เอตฺถ หิมหา รวีติ วิเสสเน กเต โทโส นตฺถิฯ ปสิทฺธสญฺญาสทฺทสฺส ปริยายนาเมน กปฺปิตปทํ ปริยายเญยฺยํ นาม, ยถา ‘‘วฬวามุขสฺส อสฺสวนิตานน’’นฺติฯ อติสยา วินา ภาวิตตฺเถน วิเสสฺยสฺส คุณวาจกํ ปทํ อปฺปตีตตฺถํ นาม, ยถา ‘‘กณฺหมสี’’ติฯ อธิคตตฺตานุปโยคิปทํ อปฺปโยชกํ นาม, ยถา ‘‘อติเผนิลํ สาครมลงฺฆี’’ติฯ อปฺปสิทฺธวจนํ ทุพฺโพธํ นาม, ยถา–

‘‘มนุญฺญทฺธนโย ปาเท, ขาทโย กนิ ภนฺติ เต’’ติฯ

กนิ เห กญฺเญ เต ตวปาเท มนุญฺญทฺธนโย มโนหรสทฺทสมนฺนาคตา ขาทโย คคฺฆริกา ภนฺติ ทิพฺพนฺตีติฯ กิสฺมิญฺจิ เทเสเยว สิทฺธนามํ เทสิยํ นามฯ ยถา–

‘‘อิเม ลาวณฺยตลฺลา เต, คลฺลา โลลวิโลจเน’’ติฯ

เห โลลวิโลจเน เต ตว อิเม คลฺลา กโปลา ลาวณฺยตลฺลา มนุญฺญตลฺลา ชลาสยวิเสสา ภวนฺติฯ เกนจิ เลเสน ปกาสิตมตฺถมุปาทาย ปยุตฺตมธิกํ นามฯ ยถา–

‘‘ตฺวยิ ราชติ ราชินฺท, ริปูนํ สคฺคเสวินํ;

ถีนํ อกงฺกโณ ปาณิ, สิยา เนตฺตมนญฺชน’’นฺติฯ

เอตฺถ ‘‘อกงฺกโณ ปาณิ, เนตฺตมนญฺชน’’นฺติ อิมินาเยวถีนํ วิธวตฺตํ คมฺยมานํ โหตีติ ตปฺปกาสนตฺถํ ปยุตฺตํ ‘‘สคฺคเสวิน’’นฺติ อิทํ อธิกํ นามฯ วตฺตพฺพยุตฺตโต อูนํ วากฺยํ อูนํ นามฯ ‘‘ติโลกติลกํ มุนิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วนฺทามี’’ติ วตฺตพฺพสฺส อวุตฺตตฺตา อูนํฯ ฉนฺโทหานิสํยุตฺตํ ภคฺคจฺฉนฺทํ นามฯ อิทํ เตสํ เตสํ ฉนฺทานํ อกฺขรคณนโต อูนาธิกวเสน ปากฏํ โหติฯ อาทฺยนฺตโต วิสมํ อุปกฺกโมปสํหารวิสมํ นามฯ อิทํ อารทฺธกฺกมํ ปริจฺจชิตฺวา กมนฺตเรน นิยมนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุโพธาลงฺการนิสฺสเย

ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

2. โทสปริหาราวโพธปริจฺเฉทวณฺณนา

[68]

กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโลปฺย’ยํ;

โทสสงฺขฺยมติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ

[69]

เตน วุตฺตวิโรธาน-มวิโรโธ ยถา สิยา;

ตถา โทสปริหารา-วโพโธ ทานิ นียเตฯ

[68-69] อิจฺเจวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉิชฺช อิทานิ ยถาวุตฺตโทสปริหารกฺกมมุปทิสิตุมาห ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิฯ สกโลปิ อยํ วิโรโธ วิรุทฺธตฺถนฺตราทิกโต น โกจิ เอโก เอว โทเสสุ, โทสานํ วา สงฺขฺยํ คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม ปริจฺฉิชฺช คุณานํ วีถิํ ปทวิํ คุณสภาวตํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ กทาจิ, น สพฺพทาฯ กวิโน ปยุชฺชกสฺส โกสลฺลา ตาทิสวิสยปริคฺคหลกฺขณเนปุญฺญการณา, น ตุ ยถา ตถา เจติฯ ‘‘เตเน’’จฺจาทิฯ เยเนวํ, เตน การเณน วุตฺตานํ วิรุทฺธตฺถนฺตราทีนํ วิโรธานํ ยถา เยน ปกาเรน อวิโรโธ นิทฺโทสตา สิยา ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสานํ ปริหาโร ทูรีกรณํ อวพุชฺฌติ ญายติ เอเตนาติ อวโพโธ, ตสฺส อวโพโธ, ตนฺนามิโก ปริจฺเฉโท อิทานิ นียเต อานียเต วุจฺจเตติ อตฺโถฯ

[68-69] เอวํ โทสวิภาคํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิทานิ ยถาวุตฺตโทสานํ ปริหารตฺถมารภนฺโต ‘‘กทาจี’’ตฺยาทิมาหฯ

สกโลปิ อยํ วิโรโธ ปทโทสาทิโก โทสสงฺขฺยํ โทสานํ, โทเสสุ วา คณนํ โทสภาวํ อติกฺกมฺม กทาจิ กวิโกสลฺลา กวิโน พฺยากรณาภิธานฉนฺโทอลงฺกติอาทีสุ ปริจยลกฺขเณน ปญฺญาปาฏเวน ยโต คุณวีถิํ คุณปทวิํ เกวลํ คุณสภาวํ วิคาหเต อพฺภุปคจฺฉติ, เตน การเณน วุตฺตวิโรธานํ ยถาวุตฺตปทโทสาทิวิโรธานํ อวิโรโธ อวิรุทฺธตา ยถา สิยา เยน ปกาเรน ภเวยฺย, ตถา เตน ปกาเรน โทสปริหาราวโพโธ ยถาวุตฺตปทโทสาทิสมฺพนฺธิโน ปริหรณกฺกมสฺส อวโพธการณตฺตา ตนฺนามิกปริจฺเฉโท อิทานิ ลทฺธาวสเร นียเต วุจฺจเตฯ ยถาวุตฺตโทสา กวิสามตฺถิเยน นิทฺโทสตฺตํ ภชนฺติ, ตสฺส สามตฺถิยสฺส อุปเทสํ ทสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ

ปทโทสปริหารวณฺณนา

ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา –

[70]

วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;

ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํฯ

[70] ‘‘วินฺทนฺต’’มิจฺจาทิฯ ปาเกน ปริณตภาเวน สาลีนํ ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ สาลิชาตีนํ ทสฺสนา สุขํ เจตสิกํ โสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ ตํ ชนํ วิสโท อยํ เมโฆ อมฺพุโท กถํ นาม สุขเยติฯ เอตฺถ ตาทิสสฺส ชนสฺส อสุขปฺปทานํ ครฬสฺส เมฆสฺสานุรูปนฺติ วิรุทฺธตฺถนฺตรตา ปริหฏาฯ

[70] ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา เอวํฯ ‘‘วินฺทนฺติ’’จฺจาทิฯ ปากสาลีนํ ปริณาเมน ยุตฺตานํ, มนุญฺญานํ วา สาลีนํ รตฺตสาลิอาทีนํ ทสฺสนา ทสฺสนเหตุ สุขํ เจตสิกโสมนสฺสํ วินฺทนฺตํ อนุโภนฺตํ ตํ ชนํ ตํ กสฺสกชนํ วิสโท ชลทายโก อยํ เมโฆ กถํ นาม สุขเย, น สุขยเตวฯ ตาทิสสฺส ชนสฺส ทุกฺขทานํ ครฬทายกสฺส เมฆสฺสาปิ อนุรูปมิติ วิรุทฺธญฺญตฺโถ อปนีโต โหติฯ ปาเกน สาลิโนติ วิคฺคโหฯ สุขํ กโรตีติ สุขเยติ นามธาตุฯ

ยถา วา –

[71]