ทฺวยํ อปหริตาทิโน วตฺถุโน อนฺเวสเนฯ จิ จเย, จยนมตฺร อนฺเวสนํฯ มคฺค อนฺเวสเน, จุราทิ, ยุ, เอเต ทฺเว อปุเม, สํวิกฺขนํปฺยตฺรฯ

จตุกฺกํ อาลิงฺคเนฯ ลิงฺค คตฺยตฺโถฯ สนฺช สงฺเคฯ สิลิส อาลิงฺคเนฯ คุห สํวรเณ, ยุ, ปริรมฺโภปฺยตฺรฯ รมฺภ สทฺเทฯ

[775] จตุกฺกํ อาโลกเนฯ โลก ทสฺสเนฯ เฌ จินฺตายํฯ อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ ทิส เปกฺขเน, สพฺพตฺร ภาเว ยุฯ

จตุกฺกํ นิรากรเณฯ ทิส เปกฺขเนฯ อสุ เขปเน, นิรสนํฯ ปติ อาปุพฺโพ ขากถเนฯ กร กรเณ, อิตฺถิยมติยโว วา,ติฯ

[776] ปญฺจกํ วิปริยเยฯ วิปริปุพฺโพ อสุ เขปเน, โณ, วิปลฺลาโสฯ อญฺเญน ปกาเรน ภวนํ อญฺญถาภาโวฯ วิปริปุพฺโพ อย คมเน, วิปริยโยฯ อสุ เขปเน, วิปริยาโสฯ

ติกํ อติกฺกเมฯ อติกฺกมนํ อติกฺกโมฯ อติกฺกมฺม ปตนํ อติปาโตฯ อย คมเน, อุปจฺจโยฯ

สํกิณฺณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อเนกตฺถวคฺควณฺณนา

[777] อิทานิ สํกิณฺณวคฺคโต อนนฺตรํ คาถาโต, คาถาย อทฺธโต, ปาทโต จาติ อิเมหิ ตีหิ ปกาเรหิ อเนกตฺเถ นานตฺเถ สมยาทิเก สทฺเท กมา กมโต ปวกฺขามิฯ เอตฺถ อเนกตฺถวคฺเค เอกสฺส ภูตสทฺทาทิกสฺส ยา ปุนรุตฺตตา, สา ถีปุนฺนปุํสกสงฺขาตลิงฺควิเสสตฺถํ กตาฯ

[778] สมวายตฺถาทิวาจเก พหโว สมยสทฺเท ชาติยา สงฺคยฺห ‘‘สมโย’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส กโตฯ ตตฺร ‘‘กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. 1.447] สมวาเย ปจฺจยสามคฺคิยํฯ ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิํ, เทวกายา สมาคตา’’ตฺยาทีสุ สมูเหฯ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. 2.135] การเณฯ ‘‘เอโกเยว จ โข ขโณ จ สมโย จา’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. 8.29] ขเณ โอกาเสฯ ‘‘อภิสมยตฺโถ’’ตฺยาทีสุ ปฏิเวเธฯ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. 1.1] กาเลฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. 1.28] ปหาเนฯ ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร’’ตฺยาทีสุ ลาเภ [สํ. นิ. 1.129]ฯ ‘‘สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจิเร’’ตฺยาทีสุ [ม. นิ. 2.208] ทิฏฺฐิยํฯ

ตตฺถ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา – สมุทาโยติ อวยวสหาวตฺถานเมว หิ สมูโหติฯ อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, การณํ, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ สเมติสมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณฯ อภิมุขํ ญาเณน สมฺมา เอตพฺโพ อวคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโวฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวาวโพโธฯ สเมติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉติ สตฺโต, สภาวธมฺโม วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ วิย, กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโมติ สมโย, ปหานํฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภ, สเมติ สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สมฺปยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติ, เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมยสทฺทสฺส อุทาหรณํ โสปสคฺโค, อนุปสคฺโค จ สมยสทฺโท สมวายาทฺยตฺถวาจโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํฯ เอวํ สพฺพตฺร อุทาหรณํ ตํตทตฺถานุรูปนิพฺพจนาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ

[779] สณฺฐานํ ทีฆรสฺสาทิฯ รูปํ รูปายตนํ, ชาติ ขตฺติยาทิกุลํฯ ฉวิ พหิจมฺมํ, ปมาณํ มริยาโทฯ

อกฺขรํ อการาทิ , ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จฯ คุโณ สีลาทิ, ตปนิเยปิ วณฺโณฯ

[780] ปาติโมกฺขสฺส ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ วเสน ทุวิธสฺส ปาติโมกฺขสฺส อุทฺเทเส ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ [มหาว. 134]ฯ ปณฺณตฺติยํ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติ [ที. นิ. 2.246]ฯ อุปวาโส วุตฺโตฯ อฏฺฐงฺโค ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิ’’อาทิฯ อุโปสถทินํ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ตฺยาทีสุ [มหาว. 168]ฯ

[781-782] รถงฺคํ จกฺกทฺวยํฯ ลกฺขณํ จกฺกลกฺขณํฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺตฺยาทีสุ [สุ. นิ. 562] ธมฺมจกฺเกฯ อุรจกฺกํ นาม ขุรจกฺกํ ‘‘จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ [ชา. 1.1.104; 1.5.100]ฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺตฺยาทีสุ [สํ. นิ. 1.29] อิริยาปถจกฺเกฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. 4.131] สมฺปตฺติจกฺเกฯ ‘‘ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกํ อนุวตฺเตตี’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. 5.132] จกฺกรตเนฯ มณฺฑลํ ‘‘อลาตจกฺก’’นฺตฺยาทีสุ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ [ที. นิ. 3.61; สํ. นิ. 2.162] จฯ พลํ ถาโมฯ กุลาโล กุมฺภกาโร, ตสฺส ภณฺเฑ กุลาลจกฺกนฺติฯ อาณายํ ‘‘จกฺกํ วตฺตยติ ปาณีน’’นฺติ [ชา. 1.7.149]ฯ อายุเธ จกฺกากาเร อายุเธฯ ทานํ เทยฺยธมฺโมฯ ราสิ ขนฺโธฯ สทฺธคาถาปิ คาถาเยวฯ

‘‘ทณฺฑกา จณฺฑวุฏฺฐฺยาทิ, ปาเทหิ ฉหิ ตีหิ ตุ;

คาถาติ จ ปรตฺเถวํ, ฉนฺโทสญฺญา ปกาสิตาฯ

อนนฺตโรทิตํ จญฺญ-เมตํ สามญฺญนามโต;

คาถาอิจฺเจว นิทฺทิฏฺฐํ, มุนินฺทวจเน ปนา’’ติ [วุตฺโตทย 14-15 คาถา] หิ วุตฺตํฯ

[783]

‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เต นาค มหาวิมานํฯ

อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,

สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺห;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,

สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธิชุติพลวิริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ [ชา. 2.22.1592, 1593, 1595]

อิมสฺมิํ วิธุรปณฺฑิตชาตเก ทานสฺมิํ อาคโตฯ

‘‘ตํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ [ที. นิ. 2.329] อิมสฺมิํ มหาโควินฺทสุตฺเต อปฺปมญฺญาสุฯ

‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสสุ สุปฺปกาสิต’’นฺติ [ที. นิ. 3.174] ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคเห สกลสฺมิํ สาสเนฯ ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ [ม. นิ. 1.83] อิมสฺมิํ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนา วิรติยํฯ

‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ [เป. ว. 275]ฯ –

อิมสฺมิํ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺเจฯ

‘‘มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,

อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตา พฺรหฺมจริยํ จราม,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ [ชา. 1.10.97]ฯ –

มหาธมฺมปาลชาตเก สทารตุฏฺฐิยํฯ

‘‘เอวํ โข ตํ, ภิกฺขเว, ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ [จูฬว. 311] อิมสฺมิํ ติตฺติรชาตเก ปญฺจสีเลฯ

‘‘อิทํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป.… อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ [ที. นิ. 2.329] มหาโควินฺทสุตฺเตเยว อริยมคฺเคฯ

‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ [ชา. 1.8.75]ฯ –

นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กเต อฏฺฐงฺคุโปสเถฯ

‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตปสฺสิ สุทํ โหมี’’ติ [ม. นิ. 1.155] โลมหํสสุตฺเต ธิติสงฺขาเต วีริเยฯ

[784] สภาโว อวิปรีตตฺโถฯ ปริยตฺติ ปริยาปุณิตพฺพา วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตาฯ ญาโย ยุตฺติ, สปฺปฏิปทา วา มคฺคาทโยฯ เญยฺเย สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปญฺญตฺติวเสน ปญฺจวิเธ เญยฺเยฯ นิสฺสตฺตตา สตฺตสภาวสฺส อภาวตาฯ อาปตฺติยํ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺม’’นฺติฯ ‘‘สห ธมฺเมน นิคฺคยฺหา’’ตฺยาทีสุ การเณฯ อาทินา สมยญฺญูปมาหิํสาทีสุปิ ธมฺโมฯ

[785] ปโยชนํ ผลํฯ สทฺทาภิเธยฺเย สทฺทตฺเถฯ วุฑฺฒิยํ วฑฺฒเนฯ วตฺถุมฺหิ ทพฺเพฯ นาเส วินาเสฯ ปจฺฉิมปพฺพเต อตฺถคิริมฺหิฯ นิวตฺติวิสยุปฺปตฺติสภาวาทีสุปิฯ

[786] เยภุยฺยตา พาหุลฺยตาฯ อพฺยามิสฺสํ อสมฺมิสฺสํฯ วิสํโยเค วิปฺปโยเคฯ ทฬฺหตฺเถ ทฬฺหสทฺทสฺส อตฺเถฯ อนติเรเก อติเรกาภาเวฯ อนวเสสมฺหิ สพฺพสฺมิํ, ตํ เกวลวจนํ ตีสุ ลิงฺเคสุฯ

[787] ปฏลํ ‘‘ทิคุณํ สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ [มหาว. 348]ฯ ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ [สํ. นิ. 1.4] ราสิมฺหิฯ

‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ [ม. นิ. 3.379] อานิสํเสฯ พนฺธนํ กามคุณํฯ อปฺปธาเน วิเสสเนฯ ชิยาย ธนุโนฯ

[788-789] รุกฺขาโท ทุมาทิมฺหิฯ วิชฺชมาเน ภูตคุเณฯ อรหนฺเต ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจินิํ ปจี’’ติ [ชา. 1.2.190]ฯ ขนฺธปญฺจเก ‘‘ภูตมิทํ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสถา’’ติ [ม. นิ. 1.401]ฯ สตฺเต ปาณิมฺหิฯ มหาภูเต ปถวาทิเกฯ อมนุสฺโส เทวรกฺขสาทิฯ วิชฺชมานตฺถวชฺชิเต รุกฺขาโท นาริยํ น ภวติ, วิชฺชมานตฺเถ, ปน อตีตาทีสุ จ วาจฺจลิงฺโคฯ ปตฺเต สมฺปตฺเตฯ สเม ตุลฺยตฺเถฯ

[790] สชฺชเน สปฺปุริเสฯ

[791] ปทปูรเณ ‘‘สุตฺตนฺต วนนฺตา’’ตฺยาทีสุฯ เทหาวยเว ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณ’’นฺตฺยาทีสุ [ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสาการ]ฯ เทโห จ อวยโว จาติ เอเกฯ โกฏฺฐาเส ‘‘อยเมโก อนฺโต’’ตฺยาทีสุ [อ. นิ. 6.61]ฯ ลามกํ นิหีนกํฯ

[792] นิกาโย สธมฺมีนํ คโณฯ สนฺธิ ปฏิสนฺธิฯ สามญฺเญ วิเสสาธาเรฯ ปสูติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, กุลํ ขตฺติยาทิกุลํฯ ภโว ภวนกฺริยาฯ วิเสสฺโย อุปาธิ, ยสฺส วเสน ภินฺเนสุ สพลาทีสุ อภินฺนา ธีสทฺทา วตฺตนฺเตฯ สุมนายํ มาลติยํฯ สงฺขตลกฺขเณ สงฺขตธมฺมานํ ลกฺขเณฯ

[793] ภวเภโท กามภวาทิฯ ปติฏฺฐายํ นิสฺสเยฯ นิฏฺฐา นิปฺผตฺติฯ อชฺฌาสโย อธิปฺปาโยฯ พุทฺธิ ญาณํฯ วาสฏฺฐานํ วสนฏฺฐานํฯ วิสรตฺตํ วิสรณภาโวฯ ‘‘วิสทตฺเถ’’ติปิ ปาโฐ, ตทา สทธาตุสฺส วิสรณตฺถตา ทฏฺฐพฺพาฯ

[794] ผเล โสตาปตฺตาทิเกฯ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา วิปสฺสนา นามฯ มคฺเค โสตาปตฺติมคฺคาทิเกฯ

[795] กมฺมารุทฺธนํ กมฺมารานํ อุทฺธนํ, กมฺมารานํ ยถา อุกฺกาติฯ องฺคารกปลฺลํ องฺคารานํ ภาชนํฯ ทีปิกา นาม มธุจฺฉิฏฺฐาทิมยา ปทีปกิจฺจการิกาฯ สุวณฺณการมูสา มตฺติกมยา เอกา ภาชนวิกติฯ วายุโน เวเค จ อุกฺกาสทฺโท, โย ‘‘เทวทุทฺรภี’’ติ วุตฺโตฯ

[796] เกโสหารณํ เกสานํ ลวนํฯ ชีวิตวุตฺติ ชีวิตสฺส วตฺตนํฯ วปนํ พีชสฺส วปนํฯ วาปสมกรณํ วปิตสฺส พีชสฺส สมกรณํฯ ปวุตฺตภาโว พนฺธนา มุตฺติฯ

[797-798] สุโต วิสฺสุเต ปากเฏฯ อวธาริเต อุปลกฺขิเตฯ อุปจิเต ราสีกเตฯ อนุโยโค ปุจฺฉาฯ กิลินฺเน ตินฺเตฯ โสตวิญฺเญยฺยํ สทฺทายตนํฯ สตฺถํ สทฺทสตฺถาทิ, สุตนามโก วา เอโก สตฺถวิเสโสฯ เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ สุตํ นปุํสกํฯ ปุตฺเต สุโต ปุลฺลิงฺโค, ราชินิปิ สุโตฯ

[799] ยุเค กตาทิจตุกฺเกฯ เลโส อนุมานญาณวิสโยฯ ปญฺญตฺติยํ ‘‘กปฺปตฺเถโร’’ติฯ

ปรมายุมฺหิ ‘‘กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทตี’’ติฯ อญฺญตฺร กปฺปาทีสุ ปุลฺลิงฺเคฯ สทิเส ปน ตีสุ ลิงฺเคสุฯ สมณโวหาโร วินยาคโต สมณานํ โวหาโรฯ กปฺปพินฺทุ จีวเร กตพินฺทุฯ สมนฺตตฺเต สมนฺตภาเวฯ อนฺตรกปฺโป มหากปฺปสฺส อสีติโม ภาโคฯ อาทิสทฺเทน อสงฺเขฺยยฺยมหากปฺเป สงฺคณฺหาติฯ ตกฺเก วิตกฺเกฯ วิธิ วิธานํฯ

[800] วิรติ วิรติตฺตยํฯ สปโถ อกฺโกโสฯ ตจฺเฉ ตถภาเวฯ อริยสจฺจมฺหิ ทุกฺขสจฺจาทิเกฯ ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

[801] สญฺชาติเทโส ‘‘กมฺโพโช อสฺสายตน’’นฺติฯ วาสฏฺฐานํ นิวาสฏฺฐานํ ‘‘เทวานํ เทวายตน’’นฺติฯ อากโรติ ยตฺถ สุวณฺณรชตาทโย อุปฺปชฺชนฺติฯ สโมสรณฏฺฐานํ พหูนํ สนฺนิปาตฏฺฐานํฯ ปทปูรเณ ‘‘กมฺมายตนํ, สิปฺปายตน’’นฺติฯ

[802] วตฺถํ อมฺพรํฯ อญฺโญ โย สโก น โหติฯ โอธิ มริยาโทฯ เภโท วิเสโสฯ มนสิปิ จิตฺเตปิฯ

[803] วิปาเก อิฏฺฐวิปาเก กุสโลฯ อนวชฺชาทีสุ วาจฺจลิงฺคิโกฯ

[804] ทฺรโว มธฺวาทิฯ มธุราทีสุ ฉสุ รเสสุฯ ปารโท สูโตฯ สิงฺคาราโท นว นาฏฺยรเสฯ รสรตฺตมํสเมทฏฺฐิสุกฺกฏฺฐิมิญฺชวเสน สตฺต ธาตโว, ตพฺเภเทฯ กิจฺเจ ผสฺสาทิธมฺมานํ สงฺฆฏฺฏนาทิกิจฺเจฯ สมฺปตฺติ เตสํเยวฯ

[805] โพธิสทฺโท ญาณทฺวเย นาริยํ, โพธิราชกุมาราทิปญฺญตฺติยํ ปุเมฯ อสฺสตฺถรุกฺเข ปุมิตฺถิยํฯ

[806] เยน กตฺตุภูเตน โย กมฺมภูโต นิจฺจเสวิโต, ตตฺถาปิ กมฺมภูเตฯ วิสโย อนญฺญถาภาโวฯ ชนปเท กุรุอาทิเกฯ โคจเร ตพฺพหุลาจาเรฯ

[807] สตฺตายํ วิชฺชมานตายํฯ

[808] พนฺธเว โส ปุเมฯ อตฺตนิ สํ นปุํสเกฯ ธนสฺมิํ โส สํ อนิตฺถิยํฯ สุนเข สา ปุเม วุตฺโตฯ อตฺตนิเย โส ติลิงฺคิโกฯ

[809] ฉวิสมฺปตฺติยํ ฉวิยา สมฺปตฺติยํฯ

[810] ชามาตา ธีตุสามิโกฯ มนฺทปฺปิเย อปฺปปิเย วรํ อพฺยยํฯ

[811] มกุเล อวิกาสสมฺปตฺเตฯ เนตฺติํสาทิปิธาเน ขคฺคาทีนํ เคเหฯ

[812] ปิตามโห พฺรหฺมาฯ ปิตูสุ มาตาปิตูสุฯ ตถา ปกฺขนฺตเรฯ ตปสิ สีเลฯ

[813-814] มชฺฌพนฺเธ อุโรพนฺธเนฯ ปโกฏฺโฐ กปฺปรสฺสาโธภาโคฯ กจฺฉพนฺธนํ อโธมฺพรสฺส ทฬฺหพนฺธนํฯ เมขลายญฺจาติ กจฺฉา จตูสฺวตฺเถสุฯ กจฺโฉ ลตาทีสุฯ กจฺโฉ พาหุมูลมฺหิ ปรูฬฺหกจฺฉนขโลเม, ‘‘กจฺเฉหิ เสทา มุญฺจนฺตี’’ติฯ อนูโป พหูทกเทโสฯ

[815] มานํ ตุลาปตฺถงฺคุลีหิฯ ปมาตริ ปมาณสฺส กตฺตริฯ

[816] ทพฺพํ ธนํฯ อตฺตภาโว ปญฺจกฺขนฺธสมูโหฯ ปาโณ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ทพฺพาทีสุ จตูสุ สตฺตํฯ สตฺตายํ วิชฺชมานตายํ สตฺตาฯ ชเน สตฺโตฯ โส สตฺตสทฺโท, อาสตฺเต ลคฺคิเต ติลิงฺคิโกฯ

[817] เสมฺหาโท ติโทเสฯ รสรตฺตาทิ ปุพฺเพวุตฺโตฯ ปภาทิเก รูปธาตุมฺหิฯ จกฺขาทิเก วิสยธาตุมฺหิฯ

[818] อมจฺจาทิกา สตฺต ปกติโย วุตฺตาฯ สตฺตาทิสามฺยวตฺถา สตฺตรชตมภูตานํ ติณฺณํ คุณานํ สามฺยวตฺถาฯ ปจฺจยา ณปจฺจยาทิโต ปฐเม ปฐมสณฺฐิเต กโรตฺยาทิธาตุมฺหิฯ

[819] ปริตฺตาณํ รกฺขณํฯ วตฺถุมฺหิ โอกาเสฯ ตลฺลญฺฉนํ ปาทสฺส ฐานํฯ

[820] โลหมุคฺคเร โลหมเย มุคฺคเรฯ ตาฬาทิเก สมฺมตาฬกํสตาฬาทิเกฯ กฐิเน กกฺขเฬฯ

[821] มกฺขิกา นีลมกฺขิกาทิกาฯ ตาสํ เภทา สวิสา มธุกตา ปิงฺคลมกฺขิกาฯ มธุมฺหิ ขุทฺทํ อปฺปกาทีสุ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตมานํ ตีสุ ลิงฺเคสุฯ อธโม นิหีโนฯ กปโณ เอกจารีฯ

[822] ตกฺเก โครสวิเสเสฯ มรณลิงฺเค มรณญาปกลกฺขเณฯ อสุเภ, สุเภ จาติ จตูสฺวตฺเถสุ อริฏฺฐํฯ อาสโว มชฺชวิเสโสฯ เผณิลทฺทุโม ‘‘พฑี-ยौ-โข’’ฯ

[823] เคหานํ ทารุพนฺธปฺปโยชนํ ปีฐิกา นามฯ ปกฺขนฺททฺวยสฺส, กณฺณิกาทีนญฺจ นิสฺสยภูตา ปีฐิกาฯ

[824] มิตฺตากาเร อมิตฺตสฺสาปิ มิตฺตสณฺฐาเนฯ พเล, ราสิมฺหิ, วิปตฺติยญฺจ, ‘‘พลสฺส ราสี’’ติปิ เอเกฯ

[825] ขนฺเธ รูปกฺขนฺเธฯ ภเว รูปภเวฯ นิมิตฺตมฺหิ การเณฯ วปุ สรีรํฯ

[826] วตฺถุกิเลสกาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุฯ มทเน มารเทวปุตฺเตฯ รเต เมถุเนฯ นิกาเม อิจฺฉารหิเต กามํ นปุํสเกฯ อนุญฺญายํ กามมพฺยยํ ภเวฯ

[827] วชฺชภณฺฑมุเข วีณาโทณิมุเขฯ มาตงฺคสฺส หตฺถิโน กรโกฏิ หตฺถคฺคํฯ

[828] รมฺโภ สฐฺยํ, เกตวนฺตฺยตฺโถฯ อสจฺจํ มุสาฯ อโยฆนํ เยน ปหรติฯ คิริสิงฺคมฺหิ คิรคฺเคฯ สีรงฺเค ผาลงฺเคฯ ยนฺเต กูฏยนฺเตฯ

[830] ปฏิวากฺเย ปฏิวจเนฯ อุตฺตราสงฺเค อุปริวตฺเถฯ เสฏฺฐาทีสุ อุตฺตโร ตีสุ, ปรสฺมิํ อุปริสฺมิญฺจ อีริโตฯ

[831] วิมุตฺติ อรหตฺตผลํ มคฺคนิพฺพานานิปิฯ

[832] สงฺขเต ปจฺจยาภิสงฺขเต ธมฺเมฯ ปุญฺญาภิสงฺขาโร, อปุญฺญาภิสงฺขาโร, อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิฯ ปโยโค อุสฺสาโหฯ กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติ กายสงฺขาราทิฯ อภิสงฺขรณํ อภิสงฺขรณกฺริยาฯ

[833] ตพฺภาเว ทิฏฺฐิสหคตํฯ

[834] ปติรูเป ยุตฺเตฯ ฉาทิเต ติณาทีหิฯ รโห สุญฺญฏฺฐานํฯ ปญฺญตฺติยํ ฉนฺโน ภิกฺขุ, ปญฺญตฺติยํเยว ปุเมฯ

[835] พุทฺธจกฺขุ พุทฺธานํ จกฺขุฯ สมนฺตจกฺขุ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ธมฺมจกฺขุ เหฏฺฐามคฺคตฺตเย ญาณํฯ

[836] อภิกฺกโม อภิกฺกมนีโยฯ

[837] เววจนํ อภินฺนตฺโถ สทฺโทฯ ปการสฺมิํ เภเทฯ อวสโร อวกาโสฯ

[838] จิตฺตกมฺมํ จิตฺตการานํ กมฺมํฯ วิจิตฺเต นานาวิเธฯ ปญฺญตฺติยํ จิตฺโต ธนุธโรเยวฯ จิตฺตมาโส ปุณฺเณนฺทุยุตฺเตน จิตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต มาโสฯ ตารนฺตเร จิตฺตนกฺขตฺเตฯ ถิยํ นาริยํฯ

[839] สามเล นีเลฯ สยมตฺเถ สยํสทฺทสฺส อตฺเถฯ สาริวา อุปาสกาฯ

[840] ‘‘ปุเม’’ตฺยาทินา ปุพฺพทฺเธน คุรุสทฺทสฺส อตฺถา วุตฺตา, อปรทฺเธน ครุสทฺทสฺส, ‘‘เอกเทเสกตฺตมนญฺญํเว’’ติ นฺยาเยน ทฺวินฺนมฺปิ เอกตฺตมญฺญมาเนน คาถาเนกตฺถวคฺเค กถิตาฯ มหนฺเต พหุตฺเตฯ ทุชฺชเร ชีราเปตุมสกฺกุเณยฺเย, ทุกฺกเร วาฯ

[841] อจฺจิเต ปูชิเตฯ ขินฺเน กิลมถปฺปตฺเตฯ สมิเต อุปสมิเตฯ

คาถาเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[842] วิสุทฺธิเทโว, สมฺมุติเทโว, อุปปตฺติเทโว จาติ วิสุทฺธิเทวาทิฯ นภํ อากาโสฯ

ตรุณาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ มาณโวฯ

[843] อาทฺยตฺถาทีสุ อคฺคํฯ วเร เสฏฺเฐ ตีสุฯ

ปจฺจนีโก สตฺตุฯ อญฺเญ อญฺญตฺเถฯ ปจฺฉาภาเค ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติฯ

[844] โยนิ อิตฺถีนํ โยนิมคฺโคฯ กาโม อิจฺฉาฯ สิรี ปญฺญา, ปุญฺโญ จฯ อิสฺสรํ ปภุตาฯ ธมฺโม สีลาทิฯ อุยฺยาโม วีริยํฯ ยโส ปริวาโร, กิตฺติ จฯ

[845] สมงฺคินิ สมนฺนาคเตฯ

[846] ฐิติ ฐานกฺริยาฯ

[848] ขนฺธโกฏฺฐาโส อณฺฑชาทิจตุกฺกํฯ ปสฺสาวมคฺโค อิตฺถีนํ โยนิฯ โส ปุลฺลิงฺโคฯ กูเล ตีเรฯ

[849] นาโคตุนาคสทฺโท ตุฯ อุรเค สปฺเป, หตฺถินิ จฯ

[850] สงฺขฺยา คณนาฯ ‘‘อญฺญตฺเถ’’ตฺเยเก วทนฺติฯ

[851] เภ นกฺขตฺตวิเสเสฯ สนฺติเก สมีเปฯ มูลมูเล โลภาทิเกฯ ปาภเต มูลธเนฯ อํโส สรีราวยโวฯ ปกณฺเฑ รุกฺขาทีนํ สรีเรฯ

[852] กมฺเม กฺริยายํฯ วิโกปนํ วิทฺธํสนํฯ

[853] ปจฺฉาตาโป วิปฺปฏิสาโรฯ อนุพนฺโธ ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนํฯ ราคาโท สตฺตเกฯ มาตงฺคสฺส มุทฺธนิ ปิณฺฑทฺวเย กุมฺโภฯ

[854] ขคฺคโกเส ขคฺคปิธาเนฯ ปฏิจฺฉเท สมนฺตโต ฉาทเนฯ สารมฺเภ โกลาหเลฯ

[855] กาลวิเสโส ทสจฺฉรกาโลฯ นิพฺยาปารฏฺฐิติ อจิรฏฺฐิติ, อจิรฏฺฐิตีติ ทสจฺฉรโตปิ อูนฏฺฐิติฯ

อุปฺปตฺติภูมิ ชาติภูมิฯ

[856] กพฬีการาหาราทีสุ จตูสุฯ

[857] สทฺธาย อปรปฺปจฺจเยฯ จีวราทีสุ จตูสุฯ อาธาโร นิสฺสโยฯ

ทิพฺพวิหาโร, อริยวิหาโร, พฺรหฺมวิหาโร จาติ ทิพฺพวิหาราทิฯ สุคตาลเย ภิกฺขูนมาวาเสฯ

[858] สมตฺตเน นิฏฺฐายํฯ จกาเรน นิยมาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

สงฺเค ลคฺเคฯ กามาโท จตุกฺเกฯ

[859] สปฺปผณงฺเคสูติ สปฺปสฺส ผเณ, องฺเค จ สรีเรฯ โกฏิลฺเล กุฏิลตายฯ ภุญฺชนํ โภชนกฺริยาฯ

ภูมิภาเค ราชงฺคณาทิมฺหิฯ กิเลเส สํกิเลเสฯ มเล ราคาทิเกฯ

[860] ธนาทิทปฺเปติ ธนาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเน ทปฺเปฯ

นิมิตฺเต การเณฯ ฉเล สฐฺเยฯ

[861] โส ปุลฺลิงฺโคฯ ปรมตฺตนิ ทิฏฺฐีนํ คาหลทฺเธ อตฺตนิฯ ถมฺภสฺมิํ เคหาทีนํ ถมฺเภฯ พลสชฺชนํ ยุทฺธกาเล พลสฺส สชฺชนํฯ

[862] กุสูโล ธญฺญาทีนํ เคหํฯ

โสปานงฺคมฺหิ โสปานสีเสฯ

[863] นิยฺยาเส สิเลเสฯ เสขเร สีเสฯ นาคทนฺตเก ภิตฺติอาทีสุ ปเวสิเต นาคทนฺตากาเร ทณฺเฑฯ

สิขณฺโฑ ปิญฺฉํฯ ตูณีเร อุสุนิธิมฺหิฯ นิกเร สมูเหฯ

[864] สํยตเกเสสุ พนฺธิตเกเสสุฯ

กมฺพุ ชลชนฺตุวิเสโสฯ นลาฏฏฺฐิ นลาเฏ ชาตฏฺฐิฯ โคปฺผเก ปาทคณฺฐิมฺหิฯ

[865] กาเล ปญฺจทสีทิวสปริมาเณฯ สาธฺเย ปตฺตสาธนีเยฯ สขี สหาโยฯ วาโช ปตฺตํฯ ปงฺคุโฬ ปีฐสมฺปีฯ

เทเส เทสวิเสเสฯ อณฺณเว สมุทฺเท, เอเต ปุเมฯ โส สินฺธุสทฺโท สริตายํ นทิยํ ภเวฯ

[866] กเรณุสทฺโท คเช หตฺถิมฺหิ, ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติฯ หตฺถินิยํ ตุ อิตฺถิยํฯ

รตเน รตนวิเสเสฯ มณิเวโธ นาม ยํ โลเก ‘‘จิน’’ อิติ วุจฺจติฯ อินฺทเหติ อินฺทาวุโธฯ

[867] โกฏิยํ อนฺเตฯ วาทิตฺตวาทเน วีณาทิวาทิตฺตวาทโนปาเยฯ

‘‘โกโณ วชฺชปฺปเภเท จ,

โกโณ เสลคุเฬ อิเช;

วีณาทิวาทโนปาเย,

เอกเทเส คตสฺส เจ’’ติฯ –

ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 3.3.125]ฯ

[868] วณิปฺปเถ วาณิชานํ โวหารกมฺมปเถฯ เวเท เวทวิเสเส, วาณิเชปิ นิคโมฯ

วิวาทาโท ‘‘วิวาทาธิกรณ’’ [ปาจิ. 394] นฺตฺยาทีสุฯ อาธาโร การกวิเสโส, นิสฺสโย จฯ การเณ ‘‘ยตฺวาธิกรณเมน’’นฺติ [ธ. ส. 1354]ฯ

[869] ปสุมฺหิ โคเณฯ วสุธา ปถวีฯ วาจา วจนํฯ อาทินา สคฺครํสิวชิรจนฺทชลาทโย คหิตาฯ

หริเต สุกปตฺตสทิเส วณฺณวิเสเสฯ วาสุเทเว กณฺเหฯ

[870] อายตฺเต นิสฺสเยฯ

กณฺณปูโร กณฺณาลงฺกาโรฯ เสขเร อคฺเคฯ เอเต ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถาฯ

[871] วิชฺชุยํ จญฺจลายํฯ อิตฺถิปุริเส ปุริสิตฺถิยํฯ

โกเณ อสฺเสฯ สงฺขฺยาวิเสโส ‘‘โกฏิปโกฏี’’ตฺยาทีสุฯ อุกฺกํเส ปริโยสาเนฯ

[872] ชาลา อคฺคิชาลาฯ อคฺคํ โกฏิฯ

นารี อาสีสทฺโท สปฺปทาฐายํฯ อิฏฺฐสฺส วตฺถุโน อาสีสนายํ ปตฺถนายมฺปิ อิตฺถี เอวฯ

[873] วิลีนเตเล วิสรณเตเลฯ วสคา วสํ คจฺฉนฺตี นารีฯ วญฺจฺยคาวี อนวจฺฉา โสรเภยีฯ

อภิลาเส อิจฺฉายํฯ กิรเณ รํสิมฺหิฯ อภิสงฺเค ลคฺคเนฯ

[874] อํเส โกฏฺฐาเสฯ สิปฺเป นาฏกสตฺถาคเตฯ จนฺทสฺส โสฬสเม ภาเค จ กลาฯ

[875] พีชโกเส วราฏเกฯ กณฺณภูสายํ กณฺณาลงฺกาเรฯ

อาคามิกาเล อนาคตกาเลฯ ปภาโว ทณฺฑเตโชฯ สํยเมปิ อายติ ภเวฯ

[876] เมสาทิโลเม เอฬกาทีนํ โลเมฯ ภูมชฺเฌ ทฺวินฺนํ ภูนํ มชฺเฌ ชาตายํ โรมธาตุยํ โลเมฯ

นฏฺฏกี นาฏกิตฺถีฯ มทิรา สุราฯ

[877] กฺริยจิตฺเต วีสติวิเธ กฺริยจิตฺเตฯ กรเณ กรณกฺริยายํ, เอเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ กฺริยํฯ กมฺมนิ กตฺตพฺเพ กฺริยา นารีฯ

สุณิสายํ ปุตฺตสฺส ภริยายํฯ กญฺญายํ อนิพฺพิทฺธายํฯ ชายายํ ภริยาสามญฺเญฯ

[878] อิสฺสริยํ ปภุตาฯ อกฺขราวยเว ครุอกฺขรานํ อวยเวฯ

ปาวจเน พุทฺธวจเนฯ สิทฺเธ สิทฺธนฺเตฯ ตนฺเต สุตฺตมเยฯ สุปิเต นิทฺทาสีเลฯ

[879] ราชลิงฺคํ ขคฺคาทิฯ อุสภงฺโค อุสภาวยโวฯ รุกฺเข รุกฺขวิเสเสฯ นิมิตฺตํ คุยฺหงฺคํฯ จิหเน ลกฺขเณฯ ปเท วิภตฺยนฺเตฯ

[880] โวหาเร วาณิชกมฺเมฯ กีฬาโท กีฬาทิมฺหิฯ อาทินา ชุติถุติคตฺยาทโย สงฺคหิตาฯ

สรีเร สรีราธิเทเวฯ

[881] สุสฺสูสายํ โสตุมิจฺฉายํฯ อิสฺสาตฺยาเส สราภฺยาเสฯ หิํสเนปิ อุปาสนํฯ

เหติเภเท อาวุธเภเทฯ สงฺกุ ขาณุวิเสโสฯ

[882] วีณาคุโณ วีณายชิยาฯ ตนฺตํ ตนฺตสทฺโทฯ มุขฺยํ ปธานํฯ สิทฺธนฺตํ อุทาหรณํฯ ตนฺตุ สุตฺตํฯ

รถนงฺคลาทีนํ องฺเค รถาทฺยงฺเคฯ กปฺปมฺหิ กตาทิเกฯ

[883] อิตฺถิปุปฺผํ อิตฺถีนํ อุตุฯ เรณุ ธูลีฯ ปกติเช คุเณ ติณฺณํ คุณานํ ทุติเย คุเณฯ

นฺยาสปฺปเณ ฐปิตสฺส ธนสฺส ทาเนฯ ทานมฺหิ ตทญฺญสฺส ทาเนฯ

[884] คุรุ อาจริยาทิฯ อุปาโย เหตุฯ อวตาโร โอตรณฏฺฐานํฯ ปูตมฺพุ ปวิตฺตชลํฯ ทิฏฺฐิ พุทฺธทสฺสนา อญฺญทสฺสนํฯ อาคเมปิ ติตฺถํฯ

โชติสทฺโท นกฺขตฺตรํสีสุ ปณฺฑเก นปุํสเกฯ อคฺคิมฺหิ ตุ โส ปุมาฯ

[885] ‘‘อิติ สนฺธิกปฺเป ปฐโม กณฺโฑ’’ตฺยาทีสุ วคฺเคฯ อวสเรปิ, อวสโร อวกาโสฯ

อถ พาหุทฺวยสฺส อุทฺธํ มาเนฯ สูรตฺเต สูรภาเวฯ

[886] โปริสํ ปุริสกาโรฯ อีหา วีริยํฯ นิสินฺนาทฺยุคฺคโม นิสินฺนาทิโก อุคฺคโม ฐานํฯ

อนิสฺสยมหีภาเค โลกนิสฺสยภูตานํ ตรุปพฺพตนคราทีนํ อภาวโต อนิสฺสยสงฺขาเต สุญฺญมหีโกฏฺฐาเสฯ ‘‘อิรีณํ อูสเร สุญฺเญ’’ติ [เมทินีโกส 15.36] หิ ติกณฺฑเสโสฯ อูสเร อูสวติ ฐาเนฯ

[887] สาธนตฺถาทีสุ อาราธนํฯ ราธนํปฺยตฺรฯ ‘‘ปตฺติยํ สาธเน วุตฺตํ, ราธนํ โตสเนปิ เจ’’ติ ติกณฺฑเสโสฯ

สานุมฺหิ ปพฺพตสฺส สเม ภูภาเคฯ วิสาเณ มาตงฺคทนฺเต, ปสูนํ สิงฺเค จฯ

[888] ทิฏฺฐํ รูปารมฺมณํฯ อาทิมคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคฯ ญาณํ สามญฺญํฯ อกฺขิ จกฺขุฯ อิกฺขนํ โอโลกนํฯ ลทฺธิ คาโหฯ

สุวณฺโณ ปญฺจธรณํฯ ปญฺจสุวณฺโณ นิกฺโขฯ ปสาธนํ อลงฺการวิเสโสฯ

[889] ติถิเภเท โหรสตฺถาคเต อนิฏฺฐสมฺมเต ติถิมฺหิฯ สาขาทิผฬุมฺหิ รุกฺขสาขาทีนํ คณฺฐิมฺหิฯ ปูรเณปิ ปพฺพํฯ

พลวามุโข ยตฺร ปฺลวาทโย สีฆโสเตน อากฑฺฒิตฺวา ปเวสิยนฺติฯ

[890] กามเช ตณฺหาเช สุราปานาทิเกฯ โทเส อปราเธฯ โกปเช ทณฺฑผรุสาทิเก จฯ วิปตฺติยํ วินาเสฯ

อุปกรณํ กุลาลาทีนํ ทณฺฑจกฺกาทิฯ สิทฺธิ นิปฺผตฺติฯ การโก กตฺตาทิสตฺตวิโธฯ

[891] ทานสีเล ทานปกติเก จฯ วคฺคุวาทินิ มธุรวาทินิ จ วทญฺญู ภเวฯ อิโต ปฏฺฐาย อุสฺสิตปริยนฺโต ตีสุ วุตฺโตฯ อภิสิตฺเต มุทฺธาภิสิตฺเต ราชินิฯ

[892] ภาคฺยวิหีเน อปุญฺเญฯ อปฺปเก อพหุเกฯ มูฬฺเห พาเลฯ อปฏุ อเฉโกฯ ขเล, ชคติยญฺจ มนฺโทฯ วุทฺธิยุตฺเต วฑฺฒนยุตฺเตฯ สมุนฺนทฺเธ อนีเจ อุสฺสิตํ ตีสุ ภเว, ‘‘ภาสิต’’นฺติปิ ปาโฐฯ

[893] รถงฺเค รถาวยเวฯ สุวณฺณสฺมิํ ปลสฺส จตุตฺถภาเคฯ

ปาสเก จตุวีสติปฺปมาเณ, ติํสปฺปมาเณ วา ฯ หตฺถิทนฺตาทิวิกติยํ ตีสุ อกฺโขฯ จกฺขาทินฺทฺริเย อกฺขํฯ

สสฺสเต นิจฺเจฯ ตกฺเก วิตกฺเกฯ นิจฺฉิเต วินิจฺฉิเตฯ

[894] หเร มหิสฺสเร สิโว, ภทฺเท กลฺยาเณฯ โมกฺเข นิพฺพาเน จ สิวํฯ ชมฺพุเก สิงฺคาเล สิวาฯ

สตฺติยํ ถาเมฯ ถูลตฺเต ถูลภาเวฯ

[895] สงฺขฺยาเภโท อุปฺปลปุณฺฑรีกานํ มชฺเฌ คณนาฯ นรกเภเท ‘‘ปทุมนิรเย นิพฺพตฺโต’’ตฺยาทีสุฯ วาริเช กกฺกสนาเฬ กมเลฯ

เทวเภเทติ

‘‘อาโป ธุโว จ โสโม จ,

ธโว เจวา’นิโล’นโล;

ปจฺจูโส จ ปภาโส จ,

อฏฺเฐเต วสโว มตา’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 1.10]ฯ –

กถิเต เทววิเสเสฯ รตเน รตนสามญฺเญ, ธเน จ, ปณฺฑกํ นปุํสกํฯ

[896] อตฺถคมเน วินาสคมเนฯ อปวคฺเค สพฺพกิเลสานํ ขยเหตุภูเต วิราคธมฺเมฯ

เสตมฺพุเช เสตกมเลฯ รุกฺขนฺตเร ‘‘ปุณฺฑรีก’’อิติ ขฺยาเต ทุมวิเสเส, ทฺวีสฺวตฺเถสุ ปุเมฯ

‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตมฺโพเช, เสตจฺฉตฺเต จ เภสชฺเช;

โกสการนฺตเร พฺยคฺเฆ, โส ทิสาวารณคฺคิสู’’ติฯ –

นานตฺถสงฺคโหฯ

[897] อุปหาเร ปูชาทฺยตฺถํ อาภเต วตฺถุมฺหิฯ กรสฺมิํ เขตฺตาทิสมฺภเว ราชภาเคฯ อสุรนฺตเร พลินามเก อสุเรฯ

สมฺภเว อิตฺถิปุริสสมฺภเว อสุจิมฺหิ สุกฺกํฯ ธวเล เสเต สุกฺโก, กุสเล ปุญฺเญ ตีสุ, ‘‘ปุญฺญํ ธมฺมมนิตฺถิย’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส อนิตฺถิภาวสฺส วุตฺตตฺตา สุกฺกสทฺโท ตีสุ วุตฺโตฯ

[898] วิภตฺตพฺพธเน วิภชิตพฺพธเนฯ ปิตูนํ ธเน เปตานํ มาตาปิตูนํ ปุตฺเตหิ วิภชิตพฺพธเน จฯ

ปภุโน ปุคฺคลสฺส ภาโว ปภุตฺตํ, ตถา อายตฺตสฺส ภาโว อายตฺตตาฯ อายตฺโต ปุคฺคโลฯ อภิลาโส อิจฺฉาฯ

[899] ธนิมฺหิ สทฺทมตฺเตฯ โยธสีหนาทมฺหิ โยธานํ อภีตนาเท จ เสฬนํฯ

[900] อาทฺยุปลทฺธิยํ ปฐมสญฺชาเต วตฺถุมฺหิฯ

[901] สาธกตเม กตฺตุโต อญฺเญสํ กฺริยาสาธกตเม กรณการเก, กฺริยายํ, คตฺเต สรีเร จฯ อินฺทฺริเย จกฺขาทิเกฯ

กุญฺจิกายํ อปาปุรเณฯ ตูริยงฺเค สมฺมตาฬาทิเกฯ

[902] อุปฺปาเท ชนเนฯ คพฺภโมจเน ปุตฺตวิชายเนฯ

อสฺเส อสฺสมตฺเตฯ

[903] ปุปฺผํวินา ผลคฺคาหิรุกฺเข อสฺสตฺถาโท, รุกฺขมตฺเต จ วนปฺปติสทฺโทฯ อาหเต อุปฏฺฐาปิเต วราหปุริสาทิรูเป จ, รชตมตฺเต จ รูปิยํฯ

[904] เกสสทฺโท ปุพฺโพ ยสฺส ปาสสทฺทสฺส โส เกสปุพฺโพฯ จเย สมูเห วตฺตติ, ยถา ‘‘เกสปาโส’’ติ, เกสกลาโปตฺยตฺโถฯ

อกฺขิมชฺเฌ ยา ‘‘สูลา’’ติ วุตฺตาฯ นกฺขตฺเต สตฺตวีสติวิเธ, ตทญฺเญสุ จ ตารา อิตฺถีฯ อุจฺจตรสฺสเร อุจฺจตเร สทฺเท ตาโรฯ

[905] ปตฺเต ภาชนสามญฺเญ, ภุญฺชนปตฺเต จฯ โลหเภทสฺมิํ อโยตมฺพาทิมเย ภาชนวิเสเสฯ เทหมชฺฌํ อุทรํฯ

[906] เวเส สณฺฐาเนฯ สิปฺปสาลา สิปฺปีนํ สาลาฯ

สมฺปตฺติ ธนาทิสมฺปตฺติ ติวคฺคสมฺปตฺติ จฯ ลกฺขิยา กตปุญฺเญหิ เสวิยติฯ อิตฺถี อิตฺถิวิเสโสฯ เทวตา สิรีนามิกา เอกา เทวธีตาฯ

[907] ยุวราชา ปิตริ เทวงฺคเต ราชภาวารโห ราชปุตฺโตฯ ขนฺเท หรสฺส ปุตฺเตฯ สุสุ ตรุโณฯ

มณิเภเท โย โลเก ‘‘สนฺตา’’ติ วุจฺจติฯ องฺกุเร รุกฺขาทีนํ องฺกุเรฯ

[908] เวตนํ กมฺมกาเรหิ ลภิตพฺพธนํฯ มูลํ มูลธนํฯ โวหาเร วาณิชกมฺเมฯ

ภาชนนฺตรํ เยน เขฬาทฺยสุจิํ ปฏิคฺคณฺหาติฯ

[909] อสุเภ จ กมฺเม สุเภ จ กมฺเม ทฺวเยปิ กมฺเม จาติ ตีสฺวตฺเถสุ ภาคฺยํ วุตฺตํฯ

ตรุเภเท อสฺสตฺเถฯ

[910] วิมุตฺติยํ นิพฺพาเนฯ

‘‘อยํ ปุมา’’ติ ชานนสฺส การณภาโว ปุมตฺตํ, ตทาทิมฺหิฯ

[911] อชฺฌาเย ปริจฺเฉเทฯ ทิเว เทวโลเกฯ

[912] สปตฺตสฺมิํ อมิตฺเตฯ รุกฺขงฺเค รุกฺขาวยเวฯ

[913] มุขฺเย ปธาเนฯ อุปาเย เหตุมฺหิฯ วทเน ลปเนฯ อาทิสฺมิํ ปฐเมฯ

ภพฺเพ วิมุตฺตารเห, ภวิตพฺเพ จฯ คุณาธาเร คุณสฺส นิสฺสเยฯ วิตฺเต ธเนฯ พุเธ ปณฺฑิเตฯ ทารุ ทารุกฺขนฺโธฯ

[914] ปตฺถาโท ปตฺโถ, ตุลา, องฺคุลีติ ปตฺถาทิฯ วิธาย อุนฺนติยํฯ ปริสฺสเม เขเทฯ

[915] สโรรุเห กมเลฯ ขคนฺตเร รุกฺขกิมิขาทกสกุเณฯ ตูริยนฺตเร วํสสงฺขาทิเกฯ

[916] สํเวเค อุพฺเพเค, วิมฺหเย จฯ

[917] ตทุเปตนิสาย จนฺทปฺปภาย ยุตฺตรตฺติยํฯ

[918] มาเส ตติยมาเสฯ อติวุทฺเธ จ อติปสตฺเถ จฯ

[919] นิพนฺเธ พลกฺกาเร ‘‘พลคฺคโห’’ตฺยาทีสุฯ

มตฺติกาเภโท นีลาทิวณฺณยุตฺตกิตฺติมมตฺติกาฯ สิกฺกายํ อุทกกุมฺภาทิวาหิเกฯ นยนามเย จกฺขุโรควิเสเสฯ

[920] มณฺฑเล ปริมณฺฑเลฯ พิมฺพิกา ลตาชาติ, ตสฺสา ผเล จ พิมฺพํฯ

[921] ปเถ อญฺชเสฯ

[922] สนฺติ นิพฺพานํฯ นิเภ สทิเสฯ

จาเป ธนุมฺหิ อิสฺสาสํฯ อุสุโน สรสฺส เขปกมฺหิ เปรเก อิสฺสาโสฯ

[923] พาลสทฺโท ตีสุฯ กุตฺรตฺเถสุ? อาทิวยสา ปฐมวเยน สมงฺคินิ สมนฺนาคเต จฯ อปณฺฑิเต มูฬฺเห จฯ

โสณิเต โลหิเตฯ ตมฺพํ อุทุมฺพรํฯ อนุรตฺโต อนุราคยุตฺโต ปุคฺคโลฯ รญฺชิตํ รงฺครญฺชิตํฯ

[924] วิรเฬ นิรนฺตเรฯ กิเส อถูเลฯ หิเม ตุหิเนฯ

[925] คุฬเภโท โย โลเก ‘‘สกฺขรา’’ติ วุจฺจติฯ กฐเล สิลาขณฺเฑฯ

[926] ติขิเณ ติกฺเขฯ พฺยตฺเต เฉเกฯ โรคมุตฺเต นิโรเคฯ

ขตฺติเย มุทฺธาภิสิตฺเตฯ นรนาเถ ตทญฺญสฺมิํฯ ปภุมฺหิ อิสฺสเรฯ

[927] ธญฺญกรณํ ธญฺญมทฺทนฏฺฐานํฯ กกฺเก นหานจุณฺเณฯ นีเจ อธเมฯ เสเตปิ ขโลฯ

[928] พฺรหฺมจารี จ คหฏฺโฐ จ วานปฺปตฺโถ จ ภิกฺขุ จาติ พฺรหฺมจารีคหฏฺฐาทิ, ตโปธเน ปิยสีเลฯ

กฐิเน กกฺขเฬฯ นิทฺทเย นิกฺกรุเณฯ

[929] กนิฏฺโฐ จ กนิโย จาติ เอเต ตีสุฯ กุตฺรตฺเถสุ? อตฺยปฺเป, อติยุเวปิฯ

อิฏฺเฐ, นิสฺสาเร จ อครุมฺหิ จาติ เอเตสฺวตฺเถสุ ตีสุฯ

[930] อโธภาเค จ หีเน จฯ ทนฺตจฺฉเท ทนฺตาวรเณฯ

ปาริจริยายํ อุปฏฺฐาเกฯ

[931] รตเน ทฺวิวิทตฺถิเกฯ คเณ สมูเห ยถา ‘‘เกสหตฺโถ’’ติฯ โสณฺฑาย กริกเรฯ ภนฺตรํ เตรสมนกฺขตฺตํฯ

อาวาเฏ กาสุยํฯ อุทปานํ อนฺธุ, ยตฺร ชลํ ฆฏิยนฺเตน อุทฺธริตฺวา ปิวนฺติฯ

[932] ปฐมํ ปมุขญฺจาติ อิทํ อภิธานทฺวยํ อาทิมฺหิ ปธาเน วตฺตติฯ

วชฺชเภโท อุภยตลํ ตูริยํฯ

[933] ถิรํโส ถิรโกฏฺฐาโสฯ

ขนฺธภาโร ขนฺเธน วหิตพฺโพ ภาโรฯ อาทินา กฏิภาราทโย คหิตาฯ ยสฺมา ปลสตํ ตุลา, วีสติตุลา ภาโร, ตสฺมา ‘‘ทฺวิสหสฺสปเล’’ติ วุตฺตํฯ

[934] มนฺทิเร เคเหฯ โรคเภเท ขยโรเคฯ อปจยมฺหิ วิทฺธํสเน, วินาเส จฯ

สาปเท พฺยคฺฆาทิเก ทุฏฺฐมิเคฯ สปฺเป อุรเคฯ กุรูเร กกฺขเฬฯ

[935] สชฺชทุเม อสฺสกณฺณรุกฺเขฯ รุกฺเข รุกฺขมตฺเตฯ

โสเต กณฺเณฯ ยชเน ปูชเนฯ สุติยํ สวนกฺริยายํฯ

[936] เปโต จ ปเรโตจาติ อิเม มเต กาลงฺกเต จ เปตโยนิเช เปตโยนิสมฺภเว สิยุํฯ

ขฺยาเต ปากเฏฯ หฏฺเฐ ปหฏฺเฐฯ

[937] อธิปฺปาเย อชฺฌาสเยฯ

ปกฺเข สกุณาทีนํ ปกฺเขฯ ทเล รุกฺขาทีนํ ฉเทฯ ภาชเน โลหมยาทิเกฯ ‘‘โสคเต’’ติ อิทํ ‘‘ภาชเน’’ติ อิมสฺส วิเสสนํฯ โสคเต สุคตสฺส สนฺตเก ภาชเนตฺยตฺโถฯ

[938] สุฏฺฐุกเต สมฺมา กเต กมฺมนิฯ

อนุกมฺปายารเห ทุกฺขิตสตฺเตฯ

[939] ธนิมฺหิ สทฺเทฯ

[940] วิหิเต วิธาตพฺเพฯ

อญฺชเส มคฺเคฯ วิสิขา รจฺฉาฯ ปนฺติยํ ปาฬิยํฯ

[941] คคเน อากาเสฯ พฺยสเน วิปตฺติยํฯ

เนตฺตโรเค จกฺขุโรควิเสเสฯ ฉทิมฺหิ เคหาทีนํ ฉทเนฯ

[942] สงฺฆฏฺฏเน ทฺวินฺนํ อนฺตรภูเตฯ ปุน สนฺธีติ ปทปูรณตฺถํ วุตฺตํฯ อติสนฺเต อติสมิเตฯ

[943] ยาปนา ยาปนการโก กพฬีการาหารรโสฯ ทิตฺติ ชลนํฯ พลํ ถาโมฯ

[944] กุจฺฉิ อุทรํฯ โอวรโก เคหวิเสโสฯ

ขณฺฑเน เฉทเนฯ อิติวุตฺเต จ กมฺมนีติ ‘‘อิติ เอวํ มยา ปุพฺเพ จริต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุภาสุภกมฺเมฯ ‘‘อติวตฺเต จ กมฺมนี’’ติปิ ปาโฐ, อตีตกาเล ปวตฺตกมฺมนีตฺยตฺโถฯ

[945] จิตฺตเก นลาเฏ กตกาฬาทิพินฺทุมฺหิ รุกฺขเภเท มรีจปฺปมาณมฺพิลรุกฺเข, ยสฺส ผเลน อมฺพิลสูปํ ปจนฺติฯ ติลกาฬเก ตํตํสรีราวยเว สญฺชาตติลสณฺฐาเน กาฬเกฯ

โพเธ พุชฺฌเนฯ ปตฺติ ลาโภ, ปาปุณญฺจฯ

[946] อายุมฺหิ ชีวิเตฯ หทยงฺคานิเล อุโรคมวาเตฯ

วเส อายตฺตตายํฯ เวเท จตุพฺพิธเวเทฯ อิจฺฉา อารมฺมณิจฺฉาฯ

[947] สิรสฏฺฐิมฺหิ สิรโส อฏฺฐิมฺหิฯ ฆฏาทิสกเล ฆฏาทิขณฺเฑฯ

[948] เวณฺวาทิสาขาชาลสฺมินฺติ เวณุอาทีนญฺจ อญฺญมญฺญสํสคฺเค สาขาสมูเหฯ ลคฺคเกเส ตาปสาทีนํ ลคฺคเกเสฯ อาลเย ตณฺหายํฯ

วเธ มารเณฯ รกฺขิตสฺมิํ กมฺมนิ, กตฺตริ จฯ

[949] ถิยํ อิตฺถิยํฯ ปิเย สามิเกฯ มนุญฺเญ มนโส โตสนชนเกฯ ควกฺเข สีหปญฺชเรฯ

[950] กิํ สทฺโท ปุจฺฉนตฺถาทีสุ สลิงฺโคฯ วิกปฺปตฺถาทีสุ ตุ อพฺยยํฯ

สสทฺเธ สทฺธาย สหิเตฯ นิวาเป เปตาทีนํ กตฺตพฺพปูชาทาเนฯ ปจฺจเย สทฺทหเน สทฺธาฯ

[951] อฏฺฐิสฺมิํ ‘‘ปนสพีชํ ตาลพีช’’นฺตฺยาทีสุฯ สุกฺเก จ พิชํฯ

ปูเย ปกฺกวณสญฺชาเตฯ อคฺคโต ปุรโตฯ ทิสาโท สูริยุคฺคมนทิสายํฯ สา หิ ทิสานํ อาทิภูตา, ‘‘ทิสา’’ติ วา ทิสาวิเสโสฯ อาทินา ปุพฺพชาทีนํ คหณํฯ

[952] อาคมเน อสนฺตุปฺปตฺติกฺริยายํฯ ทีฆาทินิกายสฺมิํ ทีฆนิกายมชฺฌิมนิกายาทิเกฯ

[953] เทวรุกฺโข สิรีโสฯ สนฺตติยํ วํเสฯ

อุตฺตรวิปรีเต อเสฏฺเฐ, อิมสฺมิํ อตฺเถ นกาโร ปฏิเสธตฺโถฯ เสฏฺเฐ อุตฺตเมฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ ปฏิเสธตฺโถว นกาโรฯ ‘‘อนุ อุตฺตร’’นฺติ เฉโท จ วิญฺเญยฺโยฯ

[954] สตฺติสมฺปตฺติยํ ปภาวาทีหิ สตฺตีหิ สมฺปตฺติยํฯ กนฺติมตฺเต กมนียมตฺเตฯ สูรวีริเยสุปิ วิกฺกโมฯ

ปฏิพิมฺเพ ปติรูปเกฯ ปภายํ อาโลเกฯ

[955] ฆมฺโม นิทาโฆ จาติ ทฺเว อภิธานานิฯ เสทชเล กายโต มุตฺเตฯ

กนฺตเน เฉทเนฯ วิกปฺเป วิตกฺเกฯ สชฺชเน หตฺถาทีนํ สชฺชเนฯ

[956] เทโส เทสวิเสโสฯ องฺคสทฺโท ปุํพหุตฺเตฯ ‘‘พหุมฺหี’’ติปิ ปาโฐฯ องฺคสทฺโท พหุตฺเต เทเสตฺยตฺโถฯ วปุมฺหิ สรีเร องฺคํฯ อวยเว เหตุมฺหิ จ องฺคํฯ

‘‘องฺคํ คตฺตนฺติโกปาย-ปติเกสฺว’ปฺปธานเก;

องฺคเทสวิเสสมฺหิ, องฺคา สมฺโพธเน’พฺยย’’นฺติฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ

เจติยทุเม ปูเชตพฺพภูเต รุกฺเข อสฺสตฺถาโทฯ

[957] สาธุปุริเส สปฺปุริเสฯ กปฺปเน หตฺถาทีนํ กปฺปเนฯ ‘‘สชฺชเน สชฺชนา กปฺปนาย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโหฯ

สุปเน นิทฺทายํฯ สุตฺเต อชาคริเตฯ วิญฺญาเณ สุตฺตสฺส วิญฺญาเณ จิตฺเต ตํ สุปินวจนํฯ ทสฺสเน จ สุปินํฯ

[958] ปจฺจกฺเข สมฺมุเขฯ สนฺนิธาเน ปโยเค, วิธาเน จฯ ภิยฺโยสทฺโท ปหูตรตฺเถ โส ปุมาฯ

[959] วิสลิตฺตสเร วิเสน เลปิตสเร ทิทฺโธ ปุมาฯ ลิตฺเต เลปิตพฺพสามญฺเญฯ

วาเส วสเนฯ ธูมาทิสงฺขาเร คนฺธจุณฺณธูมาทินา อภิสงฺขาเรฯ สมฺปฏิจฺฉเน ปฏิคฺคหเณฯ

[960] สุปฺปคพฺเภ วจนสูเรฯ

มธุจฺฉิฏฺเฐ มทเน, เยน ทีปมฺปิ ชาเลนฺติฯ โอทนสมฺภเว ภุตฺโตทนโต ปติเต ลามกสมฺมเต โอทนพินฺทุมฺหิฯ

[961] สุรภิมฺหิ สุคนฺเธฯ

อุปฺปตฺติยํ อุทฺธงฺคมเน จ อุคฺคมนํฯ

[962] ลูเข สมเล, กกฺขเฬ จฯ นิฏฺฐุรวาจายํ อกณฺณสุขวจเนฯ

อมฺพุเวเค อมฺพุโน อุทกสฺส เวเค โสเตฯ

[963] ตปฺปเร ตปฺปธาเนฯ กวเจ อุรจฺฉเทฯ วารวาเณ จมฺมมเย ยุทฺธาลงฺกาเร จฯ นิมฺโมเก สปฺปานํ ชิณฺณจมฺมนิฯ

[965] ปทาเน ทาเนฯ เสเล ปพฺพเตฯ

[966] โลเห กาฬายเส สตฺถํฯ สญฺจเย สมูเห สตฺโถฯ ยถา ‘‘สกฏสตฺโถ’’ตฺยาทิฯ วตฺตเน ปวตฺตเนฯ

[967] วลเย กฏเกฯ

[968] กณฺเฑ วาเณฯ วาปิมฺหิ ทีฆิกาทิกายํฯ ทุปฺผสฺเส ทุกฺขสมฺผสฺเสฯ กกเจ ขรปตฺเตฯ

[969] สุราย กาทมฺพริยํ, ยาย ปีตาย มตฺตา สตฺตา อนาคมนียวตฺถูสุปิ คจฺฉนฺติฯ รถงฺเค จกฺเกฯ กามุปธิอาทีสุ จตูสุ อุปธีสุ จ อุปธิ, อนิตฺถีฯ

[970] ทพฺเพ ธนาทิเกฯ ภูเภโท วตฺถาทิฯ มหาราเช จตูสุ มหาราเชสุ เอกสฺมิํ มหาราเชฯ นเร สตฺเตฯ

[971] อาปเณ กยวิกฺกยฏฺฐาเนฯ สมฺภาเร อุปกรเณฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ [สํ. นิ. 5.4] เอตฺถ อลงฺกาโร ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺโตฯ

[972] โวหารสฺมิํ รถสกฏาทิโวหาเรฯ อุปฏฺฐิตคิรา สทฺทโต อตฺถโต จ ปากฏคิราฯ

[973] วจนาวยเวติ วากฺยาวยเวฯ เหตุทาหรณาทิยุตฺตสฺส สมฺพนฺธตฺถสฺส วจนสมูหสฺส อวยเวฯ มูเล โลภาทิเกฯ การเณ โลภาทิโต อญฺญสฺมิํ การเณฯ ปาจานลสฺมิํ อุทรฏฺเฐ ภุตฺตปาจเน กมฺมชเตชสฺมิํฯ โรคเภเทปิ คหณีฯ

[974] สํยเม จกฺขาทินฺทฺริยสํยเมฯ

[975] มุทฺทิกสฺส รุกฺขสฺส รเส จฯ ปุปฺผสฺส สพฺพสฺส ปุปฺผสฺส รเส จฯ ขุทฺเท มกฺขิกากเต จ มธุ ปุนฺนปุํสกํฯ

‘‘มธุ ขุทฺเท ชเล ขีเร, มชฺเช ปุปฺผรเส มธุ;

รจฺเฉ จิตฺเต วสนฺเต จ, ชีวสาเก มธุทฺทุเม’’ติฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ

อุลฺโลเจติ เสยฺยาทีนํ อุปริภาเค รโชปาตนิวารณตฺถํ ฐปิเต ทุสฺสมยาทิเกฯ

[976] อปวคฺเค นิพฺพาเนฯ สุธายํ เทวตานํ โภชเนฯ

‘‘อมตํ ยญฺญเสสสฺมิํ, ปียูเส สลิเล ฆเต;

อยาจิเต จ โมกฺเข จ, ธนฺวนฺตริสุธาสิสุ;

อมโต อมตา สิวา-คโฬ ฌามลกีสุ เจ’’ติ [เมทินีโกส 16.77-8 คาถายมฺปิ]ฯ

นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ โมเห อวิชฺชายํฯ ติมิเร อนฺธกาเรฯ สงฺขฺยา คณนวิเสโสฯ คุเณ ตติเย คุเณฯ

[977] ขเร ผรุเสฯ อการิเย อกตฺตพฺเพฯ ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ สุกเต กุสเล ธมฺเม ปุญฺญํ ปณฺฑเก นปุํสเกฯ ปวเน ปูเตฯ

[978] อสินิทฺโธ สุกฺโขฯ สงฺเค ลคฺเคฯ

[979] ลญฺฉเน ปฏิพิมฺเพฯ สีมา มริยาโทฯ ปกาโร ตุลฺโยฯ

[980] มนฺตเน จตุกฺกณฺณาทิเกฯ พฺยสเน โภคพฺยสนาทิเกฯ วิปตฺติยํ อนตฺเถฯ

[981] รํสิเภโท ปุพฺเพ อุทยโต สูริยสฺส รํสิวิเสโสฯ อพฺยตฺตราเค กิญฺจิรตฺเตฯ โลหิเต รตฺเตฯ

ปกตานิวตฺเต ปกติโต อนิวตฺตเนฯ ‘‘ปกติยญฺจ อนิวตฺตเน จา’’ติปิ อตฺโถฯ นสฺสนกฺขเรติ วินาสนกฺขเรฯ นสฺส อทสฺสเน อกฺขเรฯ

‘‘อนุพนฺโธ ปกตฺยาโท, โทสุปฺปาเท วินสฺสเร;

สุสุมุขฺยานุสาเรสุ, ปกตสฺสา’นุวตฺตเน’’ติ [อมร 23.98 คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ –

นานตฺถสงฺคเหฯ

[982] อวตรเณ โอตรเณฯ ติตฺถสฺมิํ นทฺยาทีนํ ติตฺเถฯ วิวเร วิวรเณฯ อิงฺคิเต สีสจลนาทิเกฯ

[983] ขตฺตา ขตฺติยโต สญฺชาเต สุทฺทิตฺถิตนเย สุทฺทิตฺถิยา ปุตฺเต จฯ ติพฺพมฺหิ อธิมตฺเต จฯ โส อุคฺโคฯ อคฺโค เสฏฺโฐฯ ธิติ วีริยํฯ

[984] ปภาเต ปจฺจูเสฯ นิโรเค โรคมุตฺเตฯ สชฺเช สงฺคเต, อาธาเรปิ จฯ ‘‘สชฺชุตฺโต สนฺนทฺเธ สงฺคเตปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ทกฺโข เฉโกฯ ยุตฺเตปิ กลฺลํฯ กูฏจริยายํ สฐจริยายํฯ

[985] ปกฺขิเภโท ปาราวตปฺปมาโณ ปกฺขีฯ ยสฺมิํ เคเห ปลินา ปติเต อสุภนิมิตฺตํ กโรนฺติฯ ปาราวเต กลรเวฯ

สรทพฺภูเต สรทกาเล สมฺภูเตฯ อปฺปคพฺเภ กาตรวจเนฯ

[986] กฐิเน กกฺขเฬฯ สาหโส พลกฺกาโรฯ อปฺปิเย อมนาเปฯ จีเร นนฺตเก, วาเก จ จีรํฯ

[987] มิคเภเท กุกฺกุรปฺปมาเณ มิเคฯ ปฏากายํ ธเชฯ โมจํ ปสิทฺธํ, กทลี อีการนฺโตฯ ทกฺขิณา กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพํ ทานํฯ

[988] อุปฺปาเต ภูตวิกติยํฯ เวสฺสานเร อคฺคิมฺหิฯ

[989] โปตวาเห ตลกวาเหฯ นิยนฺตริ ปาชิตริฯ

[990] โรธเน อาวรเณฯ

[991] ภาชเน วิลีวมยาทิเกฯ ปริยตฺติ ปริยาปุณนํ สิกฺขนํ, ปริยาปุณิตพฺพา วา สิกฺขิตพฺพาฯ ชราสิถิลจมฺมสฺมิํ ชราย การณภูตาย สิถิลจมฺมนิฯ อุทรงฺเค อุทรจมฺมราชิยํฯ

[992] วิทาริตาทีสุ ตีสุปิ วาจฺจลิงฺคิกํฯ อุปชาเป จตุตฺโถปาเยฯ

[993] คามสนฺโทเห คามสมูเหฯ ปริธิ ปริเวโส สูริยาทิเคหํฯ อาคเม พุทฺธวจเนฯ เลเข วาจิตเลเขฯ

[994] อโยมยวิชฺฌนกณฺฏโก สูฌาทิวิชฺฌนํฯ คุณุกฺกํเส คุณาติสเยฯ วิภเว โภเคฯ สมฺปตฺติ, สมฺปทาติ จ อภิธานทฺวยํฯ

[995] ภู ปถวีฯ โยคฺยาทีสุ ตีสฺวตฺเถสุ ตีสุฯ โยคฺเย อนุจฺฉวิเกฯ ยุตฺเต สงฺคเตฯ อทฺโธ อทฺธสทฺโท ภาเค สมภาเค, อสมภาเค จฯ ตตฺร สเม อทฺธํฯ

อิตรตฺร อทฺโธ อทฺธมฺปิ, ปเถ มคฺเค อทฺธา ปุเมฯ กาเลปิ อทฺธา ปุเมฯ เอกํเส นิจฺฉเยฯ จตุรมฺพเณ กรีสํ วุตฺตํฯ

[996] อุสเภ ควสตเชฏฺฐเก คเวฯ เสฏฺเฐสุ จ อุสโภฯ วีสยฏฺฐิยํ อุสภํฯ ตนฺติ พุทฺธวจนํฯ ปนฺติ อาฬิฯ

[997] อิตฺถินิมิตฺเต อิตฺถิยา องฺคชาเตฯ กิลญฺเช วิลีวมเยฯ โส กฏสทฺโท กเต ตีสุฯ

‘‘กโฏ โสณิกฺริยากาเร,

กิลญฺเช’ติสเย สิเว;

สมเย คชคณฺเฑ จ,

กฏา วิปฺปลิยํ มตา’’ติ [เมทินีโกส 11.3]ฯ –

โวปาลิโตฯ ‘‘สมเย จ กฺริยากาเร, กิลญฺเช จ สเร กโฏ’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 3.3.93]ฯ มนฺทิราลินฺทวตฺถุนิ เคหสฺส อาลินฺทภาเค วตฺถุมฺหิฯ

[998] มถิเต โครสวิเสเสฯ สูจิผเล อมฺพิลปตฺตผเลฯ ทุทฺทเสตเร ปสฺสิตุํ อทุกฺกเรฯ

[999] อนฺตรีปํ ชลมชฺฌถลํฯ ปชฺโชโต ปทีโปฯ พนฺโธ สมฺพนฺโธฯ มิหิเต อีสํหสิเตฯ

[1000] ถิยํ อิตฺถิสามญฺเญฯ อิตฺถิลิงฺเคติ วา อตฺโถฯ ทาเร ภริยายํฯ สุเร เทวตายํ, เทวตาวิเสเส วาฯ วาสุเทเว นารายเนฯ อนฺตเก วสวตฺตินิฯ อสิเต กาฬวณฺเณฯ

[1001] อุปฏฺฐาเน ปาริจริยายํ, เสวเน จฯ อญฺญโรปเน อภํสภาวสฺส อญฺญสฺส ตํสภาวโรปเนฯ สกฺโก สกฺกสทฺโทฯ อินฺเท เทวราเช สกฺโกฯ ชนปเท สกฺกาฯ สากิเย จ ขเม ตีสุฯ

[1002] วชฺชนตฺถาทีสุ ตีสุ ปริหาโรฯ ปญฺหวิสฺสชฺชเนปิ ปริหาโรฯ ทฺวิเช พฺราหฺมเณฯ เวสฺเสปิ อริโยฯ

[1003] สุํสุมาเร นกฺเกฯ อุลูปินิ จณฺฑมจฺฉวิเสเสฯ อุทฺทาลปาทเป เสลุรุกฺเข, ยสฺส ผลานิ อติปิจฺฉลานิฯ

[1004] ปิยเก ปีตสาเลฯ กณฺเฑ สเรฯ ขิปเน อสนํฯ อสุ เขปเนฯ ยุเค รถยุคาโทฯ วิกาโร วิกติฯ อนฺติเก สมีเปฯ

[1005] ลวิตฺเต ทาตฺเตฯ อชฺเฌสนา สกฺการปุพฺพิกา อายาจนาฯ

[1006] มกจิวตฺเถ ยํ โลเก ‘‘จกฺกู’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สาณวตฺถ’’นฺติปิ เอเกฯ คนฺเถ สทฺทสตฺถาทิเกฯ เลปฺยาทิกมฺมนิ จิตฺตการาทีหิ กตรูเปฯ

[1007] ปุญฺญวติ ปุคฺคเลฯ ภูสณฺหกรณิยํ สุธาเลปกานํ ทารุมยหตฺเถฯ

[1008] ปายิเต ปาตพฺเพ, ‘‘วายิเต’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘ทยิเต’’ติปิ กฺวจิ ทิสฺสติฯ

[1009] โลหิตาทิมฺหิ วณฺณวิเสเสฯ รญฺชเน ‘‘มุขราโค’’ตฺยาทีสุฯ ปวุทฺธทริยํ มหาทริยํฯ

[1010] กเสรุสฺส ผเล สกณฺฏกสฺส ผเลฯ มคฺคสมาคเม จจฺจเรฯ พหุลายํ ‘‘ผาลาตี’’อิติ ขฺยาเตฯ โทเส ตุ เอฬมีริตํฯ

[1011] อธิกรเณ อธิกรณการเกฯ ปตฺตาธาโร ภาชนสฺส อาธาโรฯ อาลวาลเก ตรุเสกตฺถํ ตรุมูลวิจิเต โสพฺภชลาธาเรฯ อคเภโท รุกฺขเภโท, โส จ มหาสตฺเตน เตมิยราชกุมารกาเล ภุตฺตรุกฺโขฯ ตตฺร การา อิตฺถีฯ กาโรปิ สกฺกาเร, ทฺวีสุฯ พนฺธนาลเย ปน การาเยวฯ

[1012] เมฆปาสาเณ ฆโนปเลฯ กุณฺฑิกายํ ภิงฺคาเรฯ ปทาติสฺมิํ จตุตฺถเสนงฺเคฯ

[1013] ฉิทฺทาทีนิ ตีณิ อภิธานานิ สุสิเร จ ทูสเน อปราเธ จ ตีสุ สิยุํฯ มุจฺจิเต มุจฺจิตพฺเพฯ

[1014] หตฺถิลิงฺเค หตฺถิสณฺฐานสกุเณฯ มเท นาคมเทฯ

[1015] อตฺถงฺคเม วินาเสฯ นิคมุพฺภูเต นิคเมสญฺชาตวตฺถุมฺหิฯ อาปโณปชีวินิ อาปเณน ชีวิตวุตฺติยํ กตฺตริฯ

[1016] หริตสฺมิํ สุกปตฺตวณฺเณฯ ปณฺเณ ฉทมตฺเตฯ

[1017] ผลมฺหิ รุกฺขาทีนํ ผลมตฺเตฯ ตํ ปกฺกวจนํฯ นาสมุเข นาสาภิมุเข จ ปริณเต จ ตีสุฯ

อาชีวเน ชีวิตวุตฺติยํฯ ปิณฺฑเน ราสิกรเณฯ โคฬเก วฏฺฏเลฯ

[1018] ปริพฺพเย เวตเนฯ กมฺมาทิเก กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏกิเลสวฏฺเฏฯ วฏฺฏเล พุพฺพุฬสณฺฐาเนฯ ปจฺจาหาเร ปฏิวจนาหาเรฯ

[1019] วิกเต วิกติยํ, วิรูเป วาฯ

[1020] สพฺยมฺหิ อทกฺขิเณฯ จารุ มนุญฺญํฯ สรพฺเย สเรน วิชฺฌิตพฺเพ ผลกาโทฯ จิหเน ลกฺขเณฯ

[1021] สมสิปฺปีนํ สมานสิปฺปีนํ คเณ เสณี อิตฺถีฯ อาวฬิยํ ปนฺติยํฯ สุธายํ เลเปฯ ธูลิยํ รชสิฯ วาสจุณฺณเก วาสโยคฺคจุณฺเณฯ

[1022] อติปสตฺเถ ปสตฺถสฺส โช, อติวุฑฺเฒ วุฑฺฒสฺสฯ ตกฺเก โครสวิเสเสฯ โหตีติ กฺริยาปทํฯ

[1023] ปเณ ชูตการาทีนํ กมฺมนิฯ กณฺเห กาเฬฯ

[1024] สมฺภเว สุกฺเกฯ อเมชฺเฌ อปวิตฺเตฯ

[1025] อิกฺเก พหุโลเม กาฬมิเคฯ พฬิเส มจฺฉเวธเนฯ เสลเภเท วงฺกนามเก ปพฺพเตฯ

[1026] กุณปมฺหิ มตกาเยฯ อทฺธมฺหิ สมทฺธภาเค, เตนาห ‘‘ปุริเส’’ติ, ‘‘ปุริเส’’ติ จ เยภุยฺยปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตนาห ‘‘วา ขณฺฑํ สกลํ ปุเม’’ติฯ

[1027] สํวรีมุเข รตฺติยา อาทิมฺหิฯ

[1030] เทวเภโท กุมฺภณฺโฑ นาม ยกฺโขฯ วลฺลิชาติยํ ยสฺสา ผลานิ อุกฺขลิปฺปมาณานิ โหนฺติฯ จตุตฺถํเส จตุตฺถภูเต โกฏฺฐาเสฯ ปเท จรเณฯ ปจฺจนฺตเสเล ปพฺพตปาเทฯ

[1031] โลหนฺตเร เสตโลเหฯ พหุมฺหิ พหุวจเนฯ กมฺมารภณฺฑเภเท ‘‘ตู’’อิติ ขฺยาเตฯ ขฏเก กุญฺจิกปาณิมฺหิฯ

[1032] โทณิยํ กฏฺฐมเย ธญฺญมานิเกฯ อธิฏฺฐิติยํ อุปริฏฺฐาเนฯ ฐาเน ฐานมตฺเตฯ

[1034] โกฏฺฐาสเภทสฺมิํ ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺตฺยาทีสุ [ม. นิ. 1.110]ฯ วงฺเก กุฏิลฺเยฯ ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติอาสวกฺขยสงฺขาตา ติสฺโส วิชฺชา, อาทินา อฏฺฐ วิชฺชา คหิตาฯ พุทฺธิยํ ญาเณฯ

[1035] อนากุเล อากุลรหิเตฯ สิโลเก อนุฏฺฐุภาโทฯ อทฺเธ ภาเคฯ ตีสุ ปชฺโช ปชฺชสทฺโทฯ

[1036] รุกฺขเภทสฺมิํ อุทกปฺปสาทนผเลฯ กิตฺติเม กรเณน นิปฺผตฺเตฯ วิเธยฺเย วจนคฺคาหินิฯ ปุพฺพมฺหิ ปูเยฯ

[1037] ลทฺธตฺถรกฺขเณ ลทฺธสฺส ธนาทิกสฺส อตฺถสฺส รกฺขเณฯ นิโยชเน เปสเนฯ การิเย ผเลฯ

[1038] อสฺสาสปฺปตฺเต ลทฺธสฺสาเสฯ โพธิทุเม อมฺหากํ ภควโต โพธิรุกฺเขฯ กุรูเร กกฺขฬการเกฯ เนสาทมฺหิ มิคมจฺฉาทิลุทฺเทฯ

[1039] ลคฺคสฺมิํ สงฺเคฯ มชฺฌมฺหิ อุทเรฯ ภาเค อสมทฺธภาเคฯ ธนิมฺหิ มหทฺธเนฯ

[1040] คหเน สงฺกเรฯ สสนฺตาเน อตฺตโน นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเนฯ วิสยโคจรานํ วิเสโส วุตฺโตฯ

คาถาทฺธวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[1041] ภุวเน กามภวาทิเกฯ ชเน ปาณิมฺหิฯ ยเส กิตฺติยํฯ ปชฺเช อนุฏฺฐุภาโทฯ รุกฺเข รุกฺขเภเทฯ

[1042] วโฏ วฏรุกฺโขฯ วายเส กาเกฯ พเก เสตปตฺเตฯ อวสโร อวกาโสฯ อหํ ทินํฯ กุเจ นาริถเนฯ อพฺเภ เมเฆฯ

[1043] อุจฺฉงฺเค ปลฺลงฺโกปริภาเคฯ ลกฺขเณ ญาปเกฯ

ทิฏฺโฐภาเสสุ ทสฺสเน, โอภาเส จาติ อตฺเถสุฯ

[1044] สูรํสูสุ สูริเย, กิรเณ จฯ ทเม ทมเนฯ มานํ มานวิเสโสฯ สานุ ปพฺพตสานุฯ

[1045] ตาโป สูริยสนฺตาโปฯ สปเจ จณฺฑาเล, สํ สุนขํ ปจตีติ สปโจฯ ปสุ จตุปฺปโทฯ กุรุงฺโค อชินโยนิฯ อุลูโก โกฏรสกุโณฯ อินฺโท สกฺโกฯ ‘‘มหินฺเท คุคฺคุลุลูก-ปลคฺคาเหสุ โกสิโย’’ติ อมรสีโหฯ

[1046] มาณโว มจฺโจฯ อตฺตา สรีราธิปติเทวตาฯ สิเร อุตฺตมงฺเคฯ ติปุมฺหิ กาฬโลเหฯ

[1047] พลิ ภาคเทยฺโยฯ หตฺโถ ปาณิฯ อํสุ ภาฯ ทนฺเต รเทฯ วิปฺเป พฺราหฺมเณฯ อณฺฑเช อณฺฑสญฺชาเตฯ ปชฺเช อนุฏฺฐุภาโทฯ อานนํ มุขํฯ อาจาโร อสีติมหาวตฺตาทิฯ ธญฺญงฺเค ภินฺนตณฺฑุเลฯ สุขุเม อณุมฺหิฯ ‘‘ลวเลสกณาณโว’’ติ หิ อมรสีเหน สุขุมปริยาโย กโณ วุตฺโตฯ

[1048] ถูณา เคหาทีนํ ปธานทารุฯ ชฬตฺตํ มูฬฺหตฺตํฯ กุมฺมาโส มาสวิกติฯ พฺยญฺชนํ ตทญฺญพฺยญฺชนํฯ โผโฏ นาม ยสฺมิํ ปูเย วิปรีเต ทุกฺขเวทนา นตฺถิฯ กโปโล นาม มุขจูฬิกานํ อนฺตรฏฺฐานํฯ มูลฺเย มูลธเนฯ

[1049] ภาสปกฺขี จ ปกฺขี จ ภาสปกฺขิโน, เตสุ, ‘‘สกุนฺโต ปกฺขิเภเทปิ, ภาสปกฺขิ วิหงฺคเม’’ติ หิ ‘‘ภาสนฺตํ สุนฺทรากาเร, ภาสนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติ จ โวปาลิโตฯ ‘‘สกุนฺโต ภาสปกฺขินี’’ติปิ ปาโฐฯ ภาคฺเย สุภาสุภาวเห กมฺมนิฯ วิธาเน กรเณฯ

[1050] โย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุน โอตริตฺวา อุทกพฺภนฺตเร มจฺเฉ คณฺหาติ, โส นีลสกุโณ จาตโก นามฯ เอเณ เอณีมิคขฺยาเตฯ สโร กณฺโฑฯ เสเท เสทเน, สิท ปาเกฯ ปาโก ปจนํฯ ภิกฺขุเภเท ‘‘คณปูรโก’’ตฺยาทีสุฯ จเย สมูเหฯ

[1051] ปุญฺเช ปิณฺเฑฯ เมโส อุสโภ เมถุนํ กกฺกโฏ สีโห กญฺญา ตุลา วิจฺฉิโก ธนุ มกโร กุมฺโภ มีโนติ เมสาทิฯ โลเณ ลวณุตฺตเมฯ สํวฏฺเฏ วินาสกปฺเปฯ กมุเก ตมฺพูลผลรุกฺเขฯ

[1052] อมเต เทวตาโภชเนฯ เลเป สุทฺธสกฺขรจุณฺณาทิมเยฯ สตฺเถ ทีฆทณฺเฑ สตฺถวิเสเสฯ นชฺชนฺตเรติ คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหีติ ปญฺจสุ มหานทีสุ ปญฺจมาย มหานทิยํฯ ภุวิ ปถวิยํฯ กฺริยา นารีสิงฺคารภาวชา กฺริยาฯ วิลาโส ปน ตทญฺญโชฯ อตฺรเช ปุตฺเตฯ

[1053] กุโถ หตฺถิปิฏฺฐตฺถรณํฯ เวณี นารีนํ เกสกลาโปฯ ‘‘ปเวณี เวณี กุถโย’’ติ หิ โวปาลิโตฯ ‘‘ปเวณี กุลเวณีสู’’ติปิ กฺวจิ ปาโฐฯ

วุตฺติ ภวนํ ฯ วุตฺตา วุตฺตนฺโตฯ เวตเน กมฺเมน ลทฺธพฺเพฯ ภรเณ โปสเน, ธารเณ จฯ

[1054] มริยาทสทฺโท ทฺวีสุฯ สตฺตา วิชฺชมานตาฯ สมิทฺธิ สมฺปตฺติฯ โสปฺเป นิทฺทายํฯ วุตฺติ ชีวิตวุตฺติฯ

[1055] กุจฺฉา ครหาฯ อปวาโท อวณฺณวาโท, อภูตากฺขานมฺปิฯ ธญฺเญ ธญฺญวิเสเส, ยสฺส สีสํ องฺคุฏฺฐปฺปมาณํ ทีฆญฺจฯ ปิยงฺคุ คนฺธทพฺพํฯ โมกฺเข นิพฺพาเนฯ สิเว กลฺยาเณฯ

[1056] รญฺชเน กาสายาทิรญฺชเนฯ สูรเต เมถุเนฯ วาเส วสนกฺริยายํฯ

[1057] ปตฺเถ มานตุมฺเพฯ นาเฬ อุปฺปลาทีนํ นาเฬฯ ปิปาสายํ ปาตุมิจฺฉายํฯ วุตฺติ ภวนํฯ

[1058] ปาณฺยงฺเค สงฺขนาภิยํฯ จกฺกนฺเต จกฺกสฺส อนฺเตฯ

‘‘นาภิ ปาณฺยงฺคงฺเค เขตฺเต, จกฺกนฺตจกฺกวตฺติสุ;

นาภิ ปธาเน กตฺถูริ-มํเส จ กฺวจิ กิตฺติโต’’ติฯ –

โวปาลิโตฯ

[1059] อนฺตเรติ ทฺวินฺนํ อนฺตเรฯ ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ โวปาลิโตฯ ถิรตฺเต ถิรภาเวฯ ‘‘ธีรตฺเต’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ สเว สวเนฯ

[1060] นิสฺสเย อาธาเรฯ

[1061] วิตฺเต ธเนฯ องฺโก ลกฺขณํฯ พุทฺธิ ญาณํฯ เข อากาเสฯ

[1062] วเต ติตฺถิยสมาจาเรฯ อาคุมฺหิ อปราเธฯ มณิ สิลาวิกติ, มณิสงฺขาโต วา รตนวิเสโส อิธ มณิ นามฯ หายเน สํวจฺฉเรฯ วุฏฺฐิ วสฺสนํฯ

[1063] ลิปิ อการาทีนํ สนฺนิเวสวิเสโสฯ โมกฺโข นิพฺพานํฯ รเต สูรเตฯ

[1064] ปาเป จ อสุเภ จ ริฏฺฐํฯ อริฏฺฐํปฺยตฺร, ตพฺภาเว ตตฺร อกาโรฯ อปราโธ อาทีนโวฯ เกตุมฺหิ ปฏากายํฯ จิหเน ลกฺขเณฯ ‘‘ธโช โสณฺฑิกเลเสสุ, ปฏากายญฺจ จิหเน’’ติ โวปาลิโตฯ

[1065] ทฺวารมตฺเตปิ พหิทฺวาเรปิฯ อิโต ปรํ เย อเนกตฺถา วุจฺจนฺเต, เต วาจฺจลิงฺคาฯ ผุเฏ ปากเฏฯ

[1066] อชฺฌกฺเข อธิกเตฯ ชเฬ อญฺญาเณฯ โลลุเป อติตณฺเหฯ จเล กมฺปิเตฯ

[1067] วิกเต วิรูเปฯ โกมลํ อกฐินํฯ อติขิโณ กุณฺโฐฯ

[1068] สิเต เสเตฯ สูจโก เปสุญฺญการโกฯ อหิ สปฺโปฯ สกฺเก ขเมฯ ‘‘สตฺเต’’ติ ปาเฐ ปน สตฺติยุตฺเตตฺยตฺโถฯ สมฺพนฺเธ อวิปฺปโยเคฯ อขิเล สกเลฯ

[1069] เกวลํ อสมฺมิสฺสํฯ อนฺโต อวสานํฯ อธโม นิหีโนฯ ปณโต พุทฺธาทีสุ นินฺโนฯ นินฺโน ถลปฏิปกฺโขฯ

[1070] สุทฺเธ อญฺเญน อสมฺมิสฺสิเตฯ ปูเต เมชฺเฌฯ

[1071] พฺยาเป พฺยาปิเตฯ ภาวินิ อนาคเต วตฺถุมฺหิฯ เถเร ชิณฺเณฯ

[1072] พหุสทฺโท ‘‘เอกสฺมิํ, ทฺวีสุ จ น ปวตฺตตี’’ตฺยาทีสุเยว ปวตฺตตีติ มญฺญมาโน ‘‘ตฺยาโท’’ติ วทติฯ ‘‘เอกวจนํ, พหุวจน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปน ทฺวีสุปิ พหุสทฺโท วตฺตเตวฯ อาจริเยน วา ปรสมยวจนานิ มนสิ กตฺวา ‘‘ตฺยาโท’’ติ วุตฺตํฯ ติวิธญฺหิ ตตฺถ วจนํ เอกวจนํ ทฺวิวจนํ พหุวจนนฺติฯ สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํ วาทา กตฺถจิ กถียนฺเตฯ

ธี วุจฺจติ ปญฺญา, สา ยสฺส อตฺถิ, ส ธีโร, พุโธฯ ธานํ วา ธี, สา ยสฺสตฺถีติ ส ธีโร, ธิติมนฺโตฯ ธุเต จเลฯ

[1073] ยาเน หตฺถาทิยาเน โยคฺคํฯ ขเม ปน โยคฺโคฯ

[1074] วุฑฺเฒ อายุวุฑฺเฒฯ กุลเช กุลีเนฯ วุทฺโธ อายุวุฑฺโฒฯ อุรุ ปมาณโต มหนฺโตฯ

[1075] วุตฺเต วตฺตพฺเพฯ อุคฺคเต อุทฺธํคเตฯ อาทิตฺเต อคฺยาทีหิ, คพฺพิเต สญฺชาตมาเนฯ

[1076] วิคเต วิคตราเคฯ วายเน วีเต ปเฏฯ ภชฺชิเต ธญฺญาทิเกฯ ภชฺช ปาเกฯ

[1077] จเย สมูเหฯ สโม ตุลฺโยฯ อริ สตฺตุฯ ‘‘สมาทิสู’’ติปิ ปาโฐฯ วีเร อกาตเร สูเรฯ รวิสูโรติ รวิสูริโย ‘‘สูโร’’ติ วุตฺโตฯ กุทฺเธ โกธสหิเตฯ ทูสิเต อปฺปิเยฯ

[1078] อริมฺหิ สตฺตุมฺหิ ทิฏฺโฐฯ อิกฺขิเตปิ ทิฏฺโฐฯ โปเต พาลเกฯ วเต เอกนฺตสาธเน วตกมฺเมฯ

[1079] สลากายํ กุสาวหาเรฯ ทพฺเพ วรหิสติเณฯ ขเย อุทยพฺพยานุปสฺสีติฯ สกุเณปิ วโย ‘‘วิสยุตฺตนฺนภุตฺตานํ, วยานํ มรณํ ภเว’’ตฺยาทีสุฯ คพฺโพ อภิมาโนฯ

[1080] พิฬาเล มชฺชาเรฯ นกุเล อหิสตฺตุมฺหิฯ มนฺถโน ขีรมนฺถนทณฺโฑฯ สตฺตุ ตณฺฑุลวิกติขชฺชวิเสโสฯ อสฺสาทิโลเม อสฺสาทีนํ โลเมฯ ฆาโต มรณํฯ ราสิ ปุญฺโชฯ

[1081] โคปคาเม โคปาลานํ คาเมฯ รเว สทฺเทฯ สารถิ ปาชิตาฯ วนฺที ถุติปาฐโกฯ

‘‘สารถิมฺหิ ติจฺฉเก จ, ปสุเต เวทิเตปิ จ;

ขตฺติยา พฺราหฺมณิยา เชปิ, วิสูโต ปาทวนฺทิสู’’ติฯ –

โวปาลิโตฯ ปุปฺเผ สุตฺตาทินา อสงฺขเตฯ ตทฺทาเม ปุปฺผทาเม สุตฺตาทินา สงฺขเตฯ สกเฏ อเนฯ หเย อสฺเสฯ

[1082] อจฺจเน ปูชายํฯ เภ นกฺขตฺเตฯ เนตฺตมชฺเฌ ‘‘สูลา’’ติ ขฺยาเตฯ โอธิ มริยาโทฯ

[1083] ปุณฺณตา ปริปุณฺณตาฯ อวชฺชํ โทโสฯ มนกฺกาเรปิ อาโภโคฯ อาฬิสทฺโท อิตฺถีฯ สขี วยสาฯ เสตุ ชลวารโณ, นทฺยาทิมคฺโค จฯ สตฺเต สตฺติยุตฺเต, ถิเรตฺยตฺโถฯ ‘‘ทฬฺโห ถูเล ภุเส สตฺเต, ปคาฬฺเหปิ ทฬฺเห มโต’’ติ โวปาลิโตฯ

[1084] โมกฺเข นิพฺพาเน, อรหตฺตผเลปิฯ สามินิ ปติมฺหิฯ ธารเกติ ธาเรตีติ ธารโก, ตตฺถฯ โปสเกปิ ภตฺตาฯ

[1085] สิขา จูฬาฯ ปิญฺฉํ ปุจฺฉํฯ อตฺตนิ ‘‘สงฺฆิกํ ปุคฺคลิก’’นฺตฺยาทีสุฯ เขเป นินฺทายํฯ

[1086] รูเป วณฺเณฯ กรีเส คูเถฯ

[1087] ขณฺเฑ สกเลฯ ปณฺเณ รุกฺขาทีนํ ปณฺเณฯ กณฺเฑ สเรฯ สลากา วโณปยุตฺตาฯ สุจิโน ภาโว สุจิตฺตํ, ตสฺมิํฯ คเต คมนกฺริยายํฯ ‘‘ธาว คติสุทฺธิย’’นฺติ หิ ธาตุปาโฐฯ หาโว อิตฺถีนํ สิงฺคารภาวชกฺริยาฯ อวิชฺชาย อญฺญาเณฯ มุจฺฉเน วิสญฺญิภาเวฯ

[1088] ฆมฺมชลํ กาเย อุณฺเหน สญฺชาตชลํฯ ปาเก ปจฺจเนฯ โคเฬ ‘‘มุ-ยี’’อิติ ขฺยาเต มตฺติกาคุฬเกฯ อุจฺฉุมเย อุจฺฉุรสสญฺชาเตฯ มิตฺเต ปิยมิตฺเต, มิตฺตมตฺเต วาฯ สหาเย อตฺถจเรฯ ปภู อธิปติฯ โส ปุลฺลิงฺโคฯ

[1089] กุรูเร กกฺขฬกมฺมนฺเตฯ ปรสฺมิํ ปรฏฺฐาเน, ปรโลเก วาฯ อตฺร ฐาเน, โลเก วาฯ องฺโก จิหนํฯ อปราเธ นาฏกปริจฺเฉเทปิ องฺโกฯ อปวาโท โลกครหาฯ เทเส เทสวิเสเสฯ ‘‘ภเว ชนปโท เทเส, ชเน ชนปเทปิ เจ’’ติ โวปาลิโตฯ

[1090] ปชฺเช สิโลเกฯ วจีเภเท พฺยตฺตวาจายํฯ อนฺวเย สนฺตาเนฯ สรูปสฺมิํ สมานภาเวฯ อโธภาเค จ ตลํฯ

[1091] วิลคฺเค กายมชฺเฌฯ เวมชฺเฌ มชฺฌสามญฺเญฯ กุสุมํ ปสวํฯ อุตุ อิตฺถิปุปฺผํฯ สุพฺพเต สุนฺทเร วเตฯ

[1092] โกเส ลิงฺคปสิพฺพเกฯ คพฺภเร คุหายํฯ พิเล กิปิลฺลิกาทีนํ อาวาเสฯ คณฺฑเก ขคฺควิสาเณฯ กทมฺเพ ‘‘ถิน’’อิติ ขฺยาเตฯ ทุเม รุกฺเขฯ จเย สมูเหฯ

[1093] เภ นกฺขตฺตเภเทฯ เธนุยํ สิงฺคินิยํฯ โยนิยํ อิตฺถีนํ องฺคชาเตฯ สิเร สีเสฯ

[1094] โภคีสทฺโท โภควติ ปุคฺคเล, อุรเค จฯ สิโว มหิสฺสโรฯ พเล ถาเมฯ ปภาเว เตชสิฯ ‘‘วีริยํ สุกฺเก ปภาเว, เตโช สามตฺถิเยสฺวปี’’ติ โวปาลิโตฯ เตชสทฺโท ปน เตสุ จ ยถาวุตฺเตสุปิ ทฺวีสฺวตฺเถสุ, ทิตฺติยญฺจ วตฺตติฯ

[1095] สนฺตติ อาธาโรฯ ขคฺคงฺเค ขคฺคสฺส ติขิณาวยเวฯ สูเต สารถิมฺหิฯ ปฏิหาเร วจนหาเรฯ ‘‘วิท ลาเภ’’ติ ธาตฺวตฺถโต วิตฺติฯ ปีฬา วิพาธาฯ

[1096] รเว สทฺเทฯ ปลาเส นิตฺตณฺฑุลวีหิมฺหิฯ

[1097] รุกฺเข อมฺพฏฺฐรุกฺเขฯ ปรสมเย ปน พาธาฯ อธิกปฺเปเม อติสยเปเมฯ

[1098] เกตุมฺหิ ธเชฯ เลขฺเย ลิขิตพฺเพ เลเขฯ ราชิยํ ตุ เลขาฯ

[1099] สตฺเถ อาวุธเภเทฯ สตฺเต ปาณิมฺหิฯ จเย สมูเหฯ

[1100] อาฬิยํ นทีมคฺเค, ชลธารเณ จฯ

[1101] สํสเท สภาเยฯ อยนสทฺโท คมเน, ปเถ จ วตฺตติฯ

[1102] รุกฺขนฺตเร คณทุเมฯ สูเร สูริเยฯ โกเณ วิทิสายํฯ หเย ตุรงฺเค จ อสฺโสฯ ขนฺเธ ภุชสิเรฯ อจฺจิสทฺโท ชาลายํ อคฺคิชาลายํฯ อํสุมฺหิ ตสฺส, อญฺเญสญฺจ อํสุมฺหิ วตฺตติฯ โส จ โน ปุเม ปุลฺลิงฺเค น วตฺตติฯ

[1103] อภาวสทฺโท นาเส วิชฺชมานสฺส นาเสฯ อสตฺตสทฺโท อวิชฺชมานตฺเถ วตฺตติฯ ภุตฺติ ภุญฺชนกฺริยาฯ ปาเณ อายุมฺหิ ชีวํฯ ชเน ปาณวติ ชีโวฯ

[1104] ฉทเน คหาทีนํ ฉทเนฯ ราสิ ปุญฺโช, สหธมฺมีนํ คโณ จฯ

‘‘นิกาโย นิลเย ลกฺเขฺย, สํหตานํ สมุจฺจเย;

เอกตฺถ ภาชินิ วเส, ปรมตฺตนิ วุจฺจเต’’ติฯ –

โวปาลิโตฯ ยชเน เทวปูชายํฯ อจฺจเน ปูชามตฺเตฯ ทิกฺข มุณฺฑิโยปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุฯ

[1105] กรณํ กาโร, โส เอว การิกา, กฺริยา, สกตฺเถ ณิโกฯ ปชฺเชปิ โสเยวตฺโถฯ จิหเน ลกฺขเณฯ ถีรเช อิตฺถีนํ อุตุมฺหิฯ ปุปฺเผ สุมเนฯ วานเร มกฺกเฏฯ

[1106] อธเร ทนฺตาวรเณฯ ขรเภ ‘‘ก-ล-ออุ’’อิติ ขฺยาเตฯ โลภปุคฺคเลปิ ลุทฺโธฯ อาวิเล อนจฺเฉฯ

[1107] จรมฺหิ คุตฺตปุริเสฯ

[1108] หาโส จ คนฺโธ จ หาสคนฺธา, เตสุฯ คนฺโธตฺร ทูรคามีฯ กลฺยาเณปิ จารุฯ ขล จลเน, สญฺจเย จ, โต, ขลิโตฯ

[1109] วกฺกเล รุกฺขตฺตเจฯ อธิโรเห อาโรหนกฺริยายํฯ วตฺถนฺตรํ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, ยํ จีนเทเส สญฺชาตํฯ

[1110] ปฏิหาเร ‘‘ฑ-คา’’อิติ ขฺยาเตฯ มุเข ภตฺตาทีนํ ปเวสนฏฺฐาเนฯ เปเต ปรโลกํ คเตฯ อปรณฺณํ มุคฺคาทิฯ กาโล ติํสรตฺติทิวปริจฺฉินฺโนฯ

[1111] โทเส โกเธฯ ฆาเต มารเณฯ มิคาโท จตุปฺปเทฯ ฉคเล อเชฯ อรูเป ผสฺสาทิเกฯ อวฺหเย สญฺญายํฯ ทรเถ กายจิตฺตสมฺภูเต สนฺตาเปฯ ภีติ ภยํฯ

[1112] ภาเร ขนฺธภาราทิเกฯ สุชาสทฺโท ทพฺพิยํ กฏจฺฉุยํ, อินฺทชายายํ สกฺกสฺส ภริยายญฺจฯ วิหายเส อากาเสฯ

[1113] มณิเก มหติ อุทกภาชเนฯ รตเน อสฺมวิกาเร รตนสามญฺเญฯ เสโล จนฺทนปพฺพโตฯ อาราเม ปุปฺผารามาทิอาราเมฯ

‘‘มลโย เทเส เสลงฺคปพฺพตนฺตเร, มลยาติวุตายญฺจา’’ติ โวปาลิโตฯ องฺโก จิหนํฯ

[1114] สปฺปิมฺหิ ฆเต, ตทญฺเญ โหตพฺเพ จ หวิฯ

‘‘รหสิ จ วิจาเร จ, วิเวโก ชลโทณิย’’นฺติ โวปาลิโตฯ

[1115] ปวาเห ชลปฺปวาเหฯ

‘‘เวโค ชเว ปวาเห จ, มหากาลผเลปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส 3.24] โวปาลิโตฯ ขิเล อณุขาณุมฺหิฯ กเณ อปฺเปฯ

[1116] เนตฺตนฺเต จกฺขุโกเณฯ จิตฺตเก ติลเกฯ

‘‘อปางฺคํ องฺคหีเน จ, เนตฺตนฺเต ติลเกปิ เจ’’ติ [เมทินีโกส 3.28] โวปาลิโตฯ มุตฺตาคุเณ สุตฺตพนฺธมุตฺตายํฯ คหณํ คาโห, ตสฺมิํฯ มกุเฬ อปุปฺผิเตฯ รเส โลณรเสฯ

[1117] อโค, นโค จาติ ทฺเว อภิธานานิ เสลรุกฺเขสุ วตฺตนฺติฯ สฺวปฺเป สุฏฺฐุ อปฺเป, อปฺปตเรตฺยตฺโถฯ อวธารเณ ‘‘นมนมตฺต’’นฺตฺยาทีสุฯ อจฺจเน ปูชายํฯ

[1118] ฉิทฺเท โทเสฯ โอตรณํ ชลติตฺถาทีสุ อวตรณํฯ อยฺยเก ปิตุปิตริฯ

[1119] รุกฺเข ขคฺคผเลฯ สุเน สุนเขฯ คนฺเธ อธิวาสนคนฺเธฯ

[1120] โกเณ อสฺเสฯ สวเน โสเตฯ ปนฺติยํ วีถิยํฯ ภาคฺยํ ปุญฺญํฯ เอกเทโส ตติยภาคาทิฯ อชปาลเก โปกฺขเรฯ ‘‘กุฏฺฐํ โรเค สุคนฺเธ จา’’ติ โวปาลิโตฯ

[1121] เสนาสเน วิหาราทิเกฯ เสเน ปีฐาทิเกฯ จุนฺทภณฺฑมฺหิ จุนฺทานํ อุปกรเณฯ ‘‘ภโม’มฺพุนิคฺคเม ภณฺฑิ, จุนฺทาขฺเย สิปฺปิยนฺตเก’’ติ นานตฺถสงฺคเห โวปาลิโตฯ อํสุสทฺโท วตฺถาทีนํ โลเม, กเร กิรณมตฺเต จฯ อพฺยเย ปการาทิเกฯ

[1122] ขชฺชนฺตเร สูกรวจฺจสณฺฐาเน ธญฺญวิกาเรฯ ทิเส ริปุมฺหิฯ ปติ ธโวฯ อริโย อธิปติฯ

[1123] ราเค กสายาทิเก ราเคฯ

‘‘รงฺโค ทาเน ขเล ราเค, ตจฺเฉ รงฺคํ ติปุมฺหิ เจ’’ติ โวปาลิโตฯ เปยฺเย อุทกาทิเกฯ ปีติยํ ปิวนกฺริยายํฯ ‘‘รกฺขเณ ปีติยํ ปาน’’นฺติ โวปาลิโตฯ อิเณ, อุกฺเขปเน จ อุทฺธาโรฯ อุมฺมาเร ทฺวารุมฺมาเรฯ เอฬกสทฺทสฺส อชสฺสาปิ วาจกตฺตา ‘‘เอฬโก อเช’’ติ วุตฺตํฯ

[1124] ปหรณํ ปหาโร, โปถนํฯ ปหรติ เอตฺถาติ ปหาโร, ยาโม, หายโน สํวจฺฉโรฯ กุณฺฑิกายํ ‘‘กยา’’อิติ ขฺยาตายํฯ อาฬฺหเก จตุปตฺถปฺปมาเณฯ ภุสมฺหิ ตณฺฑุลตฺตเจฯ

[1125] อาวาเฏ กูเปฯ จเย สมูเห จฯ กาสุ สา, การเณ, รหสิ จ อุปนิสาฯ

‘‘ภเว อุปนิสา ธมฺเม, เวทนฺเตปิ รหสฺยมฺปี’’ติ โวปาลิโตฯ โปฏคเล ‘‘โผ-ขา’’อิติ ขฺยาเตฯ คุเณตเร อวชฺเชฯ

[1126] ยุตฺเต ‘‘อฏฺฏํ วินิจฺฉินาตี’’ตฺยาทีสุฯ อฏฺฏาเล ‘‘โคปุรฏฺเฏหิ สํยุตฺต’’มิจฺจาทีสุฯ อฏฺฏิเต ‘‘อฏฺฏสฺสรํกโรตี’’ตฺยาทีสุฯ อฏฺฏ อภิโยเค, อฏฺฏ อติกฺกมหิํสาสูติ ธาตฺวตฺโถฯ กานเน วเนฯ อุปฺปตฺติยํ ชนเน, วิหายสาคมเน จฯ

[1127] ลามเก นิหีเนฯ ขนฺเธ รูปาทิเกฯ มูลํ มูลธนํฯ อุปทา ปเหณกํฯ อวตฺถายํ, ปฏสฺส อนฺเต จ ทสาฯ ฆาโต มารณํฯ

[1128] คพฺเพ มาเนฯ ฆฏนํ สิเลสกรณํฯ ราสิ ปุญฺโช, เอเตสุ ฆฏสทฺโทฯ อภิหาเร ปูชายํฯ พนฺธเน ‘‘ปาการจโย’’ตฺยาทีสุฯ

[1129] โถเก อปฺปเกฯ ทาเน, หานิยญฺจ จาโคฯ คีวา, คโล จาติ ทฺเว อภิธานานิ อิเณ สิยุํฯ ‘‘อิเณ คีวา คเลปิ จา’’ติปิ ปาโฐฯ คเล กณฺเฐฯ

[1130] ทณฺเฑปิ สาหสํฯ ปเฏ วตฺถวิเสเส ภงฺคํฯ สาณาทิเก มิสฺสิตฺวา กตญฺหิ วตฺถํ ‘‘ภงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ฉวเก กเฬวเรฯ

[1131] อนงฺเค มาเรฯ ทุเม กรหาฏเกฯ

‘‘มทโน มารธุตฺตร-วสนฺตทุมสิตฺถเก’’ติ โวปาลิโตฯ ปมาตริ มาตุมาตริฯ เวเฐ อุณฺหีเส จ เวฐนํฯ

[1132] ตณฺฑุเลยฺเย ติลผลสาเกฯ อยฺเย สามินิฯ มุตฺติ มุจฺจนํฯ

[1133] องฺเก ลกฺขเณฯ อากาเร สีสจลนาทิเกฯ วปฺเป วปฺปนียพีเชฯ ตเฏ ตีเร จ วปฺโป, ปาการมูเล, เนตฺตชเล, อุสุเม จ วปฺโปฯ อนุญฺญายํ, โวหาเร จ สมฺมุติสทฺโทฯ อกฺขตสทฺโท ลาชาสุ ธญฺญวิกตีสุ นปุํสเกฯ

[1134] ยาเค เทวปูชายํ, สทาทาเน จ สตฺรํฯ สสุ หิํสายํ, ตฺรณ, สตฺรํฯ โอสธิมฺหิ, จนฺเท จ โสโมฯ

‘‘โสโม กุเวเร ปิตุเทวตายํ,

วสุปฺปเภเท วสุธากเร จ;

ทิพฺโพสธิสามลตาสมีร-

กปฺปูรนีเรสุ จ วานเร จา’’ติฯ –

โวปาลิโต ฯ ยุคเคหงฺเคติ ปุพฺพาปรายามวเสน ถมฺภานํ อุปริ ฐปิเต ยุคภูเต เคหาวยเวฯ ทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ฐปิเต เคหงฺเค สงฺฆาโฏฯ

คาถาปาทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อเนกตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อพฺยยวคฺควณฺณนา

[1136-1137] จิรสฺสาทโย จตฺตาโร จิรตฺถกาฯ จิราย, จิรา จาตฺรฯ สหาทโยปิ จตฺตาโร สหตฺถาฯ ปุนปฺปุนมาทโย ปญฺจ ปุนปฺปุนตฺถาฯ วินาทโย ปญฺจ วชฺชนตฺถาฯ