วณฺโณ ยสฺสา สา สิยา ภเวยฺย, ปโร ปจฺฉิโม อนุปฺปาโส ตุ วณฺณสฺส สรพฺยญฺชนลกฺขณสฺส อาวุตฺติ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ สมานปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวเยน รหิโต วิรโส พนฺโธ นสฺสาทียเต กวีหิ, ตาทิสํ มธุรตฺตํ ทุวิธํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, สิเลสสมตานฺวิตนฺตุจฺจนฺตเมว รมณียํ สิยาติ ลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยเถ’’ติ ลกฺขิยมุภยตฺโถทาหรติ ‘‘ยเท’’จฺจาทินา, ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทินา จฯ

[127] อิทานิ มธุรคุณํ ทสฺเสติ ‘‘มธุริ’’จฺจาทินาฯ

มธุรตฺตํ สวนียภาวโต มโนหรตฺตํ มธุรคุณํ, ปทานํ วากฺยาวยวสงฺขาตานํ สฺยาทฺยนฺตาทีนํ อุปรูปริปเทหิ สมานานํ อาสตฺติ ฐานกรณาทินา เยน เกนจิ ปกาเรน อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตา, อนุปฺปาโส ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุน ปกฺขิปนญฺจาติ ทฺวินฺนํ วสา วิภาเคน ทฺวิธา โหติฯ ตตฺถ ปุพฺพา ปทาสตฺติ สมสุติ สิยา, ปุพฺพาปรวณฺณานํ ฐานมตฺตากรณาทีหิ อาสนฺนสุติสงฺขตวณฺณวุตฺติ โหติ, ปโร อนุปฺปาโส ปน วณฺณาวุตฺติ สรพฺยญฺชนสภาวานํ ปุพฺพุจฺจาริตวณฺณานํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ สิยาติฯ ยถาติ ทฺวีสุ อุทาหรณมาทิสติฯ เอวํ กตฺถจิ พนฺเธ ปทาสตฺติ กตฺถจิ อนุปฺปาโส กตฺถจิ ตทุภยํ, ทฺวีหิ วินิมุตฺโต ปน พนฺโธ วิญฺญูหิ อสฺสาทนีโย น โหติฯ อุปริ วกฺขมานาหิ สิเลสสมตาหิ ยุตฺตํ มธุรตฺตํ ปน วิเสสโต อสฺสาทนียํ โหตีติฯ มธุรสฺส พนฺธสฺส ภาโวติ จ, ปทานํ อาสตฺตีติ จ, อนุ ปจฺฉา ปาโส ปกฺเขโปติ จ, ปทาสตฺติ จ อนุปฺปาโส จาติ จ, เตสํ วโส เภโทติ จ, สมา สุติ วณฺโณ ยสฺสาติ จ, วณฺณสฺส อาวุตฺตีติ จ วิคฺคโหฯ

[128]

ยทา เอโส’ภิสมฺโพธิํ,

สมฺปตฺโต มุนิปุงฺคโว;

ตทา ปภุติ ธมฺมสฺส,

โลเก ชาโต มหุสฺสโว

[128] เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา ยโต ปภุติ อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺปตฺโต สมธิคโต, ตทา ปภุติ ตโต อารพฺภ ธมฺมสฺส จตุสติปฏฺฐานาทิเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยสงฺขาตสฺส มหุสฺสโว มหนฺโต อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ โลเก ติวิเธ ชาโต อโหสีติฯ อิห กฺวจิ ทีฆตากตํ สทิสตฺตํ, กฺวจิ ฐานกตํ, กฺวจิ สํโยคกตํ, กฺวจิ อญฺญถา, เตนาห ‘‘สิยา สมสุติ ปุพฺพา’’ติฯ

[128] ‘‘ยทิ’’จฺจาทิฯ เอโส มุนิปุงฺคโว ยทา อภิสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตํ สมฺปตฺโต สสนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน สมฺปาปุณิ, ตทา ปภุติ ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมสฺส กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานาทิปเภทสฺส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส มหุสฺสโว มหาภิวุทฺธิ โลเก กามาทิโลกตฺตเย ชาโตติฯ อิห ‘‘ยทา เอโส’’ติ ทีฆกาลวเสน อาสนฺนตา, ‘‘ย เอ’’ติ ฐานวเสน อาสนฺนตา, ‘‘อภิสมฺโพธิํ สมฺปตฺโต’’ติ สํโยควเสน อาสนฺนตา, ‘‘ภิ ธิ’’นฺติ ธนิตโต อาสนฺนตาติ อิจฺจาทินา ปทาสตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ อภิสมฺพุชฺฌติ เอตายาติ จ, ปุมา จ โส โคเจติ จ, มุนีนํ ปุงฺคโวติ จ, มหนฺโต จ โส อุสฺสโว จาติ จ วิคฺคโหฯ

[129]

มุนินฺทมนฺทหาสา เต, กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา;

ทิสนฺต’มนุธาวนฺติ, หสนฺตา จนฺทกนฺติโย

[129] กุนฺทานํ กุสุมานํ สนฺโทโห สมูโห, ตสฺส วิพฺภโม เยสํ เต, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสา มนุญฺญา หสิตานิ จนฺทสฺส กนฺติโย โสภาโย หสนฺตา วิฑมฺพยนฺตา ทิสนฺตมนุธาวนฺติ อนุวิจรนฺติฯ อิจฺจตฺร การสหิตสฺส การสฺส, การสฺส จานุวตฺตนํฯ

‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติํ’’ฯ

อิจฺจปรมุทาหรณํฯ

[129] ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิฯ กุนฺทสนฺโทหวิพฺภมา สุปุปฺผิตกุนฺทกุสุมราสิสทิสลีลาวนฺตา เต มุนินฺทมนฺทหาสา พุทฺธสฺส มนุญฺญา หสิตา จนฺทกนฺติโย นิมฺมลจนฺทกิรเณ หสนฺตา นินฺทนฺตา ทิสนฺตํ ตํ ตํ ทิสํ, ทิสาปริยนฺตํ วา อนุธาวนฺติ วิธาวนฺตีติฯ เอตฺถ การสหิตการสฺส, การสหิตการสฺส จ อาวุตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

มนฺทา จ เต หาสา เจติ จ, มุนินฺทสฺส มนฺทหาสาติ จ, กุนฺทานํ สนฺโทโหติ จ, ตสฺส วิพฺภโม เยสนฺติ จ, ทิสาเยว ทิสนฺตํ, ทิสานํ วา อนฺตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

‘‘อินฺทนีลทลทฺวนฺท-สุนฺทรํ สิริมนฺทิรํ;

มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ, วินฺทติ’นฺทีวรชฺชุติ’’นฺติฯ

อิทมฺปิ การสหิตการวณฺณาวุตฺติยา อปรมุทาหรณํฯ

ตตฺถ อินฺทนีลทลทฺวนฺทสุนฺทรํ อินฺทนีลมณิสกลิกายุคฬมิว มโนหรํ สิริมนฺทิรํ ตโตเยว โสภาย นิวาสฏฺฐานภูตํ มุนินฺทนยนทฺวนฺทํ อินฺทีวรชฺชุติํ นีลุปฺปลกนฺติํ วินฺทติ อนุโภติ, อินฺทีวรชฺชุติสมานาติ อธิปฺปาโยฯ

[130]

สพฺพโกมลวณฺเณหิ, นา’นุปฺปาโส ปสํสิโย;

ยถา’ยํ มาลตีมาลา, ลินโลลาลิมาลินี

[130] เยหิ เกหิจิ อาวุตฺติโต อนุปฺปาโสติ เจ? เนตฺยาห ‘‘สพฺพ’’อิจฺจาทิฯ สพฺเพหิ โกมเลหิ สุกุมาเรหิ วณฺเณหิ อกฺขเรหิ อนุปฺปาโส น ปสํสิโย สิลาฆนีโย น โหติ สิเลสวิโรธิตฺตาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ตํ อุทาหรติฯ

อยํ มาลตีมาลา ชาติกุสุมทามํ ลินานํ พฺยาธิตานํ โลลานํ กุสุมรสารพฺภ โลลุปานํ อลีนํ ภมรานํ มาลา ปนฺติ สา อสฺสา อตฺถีติ ลินโลลาลิมาลินีฯ

[130] วุตฺตานุปฺปาโสปิ สพฺพโกมลวณฺเณหิ วิรจิโต น ปสํสิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโกมลวณฺเณหี’’ติอาทิมาหฯ สพฺพโกมลวณฺเณหิ สพฺเพหิ สุกุมารกฺขเรหิ กโต อนุปฺปาโส วณฺณาวุตฺติลกฺขโณ น ปสํสิโย สิเลสาลงฺการวิรุทฺธตฺตา ปสตฺโถ น โหติฯ ‘‘ยถา’’ติ ตมุทาหรติฯ อยํ มาลตีมาลา เอสา ชาติสุมนมาลิกา ลินานํ พฺยาวฏานํ ปตนฺตานํ โลลานํ คนฺธลุทฺธานํ อลีนํ ภมรานํ มาลินี ปนฺติยุตฺตาติฯ เอตฺถ การสฺเสว ปุนปฺปุนปฺปโยเคน โกมลวณฺณาวุตฺติฯ มาลตีนํ มาลาติ จ, โลลา จ เต อลโย จาติ จ, ลินา จ เต โลลาลโย จาติ จ, เตสํ มาลาติ จ, สา อสฺส อตฺถีติ จ วิคฺคโหฯ

[131]

มุทูหิ วา เกวเลหิ,

เกวเลหิ ผุเฏหิ วา;

มิสฺเสหิ วา ติธา โหติ,

วณฺเณหิ สมตา ยถา

[131] สมตํ สมฺภาเวติ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทินาฯ เกวเลหิ เกวลผุฏาทิภาวาปวตฺเตหิ สกเลหิ มุทูหิ จตูสุปิ ปาเทสุ สชาติเยหิ อสิถิลโกมเลหิ วา การาทีหิ วา สิถิลโกมลสฺส สิเลสปฏิปกฺขตฺตา เกวเลหิ ผุเฏหิ วา อธิมตฺตสุตีหิ การาทีหิ [ราคาทีหิ (ก.)] วา อกิจฺฉวจนีเย กิจฺฉวจนียสฺส สุขุมาลวิปริยยตฺตา มิสฺเสหิ วา มชฺฌิมสุตีหิ มุทุภูตสํสฏฺเฐหิ วา วณฺเณหิ อกฺขเรหิ กรณภูเตหิ สมตา ติธา โหติ คชฺเช ปชฺเช วาฯ ‘‘ยเถ’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ

[131] อิทานิ สมตํ วิภาเวตุํ ‘‘มุทูหิ’’จฺจาทิมาหฯ เกวเลหิ ผุฏมิสฺเสหิ อญฺญตฺตา สกเลหิ มุทูหิ สิถิลโกมเลหิ วณฺเณหิ การาทีหิ วา เกวเลหิ ผุเฏหิ เกวลโกมลวณฺณรหิตตฺตา สกเลหิ อกิจฺฉุจฺจารณีเยหิ อธิมตฺตสุตีหิ การาทีหิ วณฺเณหิ วา มิสฺเสหิ ยถาวุตฺตมุทุผุฏสมฺมิสฺเสหิ วณฺเณหิ วา กรณภูเตหิ สมตา คชฺเช วา ปชฺเช วา ติธา โหตีติฯ

ยทิ สิถิลโกมลวณฺเณหิ วิจริตํ สิเลสาลงฺการสฺส, กิจฺฉุจฺจารณีเยหิ ผุฏวณฺเณหิ กตํ สุขุมาลาลงฺการสฺส จ วิรุชฺฌตีติฯ ‘‘ยถา’’ติ ติวิธมุทาหรติฯ

เกวลมุทุสมตา

[132]

โกกิลาลาปสํวาที,

มุนินฺทาลาปวิพฺภโม;

หทยงฺคมตํ ยาติ,

สตํ เทติ จ นิพฺพุติํ

[132] ‘‘โกกิเล’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาโป กูชิตํ, ตํ สํวทติ ปกาสติ สีเลนาติ โกกิลาลาปสํวาที, ตํสทิโสติ อตฺโถ, มุนินฺทสฺส อาลาโป วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิโก สโร ตสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ มโนนุสาริตํ มธุรภาวํ ยาติ, นิพฺพุติํ นิพฺพานญฺจ เตสํ เทติฯ

[132] ‘‘โกกิลิ’’จฺจาทิฯ โกกิลานํ กรวีกสกุณานํ อาลาปํ นาทลีลํ สํวาที ปกาสนสีโล, ตํสทิโสติ อธิปฺปาโย, มุนินฺทสฺส สพฺพญฺญุโน อาลาปสฺส วิสฏฺฐาทิอฏฺฐงฺคิกนาทสฺส วิพฺภโม วิลาโส สตํ สปฺปุริสานํ หทยงฺคมตํ จิตฺตาราธิตภาวํ ยาติ จ, นิพฺพุติํ สุตสมฺพนฺเธน เตสํเยว สาธูนํ นิพฺพานํ เทติ จ เทนฺโตปิ โหตีติฯ เอตฺถ โกกิลาลาปสทฺเทน นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน ลีลา คหิตาฯ

เกวลผุฏสมตา

[133]

สมฺภาวนียสมฺภาวํ,

ภควนฺตํ ภวนฺตคุํ;

ภวนฺตสาธนากงฺขี,

โก น สมฺภาวเย วิภุํ