กโต’ตฺร สงฺเขปนยา มยา’ยํ,
โทสาน เมสํ ปวโร วิภาโค;
เอโส’ว’ลํ โพธยิตุํ กวีนํ,
ตมตฺถิ เจ เขทกรํ ปรมฺปิฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสาวโพโธ นาม
ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ
2. โทสปริหาราวโพธ-ทุติยปริจฺเฉท
[68]
กทาจิ กวิโกสลฺลา, วิโรโธ สกโล ปฺย’ยํ;
โทสสงฺขฺย มติกฺกมฺม, คุณวีถิํ วิคาหเตฯ
[69]
เตน วุตฺตวิโรธาน, มวิโรโธ ยถา สิยา;
ตถา โทสปริหารา, วโพโธ ทานิ นียเตฯ
ตตฺถ วิรุทฺธตฺถนฺตรสฺส ปริหาโร ยถา
[70]
วินฺทนฺตํ ปากสาลีนํ, สาลีนํ ทสฺสนา สุขํ;
ตํ กถํ นาม เมโฆ’ยํ, วิสโท สุขเย ชนํ?
ยถา วา
[71]
วินายโกปิ นาโค สิ, โคตโมปิ มหามติ;
ปณีโตปิ รสา’เปโต, จิตฺตา เม สามิ เต คติฯ
อฌ’ตฺถสฺส ยถา
[72]
กถํ ตาทิคุณาภาเว, โลกํ โตเสติ ทุชฺชโน?
โอภาสิตาเสสทิโส, ขชฺโชโต นาม กิํ ภเว?
[73]
ปเหลิกาย [ปเหฬิกาย (ก.)] มารุฬฺหา, น หิ ทุฏฺฐา กิลิฏฺฐตา;
ปิยา สุขา’ลิงฺคิตํ ก, มาลิงฺคติ นุ โน อิติฯ
[74]
ยมเก โน ปโยเชยฺย, กิลิฏฺฐปท มิจฺฉิเต;
ตโต ยมก มญฺญํ ตุ, สพฺพ เมตํมยํ วิยฯ
เทสวิโรธิโน ยถา
[75]
โพธิสตฺตปฺปภาเวน , ถเลปิ ชลชานฺย’หุํ;
นุทนฺตานิ’ว สุจิรา, วาสกฺเลสํ ตหิํ ชเลฯ
กาลวิโรธิโน ยถา
[76]
มหานุภาว ปิสุโน, มุนิโน มนฺท มารุโต;
สพฺโพตุกมยํ วายิ, ธุนนฺโต กุสุมํ สมํฯ
กลาวิโรธิโน ยถา
[77]
นิมุคฺคมานโส พุทฺธ, คุเณ ปญฺจสิขสฺสปิ;
ตนฺติสฺสร วิโรโธ โส, น สมฺปีเณติ กํ ชนํ?
โลกวิโรธิโน ยถา
[78]
คณเย จกฺกวาฬํ โส, จนฺทนายปิ สีตลํ;
สมฺโพธิ สตฺต หทโย, ปทิตฺต’งฺคารปูริตํฯ
ญายวิโรธิโน ยถา
[79]
ปริจฺจตฺตภโวปิ ตฺว, มุปนีตภโว อสิ;
อจินฺตฺยคุณสาราย, นโม เต มุนิปุงฺควฯ
อาคมวิโรธิโน ยถา
[80]
เนวา’ลปติ เกนา’ปิ, วจีวิญฺญตฺติโต ยติ;
สมฺปชานมุสาวาทา, ผุเสยฺยา’ปตฺติทุกฺกฏํฯ
เนยฺยสฺส ยถา
[81]
มรีจิจนฺทนา’เลป, ลาภา สีตมรีจิโน;
อิมา สพฺพาปิ ธวลา, ทิสา โรจนฺติ นิพฺภรํฯ
ยถา วา
[82]
มโนนุรญฺชโน มาร, งฺคนาสิงฺคารวิพฺภโม;
ชิเนนา’สมนุญฺญาโต, มารสฺส หทยา’นโลฯ
วิเสสนาเปกฺขสฺส ยถา
[83]
อปยาตา’ปราธมฺปิ, อยํ เวรี ชนํ ชโน;
โกธปาฏลภูเตน, ภิยฺโย ปสฺสติ จกฺขุนาฯ
หีนตฺถสฺส ยถา
[84]
อปฺปกานมฺปิ ปาปานํ, ปภาวํ นาสเย พุโธ;
อปิ นิปฺปภาตา’นีต, ขชฺโชโต โหติ ภาณุมาฯ
อนตฺถสฺส ยถา
[85]
น ปาทปูรณตฺถาย, ปทํ โยเชยฺย กตฺถจิ,
ยถา วนฺเท มุนินฺทสฺส, ปาทปงฺเกรุหํ วรํฯ
[86]
ภยโกธปสํสาทิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
วตฺตุํ กามียเต โทโส, น ตตฺเถ’กตฺถตากโตฯ
ยถา
[87]
สปฺโป สปฺโป! อยํ หนฺท, นิวตฺตตุ ภวํ ตโต,
ยทิ ชีวิตุกาโม’สิ, กถํ ต มุปสปฺปสิ?
ภคฺครีติโน ยถา
[88]
โยโกจิ รูปา’ติสโย, กนฺติ กาปิ มโนหรา;
วิลาสา’ติสโย โกปิ,
อโห! พุทฺธมโห’ทโยฯ
[89]
อพฺยาโมหกรํ พนฺธํ, อพฺยากิณฺณํ มโนหรํ;
อทูรปท วินฺยาสํ, ปสํสนฺติ กวิสฺสราฯ
ยถา
[90]
นีลุปฺปลา’ภํ นยนํ, พนฺธุกรุจิโร’ธโร;
นาสา เหม’งฺกุโส เตน, ชิโน’ยํ ปิยทสฺสโนฯ
[91]
สมติกฺกนฺต คามฺมตฺตํ, กนฺต วาจา’ภิสงฺขตํ;
พนฺธนํ รสเหตุตฺตา, คามฺมตฺตํ อติวตฺตติฯ
ยถา
[92]
ทุโนติ กามจณฺฑาโล, โส มํ สทย นิทฺทโย;
อีทิสํ พฺยสนา’ปนฺนํ, สุขีปิ กิ มุเปกฺขเส?
[93]
ยติหีนปริหาโร, น ปุเน’ทานิ นียเต;
ยโต น สวนุ’พฺเพคํ, เหฏฺฐา เยสํ วิจาริตํฯ
กมจฺจุตสฺส ยถา
[94]
อุทารจริโต’สิ ตฺวํ, เตเน’วา’ราธนา ตฺวยิ;
เทสํ วา เทหิ คามํ วา, เขตฺตํ วา มม โสภนํฯ
อติวุตฺตสฺส ยถา
[95]
มุนินฺทจนฺทสมฺภูต, ยโสราสิมรีจินํ;
สกโลปฺย’ย มากาโส, นา’วกาโส วิชมฺภเนฯ
[96]
วากฺยํ พฺยาปนฺนจิตฺตานํ, อเปตตฺถํ อนินฺทิตํ;
เตนุ’มฺมตฺตาทิกานํ ตํ, วจนา’ญฺญตฺร ทุสฺสติฯ
ยถา
[97]
สมุทฺโท ปียเต โส’ย, มห’มชฺช ชราตุโร;
อิเม คชฺชนฺติ ชีมูตา, สกฺกสฺเส’ราวโณ ปิโยฯ
[98]
สุขุมาลา’วิโรธิตฺต, ทิตฺตภาวปฺปภาวิตํ;
พนฺธนํ พนฺธผรุส, โทสํ สํทูสเยยฺย ตํฯ
ยถา
[99]
ปสฺสนฺตา รูปวิภวํ, สุณนฺตา มธุรํ คิรํ;
จรนฺติ สาธู สมฺพุทฺธ, กาเล เกฬิปรมฺมุขาฯ
อปกฺกมสฺส ยถา
[100]
ภาวนา, ทาน, สีลานิ, สมฺมา สมฺปาทิตานิ’ห;
นิพฺพาน, โภค, สคฺคาทิ, สาธนานิ น สํสโยฯ
[101]
อุทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ, วิเสโส ตาทิโส ยทิ;
อนุ’ทฺทิฏฺเฐสุ เนว’ตฺถิ, โทโส กมวิลงฺฆเนฯ
ยถา
[102]
กุสลา’กุสลํ อพฺยา, กต’มิจฺเจสุ ปจฺฉิมํ;
อพฺยากตํ ปากทํ น, ปากทํ ปฐมทฺวยํฯ
[103]
สคุณานา’วิกรเณ, การเณ สติ ตาทิเส;
โอจิตฺยหีนตา’ปตฺติ, นตฺถิ ภูตตฺถสํสิโนฯ
[104]
โอจิตฺยํ นาม วิญฺเญยฺยํ, โลเก วิขฺยาต มาทรา;
ตตฺโถ’ปเทสปภวา, สุชนา กวิปุงฺควาฯ
[105]
วิญฺญาโตจิตฺยวิภโว, จิตฺยหีนํ ปริหเร;
ตโต’จิตฺยสฺส สมฺโปเส,
รสโปโส สิยา กเตฯ
ยถา
[106]
โย มารเสน มาสนฺน, มาสนฺนวิชยุ’สฺสโว;
ติณายปิ น มญฺญิตฺถ, โส โว เทตุ ชยํ ชิโนฯ
[107]
อารทฺธกตฺตุกมฺมาทิ, กมา’ติกฺกมลงฺฆเน;
ภคฺครีติวิโรโธ’ยํ, คติํ น กฺวา’ปิ วินฺทติฯ
ยถา
[108]
สุชน’ญฺญาน มิตฺถีนํ, วิสฺสาโส โน’ปปชฺชเต;
วิสสฺส สิงฺคิโน โรค, นทีราชกุลสฺส จฯ
ยถา
[109]
เภสชฺเช วิหิเต สุทฺธ, พุทฺธาทิรตนตฺตเย;
ปสาท มาจเร นิจฺจํ, สชฺชเน สคุเณปิ จฯ
สสํสยสฺส ยถา
[110]
มุนินฺทจนฺทิมา’โลก, รส โลล วิโลจโน;
ชโน’วกฺกนฺตปนฺโถ’ว, รํสิทสฺสนปีณิโตฯ
[111]
สํสยาเย’ว ยํกิญฺจิ, ยทิ กีฬาทิเหตุนา;
ปยุชฺชเต น โทโส’ว, สสํสยสมปฺปิโตฯ
ยถา
[112]
ยาเต ทุติยํ นิลยํ, ครุมฺหิ สกเคหโต;
ปาปุเณยฺยาม นิยตํ, สุข’มชฺฌยนา’ทินาฯ
[113]
สุภคา ภคินี สา’ยํ, เอตสฺสิ’จฺเจวมาทิกํ;
น ‘คามฺม’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, กวีหิ สกเลหิปิฯ
[114]
ทุฏฺฐา’ลงฺการวิคเม, โสภนา’ลงฺกติกฺกโม;
อลงฺการปริจฺเฉเท, อาวิภาวํ คมิสฺสติฯ
[115]
โทเส ปรีหริตุ เมส วโร’ปเทโส,
สตฺถนฺตรานุสรเณน กโต มเยวํ;
วิญฺญายิ’มํ ครุวราน’ธิก’ปฺปสาทา,
โทเส ปรํ ปริหเรยฺย ยโสภิลาสีฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิวิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร
โทสปริหาราวโพโธ นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ
3. คุณาวโพธ-ตติยปริจฺเฉท
อนุสนฺธิ
[116]