สกโลปิ อยํ วิโรโธ ปทโทสาทิโก โทสสงฺขฺยํ โทสานํ, โทเสสุ วา คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม กทาจิ กวิโกสลฺลา กวิโน พฺยากรณาภิธานฉนฺโทอลงฺกติอาทีสุ ปริจยลกฺขเณน ปญฺญาปาฏเวน ยโต คุณวีถิํ คุณปทวิํ เกวลํ คุณสภาวํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ, เตน การเณน วุตฺตวิโรธานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทิวิโรธานํ อวิโรโธ อวิรุทฺธตา ยถา สิยา เยน ปกาเรน ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสปริหาราวโพโธ ยถาวุตฺตปทโทสาทิสมฺพนฺธิโน ปริหรณกฺกมสฺส อวโพธการณตฺตา ตนฺนามิกปริจฺเฉโท อิทานิ ลทฺธาวสเร นียเต วุจฺจเตฯ ยถาวุตฺตโทสา กวิสามตฺถิเยน นิทฺโทสตฺตํ ภชนฺติ, ตสฺส สามตฺถิยสฺส อุปเทสํ ทสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ

ปทโทสปริหารวณฺณนา

ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา –

[70]

วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;

ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

[70] ‘‘วินฺทนฺต’’มิจฺจาทิฯ ปาเกน ปริณตภาเวน สาลีนํ ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ สาลิชาตีนํ ทสฺสนา สุขํ เจตสิกํ โสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ ตํ ชนํ วิสโท อยํ เมโฆ อมฺพุโท กถํ นาม สุขเยติฯ เอตฺถ ตาทิสสฺส ชนสฺส อสุขปฺปทานํ ครฬสฺส เมฆสฺสานุรูปนฺติ วิรุทฺธตฺถนฺตรตา ปริหฏาฯ

[70] ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา เอวํฯ ‘‘วินฺทนฺติ’’จฺจาทิฯ ปากสาลีนํ ปริณาเมน ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ ทสฺสนา ทสฺสนเหตุ สุขํ เจตสิกโสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ อนุโภนฺตํ ตํ ชนํ ตํ กสฺสกชนํ วิสโท ชลทายโก อยํ เมโฆ กถํ นาม สุขเย, น สุขยเตวฯ ตาทิสสฺส ชนสฺส ทุกฺขทานํ ครฬทายกสฺส เมฆสฺสาปิ อนุรูปมิติ วิรุทฺธญฺญตฺโถ อปนีโต โหติฯ ปาเกน สาลิโนติ วิคฺคโหฯ สุขํ กโรตีติ สุขเยติ นามธาตุฯ

ยถา วา –

[71]

วินายโกปิ นาโคสิ,

โคตโมปิ มหามติ;

ปณีโตปิ รสาเปโต,

จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ

[71] ‘‘วินายโกปิ’’จฺจาทิฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬ, สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, วุทฺโธ, ภควา จฯ ตตฺถ ยทา วินายโก ครุโฬ, ตทา ตุ นาโค ปนฺนโคสีติ วิรุทฺธํ, ปกฺขนฺตเร ตฺววิรุทฺธํ ภควโต อาคุสฺส ราคาทิโน อภาวโตฯ อิเมสํ คุนฺนํ อติสเยน โค โคตโม หีนปสุ, โคตมวํสาวติณฺณตฺตา โคตโม ภควา จฯ หีนปสุ จ ตฺวํ มหามติ อสีติ วิรุทฺธํ อจฺจนฺตหีนปสุโน มหติยา ปญฺญาย อภาวโตฯ ปกฺขนฺตเร ตุ น พฺยาฆาโตฯ ปณีโต มธุโร รโส, อุตฺตโม จ สุคโตฯ ตตฺถ มธุรรสโต อเปโต อปคโตสีติ วิรุชฺฌติ, ภควโต ตุ รเสหิ สิงฺคาราทีหิ อเปโตติ ยุชฺชติฯ เม มมฯ สามีติ อามนฺตนํฯ เต ตว คติ ปวตฺติ จิตฺตา อพฺภุตาติฯ เอตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรํ วิโรธาลงฺการํ สิลาฆนียนฺติ เตน ตํ ปริหฏํฯ

[71] ยถา วา อุตฺตโทสสฺส ปริหาโร อีทิโส วาฯ ‘‘วินายโก’’จฺจาทิฯ เห สามิ ตฺวํ วินายโกปิ ครุโฬปิ นาโคสิ ปนฺนโค อสิฯ โน เจ, วินายโกปิ สตฺเต วิเนนฺโต เอว นาโคสิ นิกฺกิเลโส อสิฯ โคตโมปิ ปสุตโมปิ มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ โน เจ, โคตโมปิ โคตฺตโต โคตโมเยว มหามติ มหาปญฺญวาสิฯ ปณีโตปิ มธุโรปิ รสาเปโต มธุรรสโต อปคโตสิฯ โน เจ, ปณีโตปิ อุตฺตโม เอว รสาเปโต สิงฺคาราทิรสโต อปคโตสิฯ เต ตุยฺหํ คติ ปวตฺติ เม มยฺหํ จิตฺตา อจฺฉริยาฯ

เอตฺถ ครุฬสฺส นาคตฺตญฺจ ปสุตมสฺส ปญฺญวนฺตตฺตญฺจ ปณีตสฺส นิรสตฺตญฺจ วิรุทฺธํ, ตถาปิ อญฺญปกฺขสฺส อวิรุทฺธตฺตา วิรุทฺธตฺถนฺตรโทโส ปสตฺเถน วิรุทฺธาลงฺกาเรน นิรากโตฯ วีนํ ปกฺขีนํ นายโก, ครุโฬฯ สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, พุทฺโธฯ นตฺถิ อาคุ [อโค (ก.)] เอตสฺสาติ นาโค, พุทฺโธฯ คุนฺนมติสเยน โคตโม, ปสุฯ มหตี มติ อสฺสาติ มหามติ, พุทฺโธฯ ปธานตฺตํ นีโต ปณีโต, มธุโร รโสฯ รสโต อเปโตติ รสาเปโต, พุทฺโธติ วิคฺคโหฯ

อฌตฺถสฺส ยถา –

[72]

กถํ ตาทิคุณาภาเว,

โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน;

โอภาสิตาเสสทิโส,

ขชฺโชโต นาม กิํ ภเวฯ

[72] ‘‘กถ’’มิจฺจาทิฯ ทุชฺชโน ตาทิโน คุณา โลกํ โตเสนฺติ, ตาทีนํ คุณานํ อตฺตนิ อภาเว สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตเมวตฺถนฺตเรน สาเธติ ‘‘ขชฺโชโต นาม โอภาสิตา ทีปิตา อเสสทิสา เยน ตถาวิโธ กิํ ภเว, น ภเวยฺย ตาทิโน คุณสฺส อภาวโต’’ติฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส อธิกตฺถภาเวน สิโต โอภาสิตาเสสทิสตฺตโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’ติอาทิวโจภงฺคิยา ปริหโฏฯ

[72] อฌตฺถสฺส ยถาติ เอตฺถ ปริหาโร อชฺฌาหาโร, เอวมุปริปิฯ ‘‘กถิ’’จฺจาทิฯ

ทุชฺชโน คุณหีนชโน ตาทิคุณาภาเว สนฺโตสชนนการณานํ ตาทิสานํ สีลาทิคุณานํ อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺเต สติ โลกํ สตฺตโลกํ กถํ โตเสติ, น โตเสติเยว, ตถา หิ ขชฺโชโต นาม โอภาสิตาเสสทิโส กิํ ภเว, น ภวตฺเยวฯ เอตฺถ ขชฺโชตสฺส สกลทิโสภาสนสงฺขาตมธิกตฺถโทโส ‘‘กถํ ตาทิคุณาภาเว’’จฺจาทิวากฺยลีลาย นิรากโตฯ ตาที จ เต คุณา เจติ วิคฺคโหฯ

[73]

ปเหฬิกายมารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;

ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก-มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ

[73] ‘‘ปเหฬิกายํ’’อิจฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทโส ปเหฬิกาย วิสเย อารุฬฺหา สหี น หิ โน ทุฏฺโฐ สิยาฯ กีทิสีติ อาห ‘‘ปิเย’’จฺจาทิฯ อิตีติ นิทสฺสเนฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ กํ ชนํ สุขํ กายิกํ เจตสิกญฺจ โน อาลิงฺคติ น สํยุชฺชติ นุฯ นุอิติ ปริวิตกฺเก นิปาโตฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐํ ปเหฬิกาย สมาโรเปน ปริหฏํฯ

[73] ‘‘ปเหฬิเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐตา กิลิฏฺฐปทโทสสงฺขาตา ปเหฬิกายํ วิสเย อารุฬฺหา เจ, น หิ ทุฏฺฐา ทุฏฺฐา น โหติฯ กิมุทาหรณํ? ปิยา สุขาลิงฺคิตํ กมาลิงฺคติ นุ โน อิติ, อิติสทฺทสฺส นิทสฺสนตฺถตฺตา เสสอุทาหรณานเมตมุปลกฺขณนฺติ ญาตพฺพํฯ โน เจ, เอวํปการานมุทาหรณานมปริคฺคเหตพฺพตฺตา อิติสทฺโท ปการตฺโถติฯ ปิยา วลฺลภาย อาลิงฺคิตํ อุปคุหิตํ กํ นาม ชนํ สุขํ กายิกมานสิกํ โน อาลิงฺคติ นุ, อาลิงฺคเตวาติฯ เอตฺถ ปิยาติ กิลิฏฺฐปทํ ปเหฬิกายมาโรปเนน นิรากตํ โหติฯ

[74]

ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท’มิจฺฉิเต;

ตโต ยมก’มญฺญํ ตุ, สพฺพเมตํมยํ วิยฯ

[74] ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ ตโต อญฺญนฺติ อิจฺฉิตยมกโต อญฺญํฯ ตุอิติ วิเสสโชตโกฯ เอตํมยํ วิยาติ เอเตน กิลิฏฺฐปเทน นิพฺพตฺตํ วิยฯ

[74] ‘‘ยมเก’’จฺจาทิฯ กิลิฏฺฐปทํ อิจฺฉิเต ยมเก อิฏฺฐยมเก โน ปโยเชยฺย นปฺปยุชฺเชยฺย, ตโต อิฏฺฐยมกโต อญฺญํ สพฺพํ ยมกํ ปน เอตํมยํ วิย อิมินา กิลิฏฺฐปทโทเสน กตํ วิย โหติฯ เอตฺถ อิฏฺฐยมกํ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํ, เอเตน นิพฺพตฺตํ เอตํมยนฺติ วิคฺคโหฯ

เทสวิโรธิโน ยถา –

[75]

โพธิสตฺตปฺปภาเวน, ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;

นุทนฺตานิ’ว สุจิรา-วาสกฺเลสํ ตหิํ ชเลฯ

[75] ‘‘โพธิสตฺเต’’จฺจาทิฯ โพธิสตฺตสฺส มายาเทวิยา สุตสฺส วกฺขมานสฺส วิเสสสฺส ตทุปฺปนฺนทิเน สมฺภวา ปภาเวน ปุญฺญปฺปภาวโต ชลชานิ อมฺพุชานิ ถเลปิ อหุํ อเหสุํ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺสฯ กิํ ปน วาปฺยาทีสุ กิํ กโรนฺตาว ตหิํ ตสฺมิญฺจ ชเล สุจิรํ สพฺพทาว อาวสนมาวาโส เตน ชาโต กฺเลโส ตํ นุทนฺตานิว ทูรโต ชหนฺตานิเวติฯ อจินฺตนียตฺตา ปุญฺญปฺปภาวสฺส อีทิสมฺปิ อจฺฉริยมโหสีติ น เทสวิโรโธฯ

[75] โพธิสตฺตปฺปภาเวน โพธิสตฺตสฺส อจินฺเตยฺยานุภาเวน ชลชานิ ชลชสทิสตฺตา ตนฺนามกานิ ปทุมเกรวาทีนิ ตหิํ ชเล วิสยตฺเตน ปสิทฺเธ ตสฺมิํ อุทเก สุจิราวาสกฺเลสํ อติจิรํ นิวาสโต ชาตอายาสํ นุทนฺตานิ อิว จชนฺตานิ อิว ถเลปิ อหุํ อเหสุํ, วาปิอาทีสุ กา กถาฯ

เอตฺถ ชลชานํ ถลุปฺปตฺติกถนสงฺขาตํ เทสวิโรธํ อจินฺเตยฺยปุญฺญปฺปภาเวน อีทิสานํ อจฺฉริยานํ ปาตุภาวโต ‘‘โพธิสตฺตปฺปภาเวนา’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ โพธิยํ จตุมคฺคปญฺญายํ สตฺโตติ จ, ตสฺส ปภาโวติ จ, สุจิรํ อาวาโสติ จ, เตน ภูโต กฺเลโสติ จ วากฺยํฯ

กาลวิโรธิโน ยถา –

[76]

มหานุภาวปิสุโน, มุนิโน มนฺทมารุโต;

สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํฯ

[76] ‘‘มหา’’อิจฺจาทิฯ มนฺโท มุทุภูโต มารุโต อยํ สพฺโพตุกํ สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผนกํ กุสุมํ ปุปฺผํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต วิกิรนฺโต มุนิโน มุนิสทิสตฺตา ภวิสฺสนฺตมุนิภาเวน จ โพธิสตฺตสฺส, มุนิโนเยว วา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย มหานุภาวสฺส ปิสุโน สูจโก วายิ ปวายตีติฯ เอตฺถ ยทฺยเปกทา สพฺโพตุกาสมฺภโว นานาอุตูสุ นานากุสุมสฺส สมฺภวา, ตถาปิ ภควโต มหานุภาวปิสุนมีทิสเมกปทิกํ สมฺภวตีติ กาลวิโรโธ อิมินา ปริหโฏฯ

[76] ‘‘มหานุภาเว’’จฺจาทิฯ อยํ มนฺทมารุโต อจณฺฑสมีรโณ สพฺโพตุกํ วสนฺตาทีสุ สพฺพอุตูสุ วิกสนฺตํ กุสุมํ ปุปฺผชาตํ สมํ เอกโต กตฺวา ธุนนฺโต กมฺเปนฺโต มุนิโน เอกนฺตภาวิตฺตา มุนิสงฺขาตสฺส โพธิสตฺตสฺส, สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสมเย ภูตตฺตา มุนิโน สพฺพญฺญุโน วา มหานุภาวปิสุโน มหนฺตํ ปุญฺญปฺปภาวํ ปกาเสนฺโต วายิ สมฺปวายีติฯ เอตฺถ นานากาเล สมฺภวนฺตานมฺปิ กุสุมานํ เอกกาเล สมฺภวสฺส กาลวิโรธตฺเตปิ ภควโต ปุญฺญานุภาโว ตาทิสมจฺฉริยเมกกฺขเณ ชเนตุํ สมตฺโถติ กาลวิโรธํ ‘‘มหานุภาวปิสุโน’’ติ อิมินา นิรากโรติฯ มหานุภาวสฺส, มหานุภาวํ วา ปิสุโนติ วากฺยํฯ

กลาวิโรธิโน ยถา –

[77]

นิมุคฺคมนโส พุทฺธ-คุเณ ปญฺจสิขสฺสปิ;

ตนฺติสฺสรวิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ

[77] ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธสฺส คุเณ สีลาทิเก อปริมาเณ นิมุคฺคํ โอคาฬฺหํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส ตสฺส ปญฺจสิขสฺส คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสปิ วีณาย ตนฺติยา สโร กิริยากาลมานลกฺขณวิลมฺพิตทุตมชฺฌเภทภินฺโน ฉชฺชาทิโก ตสฺส วิโรโธ กลาสตฺถปรินิทฺทิฏฺฐกมเวสมํ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, ปีเณติเยวฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกิยคุณานุพนฺธพุทฺธีนํ วิกฺเขปปฺปวตฺติปิ ตถาวิธํ ปีเณตีติฯ ‘‘พุทฺธคุเณ นิมุคฺคมนโส’’ติ อิมินา กลาวิโรโธ ปริหโฏฯ

[77] ‘‘นิมุคฺคิ’’จฺจาทิฯ พุทฺธคุเณ สพฺพญฺญุโน วิมฺหยชนกสีลาทิคุณสมฺภาเร นิมุคฺคมนโส โอติณฺณจิตฺตสฺส ปญฺจสิขสฺสปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺสาปิ โส ตนฺติสฺสรวิโรโธ วีณาย ตนฺติยา ฆฏฺฏนกิริยา, อทฺธมตฺติกาทิกาโล, หตฺถาทีนํ สนฺนิเวสลกฺขโณ มาโนติ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ ยุตฺตสฺส มนฺทสีฆมชฺฌิมปฺปมาเณหิ ภินฺนสฺส ฉชฺชาทิสตฺตสรสฺส กลาสตฺถาคตกฺกมสฺส วินาสสงฺขาโต วิโรโธ กํ ชนํ น สมฺปีเณติ, สมฺปีเณติ เอวฯ เอตฺถ อกนฺติยา การณภูโต กลาสตฺถาคตกฺกมภงฺโค โลกุตฺตรพุทฺธคุณานุคตพุทฺธิยา ชาโตติ โส ภงฺโค ‘‘นิมุคฺคมนโส พุทฺธคุเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ปีติยา การณเมเวติ น วิโรโธฯ นิมุคฺโค มโน อสฺสาติ จ, ตนฺติยา สโรติ จ, เตสํ วิโรโธติ จ วากฺยํฯ

โลกวิโรธิโน ยถา –

[78]

คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;

สมฺโพธิสตฺตหทโย, ปทิตฺตงฺคารปูริตํฯ

[78] ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ จนฺทนาย อปิ สีตลํ คณเย จินฺเตสิฯ กินฺตํ? ปทิตฺตงฺคารปูริตํ จกฺกวาฬํฯ โก โส? สมฺโพธิยํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ สตฺตํ ปริพทฺธํ หทยํ จิตฺตํ ยสฺส โสฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณานุพนฺธพุทฺธิโน หิ ตาทิโส มโนพนฺโธติ น โลกวิโรโธฯ

[78] ‘‘คณเย’’จฺจาทิฯ สมฺโพธิสตฺตหทโย สพฺพญฺญุตญฺญาเณ อาสตฺตจิตฺโต โส โพธิสตฺโต ปทิตฺตงฺคารปูริตํ อาทิตฺตงฺคาเรหิ ปริปุณฺณํ จกฺกวาฬํ จกฺกวาฬคพฺภํ จนฺทนายปิ จนฺทนโต อปิ สีตลํ อติสีตลํ กตฺวา คณเย จินฺเตยฺยาติฯ อิฏฺฐตฺถลุทฺธสฺส จิตฺตปฺปวตฺติยา อีทิสตฺตา อคฺคิโน จนฺทนโตปิ อธิกสีตตฺตกปฺปนา ‘‘จนฺทนํ สีตลํ, อคฺคิ อุณฺโห’’ติ ปวตฺตโลกสีมาย วิรุทฺธา น โหติฯ สมฺโพธิยํ สตฺตหทยํ ยสฺเสติ จ, ปทิตฺตานิ องฺคารานีติ จ, เตหิ ปูริตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

ญายวิโรธิโน ยถา –

[79]

ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว-มุปนีตภโว อสิ;

อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺควฯ

[79] ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ มุนิปุงฺคว มุนีนํ อุตฺตม ปริจฺจตฺโต วิสฏฺโฐ ภโว สุคติทุคฺคติสงฺขาโต เยนาติ ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺวํ อุปนีโต อานีโต ปวตฺติโต ภโว วุฑฺฒิ เยนาติ อุปนีตภโว อสิฯ ตสฺมา การณา อจินฺตฺยคุณสาราย เต นโม อตฺถูติ เสโสฯ อีทิสํ น ญายวิรุทฺธเมวํวิธตฺตา มุนิปุงฺควสฺสฯ

[79] ‘‘ปริจฺจตฺเต’’จฺจาทิฯ

มุนิปุงฺคว มุนิเสฏฺฐ ตฺวํ ปริจฺจตฺตภโวปิ อปนีตสุคติทุคฺคติภโวปิ อุปนีตภโว โลกสฺสานีตอภิวุทฺธิโก อสิ ภวสิ, อจินฺตฺยคุณสาราย ตโต เอว จินฺตาวิสยาติกฺกนฺตสารคุณสฺส เต ตุยฺหํ นโม อตฺถูติ สพฺพาการโต ภวสฺส ปริจฺจตฺตตฺตา อตฺตนิ อวิชฺชมานํ สุคติภวํ โลกสฺส เทตีติ เอตํ ญายาคตํ น โหตีติ ปฏิภาติ, ตถาปิ จ สพฺพญฺญูนํ ปวตฺติ อีทิสาเยวาติ ญายวิโรโธ นิรากโตฯ อจินฺตฺยา คุณสารา ยสฺมินฺติ วิคฺคโหฯ

อาคมวิโรธิโน ยถา –

[80]

เนวาลปติ เกนาปิ, วจีวิญฺญตฺติโต ยติ;

สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยาปตฺติทุกฺกฏํฯ

[80] ‘‘เนเว’’ติอาทิฯ ยตีติ ภิกฺขุ เกนาปิ สห เนวาลปติ น วทตฺเยว, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาเตน วจีวิญฺญตฺติเหตุนา ปวตฺติโต สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาทโต การณา อาปตฺติทุกฺกฏํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏาปตฺติ ผุเสยฺย อาปชฺชตีติฯ เอตฺถ อนาลปโต วจีวิญฺญตฺติยา กถํ มุสาวาโทติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ นตฺถิ, อปรวจนตฺเถ ตฺวีทิโส วิรุชฺฌตีติฯ

[80] ‘‘เนวิ’’จฺจาทิฯ ยติ สมโณ เกนาปิ เกนจิ สทฺธิํ เนวาลปติ โน ภาสติ, ตถาปิ วจีวิญฺญตฺติโต โจปนวาจาสงฺขาตวิญฺญตฺติการณา ปวตฺตนโต สมฺปชานมุสาวาทา สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณนโต อาปตฺติทุกฺกฏํ ทุกฺกฏาปตฺติํ ผุเสยฺย อาปชฺเชยฺยาติฯ เอตฺถ อนาลปนฺตสฺส วจีวิญฺญตฺติโต มุสาวาโท กถํ สมฺภวตีติ อภิธมฺมาปนฺนวิโรโธ, ‘‘สนฺติํ อาปตฺติํ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาท’สฺส โหตี’’ติ นิทานุทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐวจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาคมวิโรโธ นิรากโตฯ

มุสาภณนํ วินา อาปตฺติ กถํ ภวตีติ? ยถา กาเล อวสฺสมานเมฆโต สญฺชาตทุพฺภิกฺขํ ‘‘เมฆกตํ ทุพฺภิกฺข’’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติ, เอวํ กเถตพฺพกาเล อกถนโต สญฺชาตา วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา ทุกฺกฏาปตฺติปิ ตโต สญฺชาตาติ วตฺตพฺพา โหติฯ สมฺปชานนฺตสฺส มุสาวาโทติ จ, อาปตฺติเยว ทุกฺกฏนฺติ จ วากฺยํฯ

เนยฺยสฺส ยถา –

[81]

มรีจิจนฺทนาเลป-ลาภา สีตมรีจิโน [สิตมรีจิโน (สี.)];

อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํฯ

[81] ‘‘มรีจี’’ตฺยาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิโย ทีธิติโย เอว จนฺทนํ, ตสฺส อาเลโป อุปเทโห, ตสฺส ลาเภน อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺตีติ นตฺเถตฺถ เนยฺยตา มรีจิยา สทฺโทปาตฺตตฺถาย ตุฯ

[81] ‘‘มรีจิ’’จฺจาทิฯ สีตมรีจิโน จนฺทสฺส มรีจิจนฺทนาเลปลาภา มรีจิสงฺขาตจนฺทนาเลปสฺส ปฏิลาภโต อิมา สพฺพาปิ ทิสา นิพฺภรมติสยํ ธวลา เสตา โรจนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ ทิสานํ ธวลการณสฺส ‘‘มรีจิจนฺทนาเลปลาภา สีตมรีจิโน’’ติ วุตฺตตฺตา เนยฺยโทโส น ปติฏฺฐาติ, จนฺทนมิว จนฺทนํ, มรีจิโยเยว จนฺทนมิติ จ, ตสฺส อาเลโปติ จ, ตสฺส ลาโภติ จ วิคฺคโหฯ

ยถา วา –

[81]

มโนนุรญฺชโน มาร-งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;

ชิเนนา’สมนุญฺญาโต, มารสฺส หทยานโลฯ

[82] ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มนํ ปสฺสนฺตานมนุสฺสรนฺตานญฺจ จิตฺตํ อนุรญฺเชตีติ มโนนุรญฺชโน, มารงฺคนานํ สิงฺคารกโต วิพฺภโม วิลาโส ชิเนน อสมนุญฺญาโต อพฺภุปคโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ ชาโตฯ

โสโก เจตฺถ อนลตฺเถ นิรุปฺปิโต ตสฺส ตาทิสตฺถานติวตฺตนโต, การณนฺตุปจาเรนาติฯ เอตฺถ ยชฺชปิ มารงฺคนาปราชโย น สทฺโทปาตฺตตฺโถ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยคฺคี’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยา มารงฺคนาปราชโย คมฺยเต, ตถาวิธสฺส มารโสกสฺส มารงฺคนาปราชยาพฺยภิจารโตฯ เนเวทิสสฺส เนยฺยตา, วงฺกวุตฺตีทิสี คุโณเยว พนฺธสฺสฯ

[82] วตฺตพฺพสฺส ญาโยปาตฺตตฺตา เนยฺยโทสปริหารตฺถมุทาหรติ ‘‘มโน’’จฺจาทิฯ มโนนุรญฺชโน ทสฺสนสวนานุสฺสรณํ กโรนฺตานํ ชนานํ จิตฺตมตฺตนิ อนุรญฺชนฺโต มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม มารวธูนํ รติกีฬาเหตุภูตกามปตฺถนาสงฺขาตสิงฺคาเรน กตลีลา ชิเนน ชิตปญฺจมาเรน สตฺถุนา อสมนุญฺญาโต อนพฺภุปคโต อสมฺปฏิจฺฉิโต มารสฺส วสวตฺติโน หทยานโล หทยคฺคิ อโหสีติฯ อนลตฺเตน กปฺปิตการิยภูโต โสโก มารงฺคนาสิงฺคารวิพฺภมสงฺขาตการเณน สทฺธิํ อเภทกปฺปนาย [อนลตฺตกปฺปนาย (ก.)] ‘‘คุโฬ เสมฺหํ, ติปุสํ ชโร’’ติอาทีสุ วิย ตุลฺยาธิกรณภาเวน วุตฺโต โหติฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ มารงฺคนานํ ปราชยวาจโก สทฺโท นตฺถิ, ตถาปิ ‘‘สิงฺคารวิพฺภโม มารสฺส หทยานโล’’ติ วุตฺเต มารงฺคนาปราชยํ วินา ตาทิสโสกุปฺปตฺติการณสฺส อนธิคตตฺตา อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิเยน ตาสํ ปราชโย ปกาสิโต โหตีติ อีทิสวงฺกวุตฺติยา พนฺธคุณตฺตา เนยฺยโทโส นิรากโต โหตีติฯ มโน อนุรญฺเชตีติ จ, มารงฺคนานํ สิงฺคาโรติ จ, เตน กโต วิพฺภโมติ จ วากฺยํฯ

วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา –

[83]

อปยาตาปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;

โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ

[83] ‘‘อปยาเต’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ ชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ ยสฺส ตํ, โกเธน ปาฏลภูเตน เสตรตฺเตนฯ อิมินา วิเสสนาเปกฺขโทโส ปริหโฏฯ

[83] ‘‘อปยาติ’’จฺจาทิฯ อยํ เวรี ชโน อปยาตาปราธมฺปิ อปคตาปราธมฺปิ ชนํ โกธปาฏลภูเตน โกเธน ภูตเสตโลหิตวณฺณยุตฺเตน จกฺขุนา ภิยฺโย เยภุยฺเยน ปสฺสตีติฯ ‘‘ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส วิชฺชมานตฺเตปิ ‘‘จกฺขุนา’’ติ วิเสสฺยวจนํ ‘‘โกธปาฏลภูเตนา’’ติ วิเสสนสฺส ลพฺภมานตฺตา สาตฺถกํ โหตีติ วิเสสนาเปกฺขโทโส นิรากโตติฯ อปยาโต อปคโต อปราโธ อสฺมาติ จ, โกเธน ปาฏลภูตนฺติ จ วิคฺคโหฯ

หีนตฺถสฺส ยถา –

[84]

อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ,

ปภาวํ นาสเย พุโธ;

อปิ นิปฺปภตานีต-

ขชฺโชโต โหติ ภาณุมาฯ

[84] ‘‘อปฺปกาน’’มิจฺจาทิฯ พุโธ ปณฺฑิตโปโส อปฺปกานํ ปาปานมฺปิ กิมุตมธิกานํ ปภาวํ อานุภาวํ นาสเย อปฺปวตฺติํ ปาเปยฺยฯ ตํ อตฺถนฺตรนฺยาเสน สาเธติฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตํ อานีโต ขชฺโชโต เยน ตถาวิโธ อปิ โหติฯ ‘‘มนฺทปฺปโภ อย’’นฺติ โชติริงฺคณมฺปิ โนเปกฺขติ จกฺกวาฬกุหรานุจริตมหานุภาโวปีติฯ เอตฺถ อปีตฺยาทินา วโจภงฺคิยา หีนตฺถโทโส ปริหโฏฯ

[84] ‘‘อปฺปกานิ’’จฺจาทิฯ

พุโธ ปญฺญวา อปฺปกานมฺปิ อติมนฺทานมฺปิ ปาปานํ อกุสลานํ ปภาวํ วิปากทานสามตฺถิยสงฺขาตานุภาวํ นาสเย อโหสิกมฺมตาปาทเนน นาเสยฺย, พหูนํ ปาปานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตมตฺถมตฺถนฺตรนฺยาสาลงฺกาเรน สมตฺเถติ อปิจฺจาทิฯ ภาณุมา สูริโย นิปฺปภตานีตขชฺโชโต อปิ นิปฺปภตมาปาทิตโชติริงฺคเณหิ สมนฺนาคโตปิ โหตีติฯ หีนปภาโว โหติ ขชฺโชปนเก ปหาย อตฺตโน อาโลกํ กโรนฺโต น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ อปิ นิปฺปภติจฺจาทิวจนวิลาสวเสน หีนปกฺขํ คเหตฺวาปิ สูริยอุทารตฺตสฺเสว โปสิตตฺตา ‘‘นิปฺปภตานีตขชฺโชโต’’ติ วิเสสนปทํ หีนตฺถโทสํ น นิสฺสยติฯ นตฺถิ ปภา เยสนฺติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, ตํ อานีตา ขชฺโชตา เยเนติ จ วิคฺคโหฯ

อนตฺถสฺส ยถา –

[85]

น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ;

ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํฯ

[85] ‘‘น ปาเท’’จฺจาทิฯ เอตฺถ วนฺเทอิจฺจาโท เหฏฺฐา วิย ปาทปูรณสฺส กสฺสจิ อภาเวน อนตฺถาภาโวฯ

[85] ‘‘น ปาทิ’’จฺจาทิฯ ปาทปูรณตฺถาย คาถาปาทานํ ปูรณสงฺขาตปโยชนตฺถาย ปทํ นามาทิกํ กตฺถจิ น โยเชยฺย วิญฺญูติ, ยถา นิรตฺถกปทาโยชเน อุทาหรณเมวํ ‘‘มุนินฺทสฺส วรํ ปาทปงฺเกรุหํ วนฺเท’’ติฯ เหฏฺฐา ทุฏฺโฐทาหรเณ วิย ปาทปูรณตฺถํ กสฺสจิ ปทสฺส อโยชิตตฺตา สาตฺถกปเทหิ นิรตฺถกโทโส นิรากโตติฯ มุทุนิมฺมลโสภาทิสาธารณคุณโยคโต ปงฺเกรุหสทิสํ อุปจารโต ปงฺเกรุหํ นามฯ ปาทเมว ปงฺเกรุหนฺติ วิคฺคโหฯ วิเสสนวิเสสฺยปทโทสปริหาโรฯ

[86]

ภยโกธปสํสาทิ-

วิเสโส ตาทิโส ยทิ;

วตฺตุํ กามียเต โทโส,

น ตตฺเถ’กตฺถตากโตฯ

[86] ‘‘ภเย’’จฺจาทิฯ ภยญฺจ จิตฺตุตฺราโส โกโธ จ โทโส ปสํสา จ ถุติ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตาทิโน โส ตาทิโส วิเสโส ยทิ วตฺตุํ กามียเต อิจฺฉียเต, ตตฺถ ตสฺมิํ ภยาทิวิเสเส วิสเย เอกตฺถตาย เอกตฺถภาเวน กโต โทโส นตฺถิฯ

[86] อิทานิ วากฺยโทสปริหารตฺถมารภติ ‘‘ภยโกเธ’’จฺจาทิฯ ภยโกธปสํสาทิ จิตฺตุตฺราสปฏิฆถุติอาทีหิ สมนฺนาคโต ตาทิโส วิเสโส วตฺตุํ ยทิ กามียเต เจ วิญฺญูหิ อิจฺฉียเต, ตตฺถ ภยโกธาทิเก วิเสเส เอกตฺถตากโต เอกตฺถภาเวน กโต โทโส วากฺยโทโส น ภวติฯ ภยาทิวิเสเส วตฺตุมิจฺฉิเต ปุพฺพุจฺจาริตปทสฺส ปุนุจฺจารเณ เอกตฺถโทโส น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ภยญฺจ โกโธ จ ปสํสา จาติ จ, ตา อาทิ ยสฺส ตุริตโกตูหลอจฺฉราหาสโสกปสาทสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺเสติ จ วิคฺคโหฯ ตคฺคุณสํวิญฺญาณอญฺญปทตฺถสมาสตฺตา ภยาทีสุ กถิตมปิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กถนมวิโรธํฯ เอโก อตฺโถ เยสํ ปทาทีนํ เต เอกตฺถา, เตสํ ภาโว เอกตฺถตา, ตาย กโตติ วิคฺคโหฯ

ยถา –

[87]

สปฺโป สปฺโป อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต;

ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ตมุปสปฺปสิฯ

[87] ‘‘ยเถ’’ตฺยุทาหรติ ‘‘สปฺโป’’อิจฺจาทิฯ ‘‘อยํ สปฺโป สปฺโป’’ติ ภเยนาเมฑิตํ หนฺทาติ เขเท ตโต ตมฺหา ฐานา, สปฺปโต วา ภวํ ภวนฺโต นิวตฺตตุ คตมคฺคาภิมุโข อาวตฺตตุฯ ตํ ฐานํ, สปฺปํ วาฯ นตฺเถตฺถ เอกตฺถตาโทโส ภเยนาเมฑิตปฺปโยคโตฯ

[87] ‘‘สปฺโป’’จฺจาทิฯ หนฺท นฏฺโฐ วต, อยํ สปฺโป สปฺโป ภวํ ตโต ฐานโต, สปฺปโต วา นิวตฺตตุ อาวตฺตตุ ยทิ ชีวิตุกาโม อสิ, ตํ ฐานํ, สปฺปํ วา กถมุปสปฺปสิ กถมุปคจฺฉสีติฯ ภเย อาเมฑิตวจนตฺตา เอกตฺถตาโทโส นตฺถิ, ชีวิตุกาโมสีติ เอตฺถ พินฺทุโลโปฯ

ปทโทสปริหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วากฺยโทสปริหารวณฺณนา

ภคฺครีติโน ยถา –

[88]

โย โกจิ รูปาติสโย,

กนฺติ กาปิ มโนหรา;

วิลาสาติสโย โกปิ,

อโห พุทฺธมโหทโยฯ

[88] ‘‘โย’’อิจฺจาทิฯ รูปสฺส อนุพฺยญฺชเนหิ อนุพฺยญฺชิตพาตฺติํสวรปุริสลกฺขโณปโสภิตสฺส พฺยามปฺปภาเกตุมาลาวิราชิตสฺส อติสโย อาธิกฺกํ วาจาโคจรภาวาติกฺกเมน อวจนียตฺตา โย โกจิเยวฯ มโน อเนกโลกสฺส จิตฺตํ หรตีติ มโนหรา จิตฺตมวหรนฺตี กนฺติ โสภา กาปิ อวจนปถา กาปิเยวฯ วิลาสสฺส คตฺยาทิโน อติสโย วจนปถาติกฺกนฺโต โกปิเยว, ตสฺมา พุทฺธสฺส มหนฺโต อุทโย อภิวุฑฺฒิ อโห อพฺภุโตติฯ เอตฺถ กิํสทฺเทนารทฺธา รีติ น กตฺถจิ ภคฺคาฯ

[88] ‘‘โย โกจิ’’จฺจาทิฯ