โวปาลิโต ฯ ยุคเคหงฺเคติ ปุพฺพาปรายามวเสน ถมฺภานํ อุปริ ฐปิเต ยุคภูเต เคหาวยเวฯ ทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ฐปิเต เคหงฺเค สงฺฆาโฏฯ

คาถาปาทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อพฺยยวคฺควณฺณนา

[1136-1137] จิรสฺสาทโย จตฺตาโร จิรตฺถกาฯ จิราย, จิรา จาตฺรฯ สหาทโยปิ จตฺตาโร สหตฺถาฯ ปุนปฺปุนมาทโย ปญฺจ ปุนปฺปุนตฺถาฯ วินาทโย ปญฺจ วชฺชนตฺถาฯ

[1138] พลวํ สุฏฺฐุ อตีว กิมุต สุ อติ เอเต ฉ อติสยตฺเถฯ ปสํสายญฺจ สุฏฺฐุฯ ปญฺเหปิ กิมุตฯ อาโห กิํ กิมุ อุทาหุ กิมุต อุท เอเต ฉ วิกปฺเป วิตกฺเกฯ ตตฺร อาโหสทฺโท ทีฆาทิฯ ‘‘ทิฏฺโฐ อาโห อุทาหุ จ, วิกปฺปตฺเถ วิภาวเน’’ติ หิ ภาคุริฯ ขาณุรยมาโห ปุริโสฯ รุทฺโท ตุ รสฺสาทิมาห ‘‘อิสฺสเรปฺยธิเกปิ จ, วิกปฺเปวิมฺหเยปฺยโห’’ติฯ กิมุสทฺโท รสฺสนฺโตฯ กิมายํ ขาณุ, กิมุ ปุริโสฯ อุทสทฺโท รสฺสาทิฯ ธูโมยโมท กาโปตํ, สมูหตฺเถ โณฯ กิญฺจสทฺโทปิ วิกปฺเปฯ กิมุตสทฺโท อติสเยติ วุตฺโตฯ

[1139] โภ อเร อมฺโภ หมฺโภ เร เช องฺค อาวุโส เห หเร เอเต ทส อวฺหาเนฯ หํ โหสทฺทาปฺยตฺรฯ กถํ กิํสุ นนุ กจฺจิ นุ กิํ เอเต ฉ สมา สมานตฺถาฯ

[1140] อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, สมฺปติ จาติ จตฺตาโร อิทานีตฺยตฺเถฯ อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ สสกฺกํ อทฺธา กามํ ชาตุ เว หเว เอเต อฏฺฐ เอกํเส เอกํสตฺเถฯ

[1141] ยาวตาทโย สตฺต ปริจฺเฉทวาจกาฯ ตตฺร ยาวตา, ยาวาติ ทฺเว อนิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกาฯ ตาวตา, ตาว, เอตฺตาวตาติ นิยมปริจฺเฉทตฺถวาจกาฯ กิตฺตาวตา, กีเวติ ปริจฺเฉทปุจฺฉนตฺถวาจกาฯ

[1142-1143] ยถา ตถา ยเถว เอวํ ยถานาม ยถาหิ เสยฺยถาปิ เอวเมวํ วา ตเถว ยถาปิ เอวมฺปิ เสยฺยถาปิ นาม ยถริว ยถา จ วิย ตถริว อิจฺเจเต สตฺตรส ปฏิภาคตฺเถ สทิสตฺเถ ภวนฺติฯ

[1144] สํ, สามํ, สยญฺเจติ ตโย สยมิจฺจตฺเถฯ อาม สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ สาธุ เอวํ เอเต สตฺต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถฯ อามนฺตาปฺยตฺรฯ

[1145] ยมาทโย ฉ การณตฺเถสิยุํฯ จนสทฺโท, จิสทฺโท จาติ ทฺเว อสากลฺเย อสกลตฺเถฯ กทาจนํ, กทาจีตฺยาทิ ปโยโคฯ มุธาสทฺโท นิปฺผเล ผลรหิเต, นิปฺปโยชเนตฺยตฺโถฯ อมูเลปิ จ มุธาฯ

[1146] ชาตุสทฺโท เอกํเสปิฯ สพฺพโต, สมนฺตโต, ปริโต, สมนฺตา จาติ จตฺตาโร ตุลฺยตฺถาฯ

[1147] น อ โน มา อลํ นหิ อิจฺเจเต ฉ นิเสเธฯ เจ, สเจ, ยทีติ ตโย ยทฺยตฺเถฯ สทฺธํสทฺโท อนุกูลตฺเถฯ นตฺตํ โทโส จ รชนียมิจฺจตฺเถฯ ทิวาสทฺโท อเห อหนีตฺยตฺเถฯ

[1148] อีสํ , กิญฺจิ, มนํ อิจฺเจเต อปฺปตฺเถฯ อตกฺกิเต อวิตกฺกิเตฯ พลกฺกาเร ตุ สาหสํฯ อคฺคโต, ปุรโต จ ปุเรอิจฺจตฺเถฯ เปจฺจ อมุตฺรสทฺทา ภวนฺตเรฯ

[1149] อโห จ หิ จาติ เอเต วิมฺหเยฯ วิกปฺเปปิ อโหฯ สมฺโมเทปิ หิฯ ตุณฺหีสทฺโท โมเน อภาสเนฯ อาวิ, ปาตุ จ ปากฏตฺเถฯ สชฺชุ สปทิสทฺทา ตงฺขเณตฺยตฺเถฯ

[1150] สุทํ โข อสฺสุ ยคฺเฆ เว หาทโย หการาทโย จ ปทปูรเณ สิยุํฯ อนฺตเรน, อนฺตรา, อนฺโต จาติ เอเต อพฺภนฺตเรอิจฺจตฺเถฯ อวสฺสํ, นูน จ นิจฺฉยตฺเถฯ

[1151] สํสทฺโท ทิฏฺฐาสทฺโท อานนฺทตฺเถฯ สมุปโช, สํปฺยตฺรฯ

กามปฺปเวทเน อิจฺฉาย อกฺขาเน กจฺจิ ชีวติ เต มาตา , มเมทมภิมตมิจฺจตฺเถฯ อุสูโยปคเม อุสูยาปุพฺพเก อุปคเมฯ

‘‘กามานุมติยํ กาโม,

อุสูโยปคเมปิ จา’’ติ รุทฺโทฯ

อุสูโยปคมานุญฺญาเณปิจายํ อตฺโถ ทิสฺสเตฯ

[1152-1153] ยถาตฺตนฺติ สจฺจํฯ ตถสฺส อนติกฺกโม ยถาตถํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโวฯ ตถสทฺโทยํ ภูตปริยาโยฯ สทาสทฺโท, สนํสทฺโท จาติ นิจฺเจฯ สนสทฺโทปฺยตฺรฯ ปาโย, พาหุลฺยญฺจ สมาฯ ปญฺจกํ พาหฺเยฯ สณิกํสทฺโท อสีเฆฯ

[1154] สมฺมา, สุฏฺฐูติ ทฺเว อภิธานานิฯ

[1155] สายํ สาเย สายนฺเหฯ อตฺราเหติ อิมสฺมิํ อหนิ อชฺชสทฺโทฯ

[1156] ยตฺถาทโย ตโย อนิยมฏฺฐานาทิวาจกาฯ ตตฺถาทโย นิยมฏฺฐานาทิวาจกาฯ

[1157] สมฺมุขา, อาวิ, ปาตุ จ สมานตฺถาฯ

[1158] อปฺเปวาทโย ตโย สํสยตฺถมฺหิฯ อิติ อิตฺถํ เอวํสทฺทา นิทสฺสเน วตฺตนฺติฯ กถญฺจิสทฺโท กิจฺฉตฺเถฯ

[1159] เขโท ขินฺนตาฯ ปจฺจกฺเข สจฺฉิสทฺโทฯ ถิเร, อวธารเณ จ ธุวํฯ ติโร ติริยํสทฺทา สมาฯ ทุฏฺฐุกุสทฺทา กุจฺฉายํฯ

[1160] อาสิฏฺฐตฺถมฺหิ สุวตฺถิฯ ธิสทฺโท นินฺทายํฯ กุหิญฺจนาทโย สตฺต ฐานาทิปุจฺฉนตฺถาฯ

[1161] อิห อิธ อตฺร เอตฺถ อตฺถ เอเต โอกาสตฺถาทิวาจกาฯ สพฺพสฺมิํ กาลาทิเก สพฺพตฺราทิทฺวยํฯ กิสฺมิํ กาเล กทาฯ กสฺมิํ กาเล กุทาจนํฯ

[1162-1163] วิภตฺยนฺตนามสราขฺยาตปติรูปเก อพฺยเย ทสฺเสตฺวา ตทญฺญภาเว อพฺยเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิกมฺเม’’อิจฺจาทิฯ

ตตฺร วิภตฺยนฺตปติรูปกํ ยถา – ‘‘จิรสฺสํ, จิรํ , จิเรนิ’’จฺจาทิฯ นามปติรูปกํ ยถา – ‘‘อาม, สาหุ, ลหุ, โอปายิก’’มิจฺจาทิฯ สรปติรูปกํ ยถา – ‘‘อ’’อิจฺจาทิฯ อาขฺยาตปติรูปกํ ยถา – ‘‘อตฺถิ’’อิจฺจาทิฯ

สมฺภโว ปภโวฯ อุทิณฺเณ ปวุทฺเธ วฑฺฒเนฯ ติส ปีณเน,ติ, ติตฺติฯ นิโยเค นิโยชเนฯ อคฺเค อุตฺตเมฯ ตปฺปเร ตปฺปธาเนฯ สงฺเค ลคฺคเนฯ ปกาเร สทิเส, เภเท วาฯ อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺเตฯ วิโยเค ปวาเสฯ อวยเว ปเทเสฯ ธิติยํ วีริเย ปธาเนฯ เอเต จตฺถา ธาตุสํโยคตฺถา วา นามสํโยคตฺถา วา ภวนฺติฯ อสํโยคสฺส ปน นามปทสฺส อตฺโถ ‘‘โป สิยา ปรมตฺถสฺมิํ, ปาตุ วาเตสุ ปา ภเว’’ติ เอกกฺขรโกเส [เอกกฺขรโกส 73 คาถา] วุตฺโตฯ

[1164] วิกฺกโม ปธานํฯ

[1165-1167] สนฺยาเส นิกฺขิตฺเตฯ โมกฺโข นิพฺพานํฯ ราสิ นิกโรฯ เคเห นิลเยฯ อาเทโส อาจิกฺขนํฯ อุปมาย สนฺนิเภฯ อจฺจโย อติกฺกโมฯ

สามีปฺเย สมีปภาเว ฯ อุปรติ อุปสโมฯ นีหรณํ อปนยนํฯ อาวรณํ นีวรณํ [อาหรณํ คหณํ (ก.)]ฯ

[1168] อุทฺธกมฺเม อุยฺยาเนฯ วิโยเค อุปฺปาสิเตฯ อตฺถลาโภ อุปฺปตฺติฯ ปพลตฺเต มหาพหลตฺเตฯ ทกฺขคฺคตาสูติ ทกฺขภาเว, อคฺคภาเว จฯ สตฺติยํ, โมกฺเข นิพฺพาเน จฯ

[1169] ทุ จ อภาเว ทุสฺสีโล, ทุปฺปญฺโญฯ อสมิทฺธิยํ ทุพฺภิกฺขํฯ อนนฺทนํ อโมทนํฯ

[1170] สมนฺตตฺตสมิทฺธีสูติ สมนฺตภาเว, สมิทฺธิยญฺจฯ สงฺคเต สหิเตฯ วิธาเน กรเณฯ ปภโว สมฺภโวฯ ปุนปฺปุนกฺริยา ปุนปฺปุนกรณํฯ

[1171-1172] อติสโย อตฺร อธิมตฺตํฯ ภุสตฺโถ สมนฺตตฺโถ, เตน สมนฺต ปริยาโยปิ ภุสสทฺโท อตฺถีติ เวทิตพฺโพฯ อิสฺสริโย ปภูติฯ อจฺจเย อติกฺกเมฯ

กลเห วิคฺคเหฯ ภาเส กถเน, ‘‘ภาสายา’’ติปิ ปาโฐฯ กุจฺฉเน กุจฺฉายํฯ อนภิมุขตฺเถ วิมุโขฯ โมโห วิมติฯ ปธาเน วิสิฏฺเฐฯ ทกฺขตา เฉกตาฯ เขเท ปริสฺสเมฯ

[1173] ชานเน อวคเตฯ อโธภาเค อวํสิเรฯ อนิจฺฉเย อนิณฺณเยฯ ปริภเว อวญฺญาเตฯ เทโส จ พฺยาปนญฺจ หานิ จาติ ทฺวนฺโทฯ วโจกฺริยาย วจนกฺริยายํฯ เถยฺเย โจริเยฯ อญฺญาเณ จ ปตฺติอาทิเก จฯ

[1174] ปจฺฉาตฺเถ อนุจโรฯ ภุสตฺเถ อนุคฺคโตฯ สทิเส อนุรูโปฯ อนุวตฺติยํ อนฺเวติฯ หีเน อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโตฯ ตติยตฺเถ นทิมนฺววสิตา พาราณสีฯ เทเส, ลกฺขเณ, วิจฺฉายํ, อิตฺถมฺภูเต, ภาคาทิเก จ อนุฯ ลกฺขเณ รุกฺข’มนุ วิชฺโชตเต จนฺโทฯ วิจฺฉายํ รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฏฺฐติฯ อิตฺถมฺภูเต สาธุ เทวทตฺโต มาตร’มนุฯ ภาเค ยเทตฺถ มํ อนุ สิยาฯ

[1175] อาลิงฺคเน ปริสฺสชติฯ โทสกฺขาเน ปริภาเสตฺวาฯ นิวาสเน วตฺถํ ปริทหิตฺวาฯ อวญฺโญ ปริภโวฯ อาธาเร โภชเน โสเก พฺยาปเนฯ ตตฺเว สภาเวฯ ลกฺขณาโท ลกฺขณวิจฺฉาอิตฺถมฺภูตภาเคฯ

[1176] วิสิฏฺเฐ อภิธมฺโมฯ อุทฺธกมฺเม สารุปฺเป วุทฺธิยํ ปูชายํ อธิเกฯ กุเล อภิชโนฯ อสจฺเจ ลกฺขณาทิมฺหิ จตุพฺพิเธ [‘อภิรภาเค (ปา.1.4.91)’ ติ อภิสฺส ภาควชฺชิเตสุ ลกฺขณาทีสุ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา (รูปสิทฺธิ-การกตณฺเฑ)]ฯ

[1177] อธิเก อิสฺสเร ปาเฐ อุจฺจารเณ, อธิฏฺฐาเน ปาปุณเน นิจฺฉเย อุปริภาคาทิเก ภฏเน ภตฺติยํ วิเสสเน จ อธิฯ

[1178-1179] วามาทาเน อิติ ปาเฐ วาเม ปฏิโลเม, อาทาเน คหเณฯ วาจาทาเน ปจฺจสฺโสสิฯ ปฏินิธิมฺหิ มุขฺยสทิเส พุทฺธสฺมา ปติฯ ปฏิพาเธ นิวตฺตเนฯ ปฏิจฺจตฺเถ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ ปทสฺส อตฺเถฯ ลกฺขณาทิเก จตุพฺพิเธฯ

[1180-1181] สมีเป อาทิกมฺมนิ มริยาเท อุทฺธกมฺมนิ อิจฺฉายํ พนฺธเน อภิวิธิมฺหิ จ อาฯ กิจฺเฉ อีสตฺเถ นิวตฺติยญฺจ อปฺปสาเท อาสีสเน สรเณ วากฺยสรเณ อา เอวํ อนุสฺสรํฯ ปติฏฺฐายํ, วิมฺหยาทีสุ จ อาฯ

[1182] ภูตภาเว อตีโตฯ

[1183] สมฺภาวเน อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รติํ โส นาธิคจฺฉติ [ธ. ป. 187]ฯ สมฺภาวนมธิกตฺถวจเนน อญฺญตฺร สตฺติยา อวิฆาโตฯ สํวรเณ อปิธานํฯ

[1184-1185] อปคโต อเปโตฯ อุปปตฺติยํ ยุตฺติยํ อุเปกฺขาฯ อาธิกฺเย อุปขาริยํ โทโณฯ ปุพฺพกมฺมนิ พุทฺโธปกฺกมํ กิเลสจฺเฉโทฯ คยฺหากาเร ปจฺจุปฏฺฐานํฯ อุปริตฺเต อุปริภาเว อุปปนฺโนฯ อนสเน อุปวาโสฯ

[1186] อุปเทเส เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพํฯ วจนปฏิคฺคาเห เอวํ โหตุฯ อิทมตฺเถ อิทํสทฺทสฺส อตฺเถฯ

[1187] สมุจฺจเย เกวลสมุจฺจเย –

จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;

อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. 2.22.551]ฯ

สมาหาเร จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํฯ อนฺวาจโย เอกํ ปธานภาเวน วตฺวา อิตรสฺส อปฺปธานภาเวน วจนํ, ตสฺมิํฯ สีลํ รกฺขาหิ, ทานญฺจ เทหิฯ อิตรีตเร สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณาฯ ตตฺร เกวลสมุจฺจโย จ อนฺวาจโย จ สมาเส นตฺถิ, อิตรทฺวยํ สมาเสเยวฯ

[1188] ปกาโร ตุลฺโย, เภโท จฯ ปทตฺถสฺส วิปลฺลาเส โคติ อยมาเหติฯ สมาปเน อิจฺฉิตสฺส ปทสฺส ปรินิฏฺฐาปเนฯ

[1189] ปชฺชํ วาสทฺทสฺสตฺเถฯ ววตฺถิตวิภาสายํ วา ปโร อสรูปาฯ วิอวปุพฺโพ ฐา คตินิวตฺติยํ, โต, ฐาติสฺส โถ, อสรูปทฺวิตฺตญฺจฯ ววตฺถิตา นิยมิตา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสาฯ อวสฺสคฺเคติ อวปุพฺโพ สช วิสฺสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ

[1190] ภูสเน อลงฺกาเรฯ วารเณ นิวารเณฯ ปริยตฺติ ปริยาปุณนตา, ยุตฺตตฺเถปิ อลํฯ อโถ อถสทฺทา อนนฺตราทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ สิยุํฯ

[1191] ปสํสาทีสุ ตีสุฯ สฺวีกาเร ปฏิญฺญาเณฯ อาทินา ปกาสตฺถสมฺภาพฺยาโกธาทิเก จตฺเถ นามสทฺโทฯ อวธารณเมวตฺโถฯ

[1192] อนุญฺญา อนุมติฯ สนฺตานํ อนุนโยฯ อาลปนํ สมฺโพธนํฯ

วตสทฺโท เอกํเส ทยายํ กรุณายํ หาเส ปหาเส เขเท ปริสฺสเม อาลปเน วิมฺหเย อจฺฉริเย จ สิยาฯ

[1193] วากฺยารมฺเภ ‘‘หนฺท วทามิ เต’’ติฯ วิสาเท เขเทฯ ยาว ตาว ตูติ ยาวตาวสทฺทา สากลฺเย นิรวเสเสฯ ยาวทตฺถํ ตาว คหิตํฯ มาเน ปมาเณฯ ‘‘ยาว ปมาณมริยาทา-วธารณตฺถกํ มต’’มิติ ภาคุริฯ อวธิมฺหิ ปริจฺฉินฺเนฯ

[1194] ปุรตฺถาสทฺโท ปาจิยํ ทิสายํ อิจฺจตฺเถ, ปุรตฺเถ วกฺขมาเน, อคฺคโต สมุทฺเธ อิจฺจตฺเถ จ ปฐเมปิ อาทิมฺหิ วตฺตติฯ ปพนฺเธ วากฺยรจนายํ วากฺยปพนฺเธ ปุราณาทิเกฯ จิรนฺตเร อตีตภูเตฯ นิกเฏ สนฺนิหิเตฯ อาคามิเก อนาคเตฯ

[1195] ขลุสทฺโท นิเสเธ วากฺยาลงฺกาเร วากฺยภูสายํ อวธารเณ เอวตฺเถ, ปสิทฺธิยญฺจ วตฺตติฯ

อภิโตสทฺโท อาสนฺเน อภิมุเข อุภยโต อิจฺจตฺเถ , อาทินา สีเฆ, สากลฺเย จ อตฺเถ วตฺตติฯ อาสนฺเน อภิโตยํ นทีฯ อภิมุเข อภิโตว ตาตาฯ อุภยโตอิจฺจตฺเถ อภิโต มคฺคสฺสฯ สีเฆ อภิโต อธียิตฺวาฯ สากลฺเย อภิโต วนํ ทฑฺฒํฯ

[1196] ยทฺยปิสทฺทตฺเถ อนุคฺคหณครหตฺเถฯ เอกํสตฺเถ อวิตถตฺเถฯ อโถ ปนสทฺโท วิเสสสฺมิํ อตฺเถ, ปทปูรณตฺเถ จ สิยาฯ

[1197] หิสทฺโท การณาทีสุ จตูสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ ตุสทฺโท ปน ตตฺถ จตูสุ อตฺเถสุ มชฺเฌ เหตุวชฺเช ติเก อตฺเถ วตฺตติฯ กุสทฺโท ปาเป อีสตฺเถ กุจฺฉเน ชิคุจฺฉายญฺจฯ

[1198] นุกาโร สํสเย, ปญฺเห จฯ นานาสทฺโท อเนกตฺเถ, วชฺชเน จฯ กิํสทฺโท ปุจฺฉายํ, ชิคุจฺฉายญฺจ, อพฺยโยฯ ติลิงฺโค จ, นิยเม ตุ ติลิงฺโควฯ วาริมฺหิ อุทเกฯ มุทฺธนิ สีเส จ, กํ สุเขปิ, วุตฺตญฺจ นานตฺถสงฺคเห –

‘‘โก พฺรหฺมตฺตานีลกฺเกสุ, สมาเน สพฺพนามิเก;

ปาวเก จ มยูเร จ, สุขสีสชเลสุ ก’’นฺติฯ

[1199] อมาสทฺโท สหตฺเถ, สมีปตฺเถ จ, อมาวาสี, อมาคโต จฯ ปุนสทฺโท เภเท วิเสเสฯ อปฐเม ปุน ททาติฯ กิรสทฺโท อนุสฺสเว อนุกฺกเมน สวเน, อรุจิยญฺจฯ อุทสทฺโท อปฺยตฺเถ ปญฺเหฯ วิกปฺปเน อตฺถนฺตรสฺส วิกปฺปเน จฯ

[1200] ปจฺฉาสทฺโท ปตีจิยํ ทิสายํฯ จริเม อนาคเต กาเลฯ สามิสทฺโท ตุ อทฺเธ ภาเค, ชิคุจฺฉเน นินฺทายญฺจฯ อทฺเธ ภาเค สามิ วุตฺตํ, ชิคุจฺฉเนปิ ตเทวฯ ปาตุ ปกาเส ปกาสนีเย, สมฺภเว อุปฺปตฺติยญฺจฯ มิโถสทฺโท อญฺโญญฺเญอิจฺจตฺเถ, รโหอิจฺจตฺเถ จฯ

[1201] หาสทฺโท เขเท, โสเก, ทุกฺเข จฯ อหหสทฺโท เขเท, วิมฺหเย อพฺภุเต จฯ ธิสทฺโท หิํสาปเน, นินฺทายญฺจฯ ติริยํ ติโรสทฺทา ปิธาเน วตฺตนฺติฯ ติริยํ กตฺวา กณฺฑงฺคโต, ติโรกตฺวา วาฯ

[1202-1203] สงฺขฺยาตาสงฺขฺยาตตฺถานํ อุปสคฺคนิปาตสงฺขฺยาตานํ อพฺยยานํ ปสิทฺเธ ปจุรปฺปโยเค เอกจฺเจ วา ทสฺเสตฺวา ตทญฺเญปิ สงฺเขปนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘ตุนิ’’จฺจาทิฯ เอตฺถ จ ตุนาทิสทฺเทหิ ชฺชุปริยนฺเตหิ ตทนฺตาว คหิตา, น หิ เกวลานํ เอเตสํ อพฺยยภาโว สมฺภวติฯ ตสฺสตฺโถ – ตุนปจฺจยนฺโต จ ตถา ตฺวาน ตเว ตฺวา ตุํ ธา โส ถา กฺขตฺตุํ โต ถ ตฺร หิญฺจนํ หิํ หํ ธิ ห ยการโต หิํธ ธุนา รหิ ทานิ, กิํสฺมา โว ทาจนํ ทาชฺชถํ ถตฺตํ ชฺฌชฺชุปจฺจยนฺโต จ อพฺยยีภาวสมาโส จ ตุนาทีนํ ยาเทสนฺโต จ อพฺยยํ นาม ภเวติฯ ปโยโค ยถา – ‘‘กาตุน, กตฺวาน, กาตเว, กตฺวา, กาตุํ, สพฺพธา, สพฺพโส, สพฺพถา, จตุกฺขตฺตุํ, สพฺพโต, สพฺพตฺถ, สพฺพตฺร, กุหิญฺจนํ, กุหิํ, กุหํ, สพฺพธิ, อิห, ยหิํ, อิธ, อธุนา, เอตรหิ, อิทานิ, กฺว, กุทาจนํ, กทา, อชฺช, กถํ, อญฺญถตฺตํ, เอกชฺฌํ, สชฺชุ, อุปนครํ, อนฺโตปาสาทํ, อภิวนฺทิย’’อิจฺจาทิฯ อิทํ ปน สพฺเพสมฺปิ อพฺยยานํ สงฺเขปลกฺขณํฯ

‘‘สทิสํ ตีสุ ลิงฺเคสุ, สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ;

วจเนสุ จ สพฺเพสุ, ยํ น พฺเยติ ตทพฺยย’’นฺติฯ

อพฺยยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สามญฺญกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ

นิคมนวณฺณนา

[1] ‘‘สคฺคกณฺโฑ จา’’ตฺยาทินา อภิธานปฺปทีปิกายํ กปาลเตลวฏฺฏิสทิเสน กณฺฑตฺตเยน สมงฺคิตา ทีปิตาฯ

[2] ‘‘ติทิเว’’ตฺยาทินา โตฏเกน ตสฺสา ปโยชนํ กถิตํฯ