ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;

จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ-กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ

[99] ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘ปสฺสนฺตา’’อิจฺจาทิฯ เกฬิยา กีฬาย ปรมฺมุขา วิคตจฺฉนฺทา จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[99] ‘‘ปสฺสนฺเต’’จฺจาทิฯ สาธู สชฺชนา สมฺพุทฺธกาเล สมฺพุทฺธสฺส ธรมานกาเล รูปวิภวํ ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ปสฺสนฺตา จกฺขุํ สนฺตปฺเปตฺวา โอโลเกนฺตา มธุรํ คิรํ ตสฺเสว ภควโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ มธุรวจนํ สุณนฺตา เกฬิปรมฺมุขา กีฬาย วิมุขา กีฬาภิรติรหิตา จรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ เกวลํ ผรุสสิถิลวณฺเณหิ วินา สุขุจฺจารณียวณฺเณหิ สมฺภูตสุขุมาลคุณาวิโรธอญฺญมญฺญสงฺคตวณฺณวิสทปฺปวตฺตคุณยุตฺตตฺตา เอตฺถ พนฺธผรุสโทโส นตฺถิฯ เกฬิยา ปรานิ ปริวตฺติตานิ มุขานิ เอเตสนฺติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ กาโลติ กิริยาฯ สา จ อตฺถโต ตทาการปฺปวตฺตสมฺพนฺโธเยวฯ โลโก ปน วิสุํ เอโก ปทตฺโถเยวาติ โวหรติฯ วากฺยโทสปริหาโรฯ

วากฺยโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยตฺถโทสปริหารวณฺณนา

อปกฺกมสฺส ยถา –

[100]

ภาวนาทานสีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;

นิพฺพานโภคสคฺคาทิ-สาธนานิ น สํสโยฯ

[100] ‘‘ภาวนา’’อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ภาวนาทีนิ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิพฺพานาทีนํ นิทฺเทเสน อปกฺกมโทโส ปริหโฏฯ

[100] ‘‘ภาวเน’’จฺจาทิฯ อิห มนุสฺสโลเก สมฺมา สมฺปาทิตานิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ยถาวิธิ สมฺปาทิตานิ อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตาปิตานิ ภาวนาทานสีลานิ นิพฺพานโภคสคฺคาทิสาธนานิ ยถากฺกมํ นิพฺพานอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติสคฺคุปฺปตฺติอาทีนํ เหตุภาเวน สาธกานิ โหนฺติ, เอตฺถ สาธเน น สํสโย โหตีติฯ อิห ภาวนาทโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทสกฺกมํ อนติกฺกมฺม นิพฺพานาทีนมนุทฺเทสสฺส กตตฺตา อปกฺกมวากฺยตฺถโทสสฺส โอกาโส น โหติฯ

[101]

อุทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ [โกปิ (ก. สี.)], วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

อนุทฺทิฏฺเฐสุ [อนุทิฏฺเฐสุ (?)] เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเนฯ

[101] ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมํ ยุตฺตา อตฺถา วิสโย โคจโร ยสฺส อุทฺเทสานุทฺเทสสมฺพนฺธวิชานนลกฺขณสฺส วิเสสสฺส โส ตาทิโส โกจิ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ ยถากฺกมมุทฺเทสกมานมติกฺกเมน ปุน อตฺถนฺตรนิสฺสเยน ปรามฏฺเฐสุ ยทิ ภเวยฺย, กมสฺส ยโถทฺทิฏฺเฐสุ อนุกฺกมสฺส วิลงฺฆเน อติกฺกเม โทโส เนวตฺถิฯ

[101] ‘‘อุทฺทิฏฺเฐ’’จฺจาทิฯ อุทฺทิฏฺฐวิสโย ปฐมํ ปยุตฺตตฺถวิสโย ตาทิโส โกจิ วิเสโส อุทฺเทสานุทฺเทสานํ ‘‘อิทมสฺส ปุพฺพกถนํ, อิทมสฺส ปจฺฉากถน’’นฺติ เอวํ อญฺญมญฺญาเปกฺขลกฺขณสมฺพนฺธปริชานนลกฺขโณ วิเสโส อนุทฺทิฏฺเฐสุ อตฺถนฺตรํ นิสฺสาย ปุน วุตฺเตสุ ยทิ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ เสโสฯ กมวิลงฺฆเน อุทฺเทสานุทฺเทสานํ กมาติกฺกเม โทโส สตฺถญฺญูนํ สุติกาเล อสหนการณํ เนวตฺถีติฯ อุทฺทิฏฺฐา ปฐมุจฺจาริตา อตฺถา วิสโย โคจโร อสฺเสติ จ, กมสฺส วิลงฺฆนนฺติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

[102]

กุสลากุสลํ อพฺยา-กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;

อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปฐมทฺวยํฯ

[102] ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิกเมกวีสติวิธํ, อกุสลญฺจ ทฺวาทสวิธํ, อพฺยากตํ วิปากกฺริยาสงฺขาตมิติ เอเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อพฺยากตํ, ปากํ วิปากํ ททาตีติ ปากทํฯ เนติ นิปาตปทํฯ ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากํ ททาตีติ ปากทนฺติฯ เอตฺถ อปากทตฺตํ อพฺยากตสฺเสว, ปากทตฺตํ เตสเมว ทฺวินฺนนฺติ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

[102] ‘‘กุสเล’’จฺจาทิฯ กุสลํ กามาวจราทิเอกวีสติกุสลญฺจ อกุสลํ ทฺวาทสวิธํ อกุสลญฺจ อพฺยากตํ วิปากกฺริยารูปนิพฺพานวเสน จตุพฺพิธมพฺยากตญฺจ อิจฺเจสุ เอวเมเตสุ ตีสุ ปจฺฉิมํ อุทฺเทสกฺกเมน ปจฺฉิมมพฺยากตํ ปากทํ น วิปากทายกํ น โหติ, ปฐมทฺวยํ กุสลากุสลํ ปากทํ ยถาสกํ วิปากทายกํ โหตีติฯ ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมาน’’นฺติ [ปาณินิ 1.3.10 สุตฺตมิทํฯ อนุทิสฺสเต อิติ อนุเทโส, ปจฺฉา อุจฺจาริโต อิจฺจตฺโถ ‘‘สมานํ’’อิติ สมฺพนฺเธฉฏฺฐี (กตฺวโพธินี)] วุตฺตตฺตา อุทฺทิฏฺเฐหิ สมานมนุทฺทิฏฺฐานเมว สมสงฺขฺยาย ลพฺภมานตฺตา สงฺขฺยายานติกฺกโม โหติฯ เอตฺถ ปน กุสลาทิสภาวโต ติวิธตฺเตปิ วิปากทานาทานวเสน ทุวิธกุสลากุสลาทิวิสยภูตวิเสสสฺส ปวตฺติยา วตฺติจฺฉาโต ปฐมํ วตฺตพฺพตํ วินา กเมน นิสฺสยนํ นาม นตฺถีติ อปกฺกมโทโส น โหตีติฯ

[103]

สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;

โอจิตฺยหีนตาปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโนฯ

[103] ‘‘สคุณาน’’มิจฺจาทิฯ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส การเณ เหตุมฺหิ สติ ภูตํ ยถาปวตฺตํ อตฺถํ อตฺตโน จริตลกฺขณํ สํสิโน วทนฺตสฺส สสฺส อตฺตโน, สานํ วา คุณานํ อาวิกรเณ อธิการวเสน ‘‘ปูชนียตโร โลเก’’อิจฺจาทิกถเน โอจิกฺยหีนตาย อาปตฺติ ปาปุณนํ สมฺภโว นตฺถิฯ

[103] ‘‘สคุณิ’’จฺจาทิฯ ตาทิเส การเณ สติ โสตูนํ อตฺตตฺถนิปฺผาทนาทิเก ตาทิเส เหตุมฺหิ วิชฺชมาเน ภูตตฺถสํสิโน อตฺตนิ วิชฺชมานกายาทิสํวรลกฺขณคุณสงฺขาตมตฺถํ ‘‘ปูชนียตโร โลเก อหเมโก’’อิจฺจาทินา ตาทิสาวสเร วทนฺตสฺส สคุณานํ สสฺส อตฺตโน, สานํ วา สกานํ คุณานํ อาวิกรเณ ปากฏีกรเณ โอจิตฺยหีนตาปตฺติ โอจิตฺยหีนสงฺขาตโทสสฺสาปตฺติ นตฺถีติฯ สสทฺทสฺส อตฺตอตฺตนิยวาจกตฺตา สสฺส อตฺตโน คุณา เส จ เต คุณา เจติ วา วิคฺคโหฯ ภูโตเยว อตฺโถ, ตํ สํสติ วทติ สีเลนาติ วิคฺคโหฯ

[104]

โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาตมาทรา;

ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควาฯ

[104] ‘‘โอจิตฺย’’มิจฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ ปสิทฺธํ อาพาลชนํ [อาพาลชนานํ (ก.)] ยถาสกมนุรูปํ วิชานนโต โอจิตฺยํ อุจิตภาโว นาเมติ ปสิทฺธิยํ อาทรา อาทเรน อุสฺสาเหน ตโต ปรมาทรณียสฺสาภาวโต, น หิ อนุจิตํ กิญฺจิ เกนาปฺยาทรณียํ สพฺพถา อนสฺสาทนียตฺตา, วิญฺเญยฺยํ ‘‘โสตูน’’นฺติ เสโสฯ ตตฺถ ตสฺมิํ โอจิตฺเย อุปเทสสฺส ปฐมุจฺจารณสฺส อุคฺคณฺหาปนวเสน ปวตฺตสฺส ปภวา อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สุฏฺฐุชนา กวิปุงฺควา อุตฺตมา, [กวิอุตฺตมา (?)] กวิเสฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ

[104] ‘‘โอจิตฺเย’’จฺจาทิฯ โลเก สตฺตโลเก วิขฺยาตํ อาพาลปสิทฺธํ โอจิตฺยํ นาม อาทรา คารเวน วิญฺเญยฺยํ วิญฺญูหิ ญาตพฺพํ โหติ, ตตฺถ โอจิตฺยวิสเย อุปเทสปภวา ปฐมุจฺจารณสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตา สุชนา สาธุชนภูตา กวิปุงฺควา อุตฺตมกวโย ภวนฺตีติ, ปสิทฺธโอจิตฺยปเทน ยุตฺตตฺตา เอตฺถ นามสทฺโท ปสิทฺธิยํฯ อุปเทสสฺส ปภวาติ จ, ปุมาโน จ เต คาโว เจติ จ, กวีนํ ปุงฺควาติ จ วากฺยํฯ

[105]

วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว-

จิตฺยหีนํ ปริหเร;

ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,

รสโปโส สิยา กเตฯ

[105] ‘‘วิญฺญาต’’มิจฺจาทิฯ วิญฺญาโต อวพุทฺโธ ยถาวุตฺตกวิวรปสาทา โอจิตฺยเมว วิภโว สมฺปตฺติ เยน โส โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร ปริวชฺเชยฺยฯ ตโต ตสฺมา ปริหารโต เหตุโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส สุฏฺฐุ วฑฺฒิภาเว วฑฺฒเน กเต รสสฺส อสฺสาทิตพฺพตาสงฺขาตสฺส มาธุริยสฺส สมฺโปโส สิยา ภเวยฺยฯ

[105] ‘‘วิญฺญาเต’’จฺจาทิฯ วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว ตาทิสกวีนมนุคฺคเหน วิญฺญาตโอจิตฺยสงฺขาตสมฺปตฺติสมนฺนาคโต กวิ โอจิตฺยหีนํ นาม ทูสนํ ปริหเร นิรากเรยฺย, ตโต โทสปริหารโต โอจิตฺยสฺส สมฺโปเส อุปพฺรูหเน กเต สติ รสโปโส มาธุริยสงฺขตสฺส อสฺสาเทตพฺพสฺส ปูรณํ สิยา ภเวยฺยาติฯ โอจิตฺยเมว วิภโวติ จ, วิญฺญาโต โอจิตฺยวิภโว เยเนติ จ, รสสฺส โปโส ปุฏฺฐภาโว [วุทฺธภาโว (ก.)] โปเสตพฺพภาโวติ จ วากฺยํฯ

ยถา –

[106]

โย มารเสนมาสนฺน-มาสนฺนวิชยุสฺสโว;

ติณายปิ น มญฺญิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโนฯ

[106] ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ วิชโย ปราภิภโว อาสนฺโน วิชโย เอว อุสฺสโว อพฺภุทโย นิปฺปฏิปกฺขา ปวตฺติ ยสฺส เอทิโส โย อาสนฺนํ อตฺตโน สมีปมุปคตํ มารเสนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถ ติณมฺปิ น มญฺญิตฺถ, ติณโตปิ หีนํ มญฺญิตฺถ, โส ชิโน มารชิ โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติ วิทธาตุฯ เอตฺถ ชยาสีสนา ‘‘ชิโน’’ติ อจฺจนฺตมุจิตํ, โย อชินิ ปญฺจมาเรติ ชิโน ปราภิภเวกรโส, ตสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเน สามตฺถิเยกโยโค สิยาติฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ ปเนตฺถ อติสมุจิตํ ยโต สมีปมุปคตมฺปิ ตาทิสํ มารเสนํ ติณโตปิ หีนํ มญฺญิ, เตนสฺส ปเรสํ วิชยปฺปทาเนกรสตา วิเสสโต ยุตฺตาติฯ

[106] อิห สตฺเถ สพฺพตฺถ สงฺเขปกฺกมมิจฺฉนฺโตปิ อาจริโย โอจิตฺยํ นาม อาทเรน สคฺครูหิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปยุชฺชิตพฺพมิจฺเจวํ วิตฺถาเรน สิสฺเส อนุสาสิตฺวา อิทานิ โอจิตฺยหีนปริหรณตฺถํ ‘‘โย มารเสนมาสนฺเน’’จฺจาทินา ลกฺขิยมุทาหรติฯ อาสนฺนวิชยุสฺสโว อทูรสตฺตุวิชยสงฺขาตอุสฺสโว, อถ วา อจฺจาสนฺนปฏิปกฺขวิรหปฺปวตฺติสงฺขาตอภิวุทฺธิยา สมนฺนาคโต โย ชิโน อาสนฺนํ อเนกปฺปการภิํสนกรูเปน อตฺตโน สมีปมาคตํ มารเสนํ มารพลํ ติณายปิ ติณลวํ กตฺวาปิ น มญฺญิตฺถ สลฺลกฺขณํ นากาสิ, โส ชิโน โส ชิตปญฺจมาโร โว ตุมฺหากํ ชยํ เทตูติฯ

เอตฺถ โย ปญฺจมาเร ชิตตฺตา ชิโน นาม โหติ, โส ปราภิภวเน อสหายกิจฺจตฺตา ปเรสํ ชยทาเน สามตฺถิยยุตฺโตติ ‘‘ชยํ เทตู’’ติ กตํ ชยาสีสนมติอุจิตํ โหติ, ชยทาเน สามตฺถิยสฺเสว โปสกตฺตาฯ ‘‘มารเสนมาสนฺนํ ติณายปิ น มญฺญิตฺถา’’ติ อิทํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ เอวํ อจฺจนฺตอุจิตปโยเคน โอจิตฺยหีนโทโส นิรากโตติฯ วิชโย เอว อุสฺสโว, อาสนฺโน วิชยุสฺสโว ยสฺเสติ วิคฺคโหฯ

[107]

อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ-กมาติกฺกมลงฺฆเน;

ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คติํ น กฺวาปิ วินฺทติฯ

[107] ‘‘อารทฺธ’’อิจฺจาทิฯ กตฺตา จ กมฺมญฺจ ตานิ อาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ อารทฺธานิ วตฺตุํ ปฏฺฐปิตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เตสํ กโม ตสฺส อติกฺกโม ปริจฺจาโค ตสฺส ลงฺฆเน สติ, วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมานติกฺกเมติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ยถาวุตฺโต ภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ น วินฺทติ ปติฏฺฐํ น ลภเตฯ

[107] ‘‘อารทฺธิ’’จฺจาทิฯ อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิกมาติกฺกมลงฺฆเน วตฺตุมารทฺธกตฺตุกมฺมาทีนํ กมปริจฺจาคสฺสาติกฺกเม อยํ ยถาวุตฺตภคฺครีติวิโรโธ กฺวาปิ กตฺถจิปิ ฐาเน คติํ ปติฏฺฐํ น วินฺทติ น ลภเตติฯ อารทฺธานิ จ ตานิ กตฺตุกมฺมาทีนิ เยสํ กรณาทีนํ เตสํ กมสฺส อติกฺกโม ตสฺส ลงฺฆนนฺติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

[108]

สุชนญฺญาน’มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;

วิสสฺส สิงฺคิโน โรค-นทีราชกุลสฺส จฯ

[109]

เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ-พุทฺธาทิรตนตฺตเย;

ปสาท’มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จฯ

[108-109] เอตฺถ จ ‘‘สุชน’’มิจฺจาทิเก ‘‘เภสชฺเช’’อิจฺจาทิเก จ คาถาทฺวเย ฉฏฺฐิยา, สตฺตมิยา จ อปริจฺจาเคน นาตฺถรีติยา ภงฺโค, จการสฺเสกสฺส กตตฺตา น สทฺทรีติยา ภงฺโคฯ พหูนมตฺถานญฺหิ สมุจฺจยตฺถํ วากฺเย เอโก วา จกาโร กาตพฺโพ ปฏิปทํ วาฯ

[108] ‘‘สุชเน’’จฺจาทิฯ สุชนญฺญานํ สชฺชเนหิ อญฺเญสํ ทุชฺชนานญฺจ อิตฺถีนญฺจ วิสสฺส ชีวิตหรณสมตฺถสฺส สิงฺคิโน วิสาณวโต จ โรคนทีราชกุลสฺส จ วิสฺสาโส สํสคฺโค น อุปปชฺชเต กิญฺจิกาเล วิรุชฺฌนโต น ยุชฺชเตติฯ เอตฺถ อารทฺธสฺส ฉฏฺฐุนฺตกฺกมสฺส สพฺพตฺถ อปริจฺจาคโต อตฺถรีติภงฺโค จ, ยุตฺตฏฺฐาเน เอกสฺเสว จการสฺส ยุตฺตตฺตา สทฺทรีติภงฺโค จ นตฺถิฯ จสทฺทสฺส อเนกตฺถสมุจฺจยตฺตา ‘‘สุชนญฺญานญฺจา’’ติอาทิมฺหิ วา, อิห วุตฺตนิยาเมน อวสาเน วา, สพฺพตฺถ วา โยชนมรหติฯ

[109] ‘‘เภสชฺเช’’จฺจาทิคาถายมฺปิ เอเสว นโย สตฺตมีมตฺตเมว วิเสโสฯ วิหิเต ปถฺเย เภสชฺเช โอสเธ จ สุทฺธพุทฺธาทิรตนตฺตเย จ สชฺชเน สาธุชเน จ อปิ ปุนปิ สคุเณ วิชฺชมานคุเณ จ ปสาทํ อตฺตโน จิตฺตปสาทํ นิจฺจํ สตตํ อาจเร สปฺปุริโส กเรยฺย เสเวยฺยาติฯ

สสํสยสฺส ยถา –

[110]

มุนินฺทจนฺทิมาโลก-

รสโลลวิโลจโน;

ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว,

รํสิทสฺสนปีณิโตฯ

[110] ‘‘มุนินฺเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ รํสิสทฺโท สสํสยํ ปริหรติฯ

[110] สสํสยปริหารลกฺขิยภูตา ‘‘มุนินฺทิ’’จฺจาทิคาถา อนนฺตรปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถาวฯ รํสิสทฺโทเยว หิ วิเสโส, เอตฺถ รํสิสทฺเทน สุณนฺตานํ อุปฺปชฺชมานสํสเยน สสํสยภูตํ พนฺธโทสโมหตีติฯ

[111]

สํสยาเยว ยํ กิญฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;

ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโตฯ

[111] ‘‘สํสเย’’จฺจาทิฯ กีฬาทีติ อาทิสทฺเทน อากิณฺณสมฺมนฺตนาทิํ สงฺคณฺหาติ, กีฬาทิเหตุนา ยํ กิญฺจิ สํสยาเยว ยทิ ปยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธฯ

[111] ‘‘สํสยาเยเว’’จฺจาทิฯ กีฬาทิเหตุนา กีฬาสมฺพาธสมฺมนฺตนาทิการเณน ยํ กิญฺจิ สํสยุปฺปาทนสมตฺถํ ยํ กิญฺจิ ปทํ สํสยาย เอว โสตูนํ อุปฺปชฺชมานสํสยตฺถเมว ยทิ ปยุชฺชเต ตสฺมิํ พนฺธเน วตฺตาเรหิ ปยุชฺชเต เจ, สสํสยสมปฺปิโต สสํสยโทสสหิโต พนฺโธ น โทโสว อทุฏฺโฐวาติฯ สสํสเยน สมปฺปิโตติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

[112]

ยาเต ทุติยํนิลยํ, คุรุมฺหิ สกเคหโต;

ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนาทินาฯ

[112] ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อชฺฌาปเก สกเคหโต อตฺตโน มูลนิลยโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํ ยาเต สติ นิยตเมกนฺตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ คุรุมฺหิ สุราจริเย [สุรจฺจาจริเย (ก.)] สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต สติ นิยตมชฺฌยนาทินา สุขํ ปาปุเณยฺยามาติ อยเมตฺถ อิจฺฉิตตฺโถฯ

[112] ‘‘ยาเต’’จฺจาทิฯ คุรุมฺหิ อาจริเย สกเคหโต อตฺตโน วาสาคารโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ฆรํยาเต สติ, อยมนิจฺฉิตตฺโถฯ

คุรุมฺหิ สุราจริเย สกเคหโต อตฺตโน ชาตราสิโต ทุติยํ นิลยํ ทุติยํ ราสิํ ยาเต คเต สติ อนุกูลตฺตา นิยตเมกนฺเตน อชฺฌยนาทินา อุคฺคหณาทินา สุขํ มานสิกสุขํ, โน เจ สุขการณํ คนฺถปริสมตฺติํ ปาปุเณยฺยามาติฯ อุภยปกฺขสฺสาปิ อปรตฺเถ อตฺโถ สาธารโณ โหติฯ เอตฺถ อชฺฌยนสทฺทสนฺนิธาเนน ปยุตฺตคุรุสทฺทสฺส อาจริยตฺถวาจกตฺเตปิ อิจฺฉิตตฺถโคปนตฺถํ ปยุตฺตตฺตา อทุฏฺโฐติฯ

[113]

สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;

น ‘‘คามฺม’’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, กวีหิ สกเลหิปิฯ

[113] ‘‘สุภคา’’อิจฺจาทิฯ อิจฺเจวมาทิกํ ภคินีอิจฺเจวมาทิกํฯ

[113] ‘‘สุภเค’’จฺจาทิฯ เอตสฺส ปุริสสฺส สา อยํ ภคินี สุภคา สุนฺทราติ อิจฺเจวมาทิกํ สกเลหิ กวีหิ อปิ น คามฺมมิติ คามฺมโทเสน น ทุฏฺฐมิติ นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ สุภํ สุนฺทรภาวํ คตาติ ‘‘สุภคา’’ติ อคฺคเหตฺวา พหุพฺพีหิสมาเส กเต ลพฺภมานตฺถสฺส อสพฺภภาเวปิ กวีนํ จิตฺตเขทํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ เอวํ อยํ ปกาโร อาทิ อสฺส อีทิสสฺส วากฺยสฺสาติ วากฺยํฯ

[114]

ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม, โสภนาลงฺกติกฺกโม;

อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติฯ

[114] ‘‘ทุฏฺฐ’’อิจฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการสฺส โทสทูสิตสฺส อลงฺการสฺส วิคเม อปคเม สติฯ

[114] ‘‘ทุฏฺฐิ’’จฺจาทิฯ ทุฏฺฐาลงฺการวิคเม โทสทุฏฺฐสฺส อลงฺการสฺส อปคเม สติ โสภนาลงฺกติกฺกโม ปสตฺถานมลงฺการานํ ปวตฺติอากาโร อลงฺการปริจฺเฉเท อลงฺการปกาสกตฺตา ตนฺนามเก ปริจฺเฉเท อาวิภาวํ ปกาสตฺตํ คมิสฺสติ ปาปุณิสฺสตีติฯ ปริจฺฉิชฺชตีติ ปริจฺเฉโทฯ อลงฺการปกาสกตฺตา ตทตฺเถน อลงฺกาโร จ โส ปริจฺเฉโท เจติ วิคฺคโหฯ

[115]

โทเส ปรีหริตุเมส วโร’ปเทโส,

สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;

วิญฺญายิ’มํ คุรุวราน’ธิกปฺปสาทา,

โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสีฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิปาทวิรจิเต

สุโพธาลงฺกาเร

โทสปริหาราวโพโธ นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

[115] ‘‘โทเส’’อิจฺจาทิฯ โทเส ยถาวุตฺเต ปทโทสาทิเก ปริหริตุํ ปริจฺจชิตุํ เอโส วโร อุตฺตโม อุปเทโส สตฺถนฺตรานํ พหูนํ อนุสรเณน อนุคเมน [อนุปคเมน (ก.)] มยา เอวํ กโต นิปฺผาทิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา มหตา ปสาเทน น อปฺปเกน, ตถาวิเธน ตาทิสสฺส มหโต อตฺถสฺส อปสิชฺฌนโต, วิญฺญาย ชานิตฺวา อาทรโต กเรยฺย โทเส ยถาวุตฺเต โทเส ยโส ปริสุทฺธพนฺธนํ กฺริยาลกฺขณโต เอกนฺเตน กิตฺติเหตุตฺตา, ตํสพฺภาวา กิตฺติ วา, ตํ อภิลสติ สีเลเนติ ยโสภิลาสี ปรํ อจฺจนฺตเมว ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยฯ

อิติ สุโพธาลงฺกาเร มหาสามินามิกายํ ฏีกายํ

โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉโท ทุติโยฯ

[115] ‘‘โทเส’’จฺจาทิฯ

โทเส ยถาวุตฺตปทโทสาทิเก ปริหริตุมปเนตุํ วโร อุตฺตโม เอโส อุปเทโส สตฺถนฺตรานุสรเณน พหูนํ พาหิรสตฺถานํ อนุสฺสติยา มยา เอวํ อนนฺตรุทฺทิฏฺฐกฺกเมน กโต วิรจิโต, อิมํ อุปเทสํ คุรุวรานํ อธิกปฺปสาทา อธิกปฺปสาเทน วิญฺญาย สภาวโต ญตฺวา ยโสภิลาสี ยสปฏิลาภการณตฺตา การเณ การิโยปจาเรน โทสาปคเมน ปริสุทฺธพนฺธนํ วา ตาทิสพนฺธนเหตุ อุปฺปชฺชมานกิตฺติํ วา อิจฺฉนฺโต ปญฺญวา โทเส ยถาวุตฺตโทเส ปรํ อติสเยน ปริหเรยฺย ทูรโต กเรยฺยาติฯ เอตฺถ ปุพฺพทฺเธน โทสปริหารปริจฺเฉทสฺส ปสตฺถภาโว ทสฺสิโต, อปรทฺเธน สิสฺสชนานุสาสนํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน กรุณาปุพฺพงฺคมปญฺญากิจฺจํ ทสฺสิตํ, อปรทฺเธน ปญฺญาปุพฺพงฺคมกรุณากิจฺจํ ทสฺสิตํฯ ตถา ปุพฺพทฺเธน อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อปรทฺเธน ปรหิตสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติฯ เอวมเนกาการทีปิกาย อิมาย คาถาย ปริจฺเฉทํ นิคเมติฯ อญฺเญ สตฺถา สตฺถนฺตรา, อนฺตรสทฺโท หิ อญฺญสทฺทปริยาโยฯ ยถา ‘‘คามนฺตรํ น คจฺเฉยฺยา’’ติฯ ยสํ อภิลสติ สีเลนาติ วากฺยํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. คุณาวโพธปริจฺเฉท

อนุสนฺธิวณฺณนา

[116]

สมฺภวนฺติ คุณา ยสฺมา,

โทสาเน’ว’มติกฺกเม;

ทสฺเสสฺสํ เต ตโต ทานิ,

สทฺเท สมฺภูสยนฺติ เยฯ

[116] เอวํ โทสปริหาโรปเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสปริหารา สมุปคตคุณํ อุปทสฺสิตุมธิการํ วิรจยนฺโต อาห ‘‘สมฺภวนฺติ’’อิจฺจาทิฯ