[648] ติกํ ติรจฺฉาเนฯ ติริยํ อญฺจยตีติ ติรจฺโฉ, ติริยสฺส ติโร, อญฺจติสฺส จฺโฉฯ ยุมฺหิ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉาโนเยว ติรจฺฉานคตํ, ตพฺภาวํ วา คตํ ปตฺตํ, เตสุ วา คตํ อนฺโตคธนฺติ ติรจฺฉานคตํ, สิยาติ ปกตฺยานเปกฺขกฺริยาปทํ, ภวตฺยตฺโถ วา หิ กโรตฺยตฺโถ วา กทาจิ ปกตฺยานเปกฺโข ภวติ, น ปน วิกตฺยานเปกฺโขฯ ตถา กทาจิ อุภยาเปกฺโขปิ ภวติ, น ปนุภยานเปกฺโขติ สพฺพตฺเรวํฯ สีหาทิวคฺโคฯ

อรญฺญาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปาตาลวคฺควณฺณนา

[649-650] จตุกฺกํ ปาตาเลฯ อธรํ ภุวนํ อโธภุวนํฯ ปตนฺติ อสฺมิํ ปาตาลํ, อโล, มชฺเฌ ทีโฆฯ นาคานํ โลโกฯ รสาย ตลํ รสาตลํฯ

โสพฺภนฺตํ ฉิทฺทมตฺเตฯ รณ สทฺเท, โธ, นตฺตํ, ยทาทิฯ วร ทิตฺติยํฯ วิคโต วโร วารณํ อสฺส วิวรํ, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, โทฯ กุห วิมฺหยเน, อโรฯ สุส โสสเน, อิโรฯ พิล เภทเน, อฯ สุสโต อิ, สุสิฯ ฉินฺทิตฺวา คจฺฉตีติ ฉิคฺคลํ, ยทาทิฯ สุฏฺฐุ อพฺภํ อากาสํ อสฺมิํ โสพฺภํฯ

‘‘สุสิร’’นฺติ ฉิทฺทสามญฺเญ ยํ นปุํสกวจนํ, ตํ สจฺฉิทฺเท ฉิทฺทวติ ทพฺเพ ตีสุ, ยถา ‘‘สุสิโร รุกฺโข, สุสิรา จิญฺจา, สุสิรํ กฏฺฐ’’นฺติฯ

ทฺวยํ ภูมิฉิทฺเทฯ กาส ทิตฺติยํ, อุฯ อว รกฺขเณ, อโฏ, อาวาโฏ, อวาโฏปิฯ ทฺวยํ สปฺปานํ ราชินิฯ วสุ รตนํ ยสฺสตฺถีติ วาสุกีฯ

[651] ทฺวยํ นาคานํ ราชินิฯ เทเวหิปฺยสฺสนฺโต โนปลทฺโธติ อนนฺโต, เสโสปิ, สิส หิํสายํ, สิสติ กปฺปนฺเตติ เสโส, อฯ

ทฺวยํ อชคเรฯ วหติสฺมา อโส, วาหโสฯ อชํ ฉาคํ คิลตีติ อชคโร, อ, อิสฺสตฺตํ, ลสฺส รตฺตญฺจฯ สยีปิ, สยนสีโล สยีฯ

ทฺวยํ โคนสสปฺเป ‘‘งา-จฺเว’’อิติ ขฺยาเตฯ ควสฺเสว นาสา อสฺสาติ โคนโส, สญฺญายํ นาสสทฺทสฺส นโส กโต [ปาณินิ 5.4.119]ฯ ติลํ อิจฺฉตีติ ติลิจฺโฉ, ติริยํ อญฺจตีติ วา ติลิจฺโฉ, ยทาทิฯ

ทฺวยํ เทฑฺฑุเภ, โย ‘‘ชลสปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ เทฑฺฑุนา ราชิยา อุภตีติ เทฑฺฑุโภฯ ปิฏฺเฐ ราชิโยคา ราชุโล, อุโล, พธิรสปฺเปปฺเยเตฯ

[652] กมฺพโล จ อสฺสตโร จาติ อิเม ทฺเว นาคกุลา เมรุปาเท วสนฺติฯ

ทฺวยํ เวสฺมนิวุฏฺฐสปฺเปฯ ‘‘วมฺมนี’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘อสุทฺโท ฆรสปฺโป’’ติ วุตฺตตฺตา นิพฺพิสตาย อมาริตตฺตา สีลยุตฺตํ อตฺตา มโน ยสฺมิํ สิลุตฺโต, อสฺสุ, รสฺสาทิฯ

ทฺวยํ รุกฺขคฺคาทีสุ นิวุฏฺฐสปฺเปฯ นีโล หริโต สปฺโปติ นีลสปฺโปฯ ‘‘นีโล กณฺหมฺหิ หริเต’’ติ หิ ตารปาโลฯ ปฐมกาเล สิลายํ ภวตีติ สิลาภุฯ

[653-654] วิสธรนฺตํ สปฺปมตฺเตฯ อาสิยํ วิสํ เอตสฺส อาสีวิโส, อาสี สปฺปทาฐาฯ ภุช โกฏิลฺเย, กุฏิลายมาโน คจฺฉตีติ ภุชงฺโค, เอวํ ภุชโค, ภุชงฺคโม จฯ อหิ คมเน, อิฯ

สรนฺโต สปฺปติ คจฺฉตีติ สรีสโป, อสฺสี, สํโยคโลโป, อลุตฺตสมาโสยํ, ภุชงฺคภุชงฺคมาปิ, สพฺพธรกเต ปน ‘‘ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา กุฏิลํ สปฺปตีติ สรีสโป’’ติ วุตฺตํฯ ผณโยคา, อี, ผณีฯ สปฺปติสฺมา อ, ภูมิผุฏฺเฐน คตฺเตน คติ สปฺปนํฯ อรํ สีฆํ คจฺฉตีติ อลคทฺโท, มสฺส โท, รสฺส ลตฺตญฺจ, อลคทฺโท, ชลสปฺเปปฺยยํ, ‘‘อลคทฺโท ชลวาโฬ’’ติ [อมร 8.5] หิ อมรสีโหฯ โภโค ผณิกาโย, ตํโยคา โภคีฯ ปนฺนํ คจฺฉตีติ ปนฺนโค, ปาเทหิ วา น คจฺฉตีติ ปนฺนโคฯ ทฺเว ชิวฺหา อสฺสฯ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโคฯ วิเสเสน อาลาติ คณฺหาติ อายุนฺติ วาโฬ, ลสฺส ฬตฺตํ, วา คมเน วา, อโลฯ ทีฆสรีรตาย ทีโฆฯ ทีฆา ปิฏฺฐิ ยสฺส, สมาเส โกฯ อุทรเมว ปาโท ยสฺสฯ วิสํ ธรติฯ จกฺกี, กุณฺฑลี, คูฬฺหปาโท, จกฺขุสฺสโว, กาโกทโร, ทพฺพีกโร, พิเลสโย, ชิมฺหโค, ปวนาสโนปิฯ สิรสิ จกฺกโยคา จกฺกีฯ กุณฺฑลมิว วปุ อสฺสตฺถีติ ตํโยคา กุณฺฑลีฯ จกฺขุนา สุโณตีติ จกฺขุสฺสโวฯ กาโกทรมิว อุทรํ อสฺสฯ ทพฺพิคติกตฺตา ผณา ทพฺพี, ตํ กโรติ พนฺธตีติ ทพฺพีกโรฯ สามญฺญนิทฺเทเสปิ กณฺหสปฺปาทิเยว ทพฺพีกโรฯ ชิมฺหํ กุฏิลํ คจฺฉตีติฯ ปวนาสโน วาตโภชีฯ

ผณิโน สปฺปสฺส ตนุ กาโย โภโค นามฯ ภุชตีติ โภโค, ภุช โกฏิลฺเย, โณฯ

[655-656] ทฺวยํ สปฺปสฺส ทาฐายํฯ อสติ เยน อสํ, มุขํ, ตสฺมิํ ภวา อาสี, สปฺปสฺส ทาฐา ทนฺตุตฺตมาฯ

ทฺวยํ สปฺปสฺส ชิณฺณตเจ , นิมุจฺจเต ยสฺมา สปฺโปติ, โณฯ กญฺจุกสทิสตฺตา กญฺจุโกฯ สมา ตุลฺยตฺถาฯ

ทฺวยํ วิสมตฺเตฯ โสณิปถคตํ วิสติ เทหนฺติ วิสํ, วิส ปเวสเนฯ คิรตีติ ครฬํ, อโฬฯ

หลาหโล, กาฬกูโฏ, อาทินา กาโกลาทโย จ สตฺตาติ อิเม นว ตพฺเภทา ตสฺส วิสสฺส เภทาฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล-กาฬกูฏหลาหลา;

โสรฏฺฐิโก สุกฺกิเกยฺโย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;

ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติ [อมร 8.10-11]ฯ

ตตฺร หลาหโล ปุเม, วากาเรน นปุํสเกปิ, ‘‘หาลาหล’’นฺติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส 1.8.5] ทีฆาทิปิฯ ตาลปตฺรสณฺฐาโน นีลปตฺโร โคถนากติผโล คจฺโฉ หลาหโลฯ อสฺส จ สมีเป รุกฺขาทโย ฑยฺหนฺเตฯ หิมวติ, กิกฺกินฺทายํ, โกงฺกเณสุ, ทกฺขิณสมุทฺเท จ ชายเต, หนตีติ หโล, อ, นสฺส โล, หลานมฺปิ หโล หลาหโล, มชฺฌทีโฆฯ ติริยเลขาย จิตํ ทฺวิชปเทหิ ยุตฺตํ, ตถา คณฺฐิภิ พฺยาปิตํ พินฺทุภิเทว ยํ ฆนตเรหิ, ตํ กาฬกูฏํฯ อิทญฺจ ปุถุมาลินามสฺสาสุรสฺส โสณิตมฺหา เอว อสุรสมเย [เทวาสุรรเณ (?)] สมุปฺปนฺนสฺส อสฺสตฺถรุกฺขสทิสสฺส รุกฺขสฺส นิยฺยาโส, อหิจฺฉตฺตมลยโกงฺกณสิงฺคเวรปพฺพตาทีสุ โจปฺปชฺชเตฯ วณฺเณน กาฬญฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตหรณโต โลหมุคฺครสทิสตาย กูฏญฺเจติ กาฬกูฏํฯ

พฺรหฺมปุตฺโต ตุ กปิโล, มลยทฺทิภโว ขโร;

ปทีปโน ตุ ทหโน, รตฺตวณฺโณ’ญฺชนทฺทิโช [จินฺตามณิฏีกา 8.10-11]ฯ

ทรเท ภโว ทารโท, สุปฺปภนามโก ตํเทสปสิทฺโธ จฯ วจฺฉนาโภ สินฺทุวารปตฺตสทิโส จ ตํสมีเป รุกฺโข น วทฺธเต, ตํสมฺผสฺสวายุ จ ชรยติ, วิญฺฌายํ, กิกฺกินฺทายญฺจ ชายเต, เอวํ วิสนฺตรานมฺปิ สรูปํ อาคมโต วิญฺเญยฺยํฯ

ทฺวยํ ธนตฺถํ สปฺปคฺคาเหฯ วาฬํ สปฺปํ คณฺหนสีลตาย วาฬคาหีฯ อหิโน ตุณฺเฑน มุเขน ทิพฺพตีติ อหิตุณฺฑิโก, ณิโก, ‘‘วาฬคฺคาโห’หิตุณฺฑิโก’’ติ [อมรโกเส 8.11-คาถายมฺปิ] อมรมาลาฯ

[657] ติกํ นิรเยฯ อโย อิฏฺฐผลํ, โส นิคฺคโต อสฺมาติ นิรโย, นินฺทิโต รโย คมนํ เอตฺถาติ วา นิรโยฯ ทุฏฺฐา คติ ทุคฺคติฯ อปุญฺเญ เนตีติ นรโก, ณฺวุ, รนฺโต จ, นรโกฯ

เตสุ นิรเยสุ โย ‘‘มหานิรโย’’ติ วุตฺโต, โส อฏฺฐธา โหตีติ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สญฺชีโว’’จฺจาทินา สิโลเกนฯ มรนฺตาปิ กมฺมผลานุภวนตฺถํ ปุนปฺปุนํ ชีวนฺติ อสฺมิํ สญฺชีโวฯ ยตฺถ นิรเย เนรยิกานํ สรีรานิ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺเตน สญฺญาณํ กตฺวา วาสิยา ตจฺฉนฺติ, โส กาฬสุตฺโตฯ ภุสํ, ปุนปฺปุนํ วา ทุกฺขิตสทฺเทน รวนฺติ อสฺมิํ โรรุโว, มหนฺโต จ โส โรรุโว จาติ มหาโรรุโวฯ ปุน ‘‘โรรุโว’’ติ จูฬโรรุโว วุตฺโตฯ

ภุสํ ปตนฺติ อสฺมิํ ปตาปโน, ‘‘วีจิ ตรงฺเค อปฺเป จา’’ติ รุทฺโท, นตฺถิ สุขสฺส วีจิ เลโสปิ อตฺราติ อวีจิ, ‘‘วีจิ สุขตรงฺเคสู’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 3.3.78], ตสฺมา นตฺถิ วีจิ สุขํ เอตฺถาติ อวีจิฯ สมนฺตโต อาคเตหิ ปพฺพเตหิ หญฺญนฺติ อตฺราติ สงฺฆาโตฯ ตปนฺติ อตฺร ตาปโน, อิติสทฺโท อฏฺฐนฺนํ ปริสมาปนตฺโถฯ

[658] ตตฺถ นิรเยสุ เวตรณี จ โลหกุมฺภี จาติ อิเม ทฺเว นิรยา ชลาสยา ชลาธารา, เต จ ถิยํ, ตรณี นาวา, สา นตฺถิ ยสฺสํ เวตรณีฯ โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีฯ

ทฺวยํ นิรยปาเลฯ การณา ยาตนา, สา จ ติพฺพเวทนา, ตํ กโรตีติ การณิโกฯ นิรยคตสตฺเต ปาตีติ นิรยโปฯ

ทฺวยํ นิรยคตสตฺเตฯ นิรยํ คจฺฉตีติ เนรยิโกฯ นรกํ คจฺฉตีติ นารโกฯ

[659] อุทธิ ปริยนฺตํ สมุทฺทสฺส นามํฯ อณฺโณ ชลํ, โส วาติ คจฺฉติ ยสฺมิํ อณฺณโว, อณฺโณ ยสฺมิํ วิชฺชตีติ วา อณฺณโว, อสฺสตฺถฺยตฺเถ โวฯ

สคเรหิ ราชกุมาเรหิ ขโต สาคโร, สานํ ธนานํ อากโรติ วา สาคโร, กสฺส โค, สาค สํวรเณ วา, อโรฯ สนฺทเตติ สินฺธุ, สนฺท สวเน, ยทาทิฯ อุทิ กฺเลทเน, สมฺมา กฺลิทนฺติ จนฺโททเย อสฺมา อาปานีติ สมุทฺโทฯ ชลานิ, อุทกานิ จ นิธียนฺเต, ธียนฺเต จาตฺราติ ชลนิธิ, อุทธิ จ, อุทกสฺส อุทาเทโสฯ

ตสฺส สมุทฺทสฺส ขีรณฺณโว, อาทินา ลวโณโท, ทธฺยุโท, ฆโตโท, อุจฺฉุรโสโท, มทิโรโท, สาทุทโก จาติ อิเม สตฺต มหณฺณววิเสสา ภวนฺติ [พฺยาขฺยาสุธา 1.10.2]ฯ ขีรวณฺโณ อณฺณโว ขีรณฺณโวฯ

[660] อสฺส สมุทฺทสฺส กูลเทโส ตีรเทโส เวลา นาม, วิคจฺฉนฺติ อิรา ยสฺสํ เวลา, ลตฺตํฯ จกฺกมิว สลิลานํ ชลานํ ภโม ภมนํ อาวฏฺโฏ นาม, อาวฏฺฏนฺติ ชลานิ อตฺราติ อาวฏฺโฏฯ

ติกํ พินฺทุมฺหิฯ ถุ อภิตฺถเว, โว, อุสฺเสฯ วิทิ อวยเว, อุ, พินฺทุฯ ผุส ผุสเน, โต, ผุสิตํฯ ปากาเร, เคหาทิติตฺติยญฺจ ชลนิคฺคโม ภโม นาม, ภมุ อนวฏฺฐาเนฯ

[661] สิโลโก อุทเกฯ อาป พฺยาปเน, อปฺโปติ สพฺพตฺราติ อาโปฯ ปาตพฺพนฺติ ปโย, ปา ปาเน, ณฺโยฯ

รสฺโส , ปโยฯ ชล ธญฺเญ, อฯ วารยติ นินฺโนนตนฺติ วาริ, วร นิเสเธ, ณิ, วารยติ ปิปาสนฺติ วา วาริฯ ปียเตติ ปานียํ, อนีโยฯ สลตีติ สลิลํ, สล คติยํ, อิโลฯ อุทิ กฺเลทเน, ณฺวุ, อุโลโป, ทกํ ปิปาสจฺเฉทํ กโรตีติ วา ทกํ, ‘‘ทา ทานจฺเฉทธาตู’’ติ [เอกกฺขรโกส 20 คาถา] หิ เอกกฺขรโกเส, รสฺโสฯ อน สทฺเท, อ, ทฺวิตฺตํ, อร คมเน วา, โต, อนฺนาเทโส, ณตฺตํฯ นี นเย, อีโรฯ วน สมฺภตฺติยํฯ วนียเต ปิปาเสหีติ วนํฯ วา คมเน, อโลฯ ตายเต ปาลยเตติ โตยํ, ตา ปาลเน, จุราทิ, โย, อาการสฺโสตฺตํฯ อมฺพ สทฺเท, อุ, อมฺพุฯ อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, ณฺวุ, อุทกํฯ กร กรเณ, กฺวิ, กํฯ กมลํ, ขีรมฺปิ, กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, อโลฯ ขนุ หิํสายํ, อีโร, นโลโป, ขี ขเย วา, ขีรํฯ

[662] จตุกฺกํ ตรงฺเคฯ ตรนฺโต คจฺฉติ, ตีรํ วา คจฺฉตีติ ตรงฺโค, อลุตฺตสมาโส, ปรตฺร อีสฺสตฺตํฯ สยเมว ภิชฺชเตติ ภงฺโค, อฯ อูห วิตกฺเก, มิ, หโลโป, อูมิ, อร คมเน วา, มิ, อสฺสู, รโลโปฯ วิมฺหยํ วิจิตฺตํ จิโนตีติ วีจิ, อิ, อุปสคฺคสฺส ทีโฆ, เอเต ทฺเว ปุมิตฺถิยํฯ

อุลฺโลโล, กลฺโลโล จาติ อิทํ ทฺวยํ มหาวีจีสุ กถฺยเต, โลล อุมฺมาทเน, อุลฺโลลยตีติ อุลฺโลโล, โณ, อุล คมเน วา, โอโล, ทฺวิตฺตํฯ กลฺล สทฺเท, โอโล, กลฺโลโลฯ

[663] สิโลกทฺธํ กทฺทเมฯ ชลํ พลเต ชมฺพาโล, กมฺมนิ โณ, มกาโร วณฺณวิกาโรฯ กล สงฺขฺยาเน, อโลฯ ปจ วิตฺถารวจเน, กมฺมนิ โณฯ จิกฺข วจเน, อโล, ทฺวิตฺตํฯ กท มทฺเท, อโม, ทฺวิตฺตํฯ

ฉกฺกํ วาลุกายํฯ ปุล มหตฺเถ, อิโน, ฬตฺตํฯ วล สํวรเณ, ณฺวุ, อสฺสุ, วาลุกา, ถีฯ วณฺณ สทฺเท, วณฺโณฯ มร ปาณจาเค, อุ, มรุ, เทเวปิฯ อร คมเน, อุ, อสฺสุ, อุรุ, มหนฺเตปิ, วณฺโณ จ มรุ จ อุรุ จ วณฺณมรูรุฯ สิจ ปคฺฆรเณ, โต, สิกตา, ถีฯ

[664] ชลมชฺฌคตํ ตลํ กมฺมภูตํ ‘‘อนฺตรีปํ, ทีโป’’ติ โจจฺจเตฯ ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตรคตํ อนฺตรีปํ, อาการสฺสีฯ ‘‘อนฺตรีย’’นฺติ วา ปาโฐ, ตทา ทฺวิธาคตานํ อาปานํ อนฺตเร ภวํ อนฺตรียนฺติ วิคฺคโห, อการสฺสีฯ ทฺวิธาคตานิ อาปานิ อสฺมิํ เหตุภูเตติ ทีโปฯ วการอาการานํ โลโป, อิสฺสี จ, ทีโป, วากาเรน ทีปมฺปิฯ

ปญฺจกํ ตีรสฺส นามํฯ ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, จุราทิ, อฯ กูล อาวรเณ, โณฯ รุธ อาวรเณ, โรธํฯ อญฺญปาราทินิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตีร’’นฺติ วุตฺตํฯ ตฏ อุสฺสเย, อ, ถิยํ, ตฏีฯ

[665] ปรมฺหิ ตีรสฺมิํ ปารสทฺโท, โส จ นปุํสเก, ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ, ปาร สามตฺถิเย วา, ปารยติ ตรงฺคาทโย วาเรตุนฺติ ปารํฯ โอรนฺตุตีรํ ‘‘อปาร’’นฺตฺยุจฺจเต, อวเร ตีรเทเส ภวํ โอรํ, โณฯ ปารโต อญฺญํ ตีรํ อปารํฯ

ปญฺจกํ อุฬุมฺเปฯ อุฬุโต ทกโต ปาติ รกฺขติ อุฬุโป, โสเยว นิคฺคหีตาคมวเสน อุฬุมฺโปฯ ปฺลวติ, ปฺลวนฺติ อเนนาติ วา ปฺลโว, ปฺลว คมเน, คมนํ อตฺร ชลคมนํฯ กุล สนฺตาเน, อ, เก อุลติ คจฺฉตีติ วา กุลฺโล, อ, ทฺวิตฺตํฯ ตรนฺติ อเนน ตโร, ตร ปฺลวตรเณสุฯ คมนาคมนวเสน ปุนปฺปุนํ ชเล อรนฺติ ยาย, สา ปจฺจรี, อ, นทาทิฯ

[666] ติกํ นาวายํฯ ตรนฺติ ยาย ตรณี, ยุ, นทาทิ, อิปจฺจเย ตริ, อีมฺหิ ตุ ตรีฯ นุ ถุติยํ, อ, วุฑฺฒาวาเทสา, นาวาฯ ทฺวยํ ลงฺการถมฺเภฯ กูป คมเน, ณฺวุ, กูปโก, อปจฺจโย วา, ตทา สกตฺเถ โกฯ กมุ อิจฺฉายํ, โภ, สกตฺเถ โก, อสฺสุ จ, กุมฺภกํฯ

ทฺวยํ ‘‘เป เสํ’’อิติ ขฺยาเตฯ ตรสฺส ปจฺฉาภาเค พนฺธิตพฺโพติ ปจฺฉาพนฺโธฯ ค’มิจฺฉิตทิสํ อฏติ เยน โคฏวิโส, อิโส, อวนฺโต จ อสฺโสตฺตญฺจ, โคฏวิโสฯ

ทฺวยํ ‘‘เป ตมา’’อิติ ขฺยาเตฯ นาวาย กณฺโณ วิย กณฺโณ, มหนฺโต เกนิปาโต, เตน ปวหณปติสวนโต, ตํ ธรตีติ, กมฺมนิ โณฯ นาวาย ยุตฺโต นาวิโกฯ

[667] ทฺวยํ นาวาย คมโนปาเยฯ อรติ เยนาติ อริตฺตํ, ฉทาทีหิ ตตฺรณ, อิการาคโม, ทฺวิตฺตญฺจฯ เก ชเล นิปาติยเต เกนิปาโต, อลุตฺตสมาโสยํฯ

ทฺวยํ นิยามเกฯ โปโต ปวหนํ, ตํ วาหยตีติ โปตวาโหฯ นิยจฺฉติ โปตนฺติ นิยามโก, ยมุ อุปรเม, นิปุพฺโพ คมเน, ณฺวุ, นิยามโก, จุราทิฯ นิยามเกปิฯ

เย วาณิชา นาวาย วาณิชกมฺมํ อาจรนฺติ, เต สํยตฺติกา นาม, สํยานํ สํยาตฺรา, ทีปนฺตรคมนํ, ตฺรณ, สา ปโยชนเมเตสํ สํยตฺติกา, ณิโก, รโลโป, รสฺโส จฯ ตปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ โปตวาณิชาปิ, โปโต ปวหนํ, ตสฺส วาณิชาฯ

[668] ลงฺการาทโย, ผิยาทโย จ นาวาย องฺคา อวยวาฯ โล อินฺโท, ตสฺส การณํ ลงฺกาโรฯ วโฏ วุจฺจติ สิวโฏ, ตทาการตาย วฏากาโรฯ

‘‘วโฏ กมทฺเท นิคฺโรเธ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคโหฯ ผา วุฑฺฒิยํ, อิโย, ผิโยฯ

ทฺวยํ ‘‘ตลก’’อิติ ขฺยาเตฯ ปู ปวเน, โต, วุฑฺฒิ, ปวหติ นิยามเกติ ปวหนํฯ วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํฯ ทฺวยํ กฏฺฐมฺพุวาหินิยํ, ทุณ คติหิํสาสุ, อ, นทาทิ, วุฑฺฒิ, โทณีฯ อมฺพุํ เนติ เยน อมฺพณํ, อุสฺสตฺตํ, ณตฺตญฺจ, อมฺพ สทฺเท วา, ยุฯ

[669] ติกํ คมฺภีเรฯ คมุ คมเน, อีโร, โภนฺโต จ มโลโป จ, คภีโรฯ มาโลเป ตุ คมฺภีโร, คจฺฉนฺตา ภายนฺติ อสฺมินฺติ วา คภีโร, คมฺภีโร จฯ นิปุพฺโพ มน อภฺยาเส, โณ, มสฺส โนฯ ตพฺพิปกฺขโต คมฺภีรวิปรีตโต อุตฺตานํ นาม, อุคฺคตํ ตานํ ปมาณํ อสฺส อุตฺตานํ, อคมฺภีรํฯ

ทฺวยํ อคาเธฯ คาธ ปติฏฺฐากงฺขาสุ, คนฺเถ จ, นตฺถิ คาธํ ยตฺร อคาธํฯ น เหฏฺฐิมตลํ ผุสติ ยตฺร อตลมฺผสฺสํฯ

ติกํ อปฺปสนฺเนฯ นตฺถิ อจฺฉภาโว อตฺร อนจฺโฉฯ กลุสํ ปาเปปิ วุตฺตํฯ วิล เภทเน, โณ, อาวิโลฯ อว รกฺขเณ วา, อิโลฯ

[670] ติกํ นิมฺมเลฯ โฉ เฉทเน, น ฉินฺทติ ทสฺสนนฺติ อจฺโฉ, โณ, สจฺโฉปิ, สร วิสรเณ, โต, อนฺนาเทโสฯ นตฺถิ มลํ เอตสฺมิํ วิมโลฯ คภีรปฺปภุตี คภีราทโย วิมลนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุฯ

ปญฺจกํ เกวฏฺเฏฯ ธา ธารเณ, อีวโรฯ มจฺเฉ หนฺตฺวา ชีวตีติ มจฺฉิโก, อิโกฯ มจฺเฉ พนฺธติ ชาเลนาติ มจฺฉพนฺโธ, มจฺเฉ วธตีติ วา มจฺฉพนฺโธ, นิคฺคหีตาคโม, กํ ชลํ, ตสฺส อีลกฺขี, ตาย วฏฺโฏ วฏฺฏนํ อสฺสตฺถีติ เกวฏฺโฏฯ เกวตฺโตปิ, โณฯ ชาเล นิยุตฺโต, ชาเลน หนฺตีติ วา ชาลิโก, ทาโสปฺยตฺร, ทาส ทาเน, อ, ‘‘ทาโส เกวฏฺฏภจฺเจสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 10.15] รุทฺโทฯ

[671-672] ฌสานฺตํ มจฺเฉฯ มส อามสเน, โฉ, มรธาตุวเสน วา สิทฺโธ, มร ปาณจาเค, อิโน, รโลโปฯ มุขปฺปเทเส ปุถูนิ โลมานิ อสฺส ปุถุโลโมฯ ปาฐีนาทีนํ มจฺฉตฺตา วิเสสโต อโลมเกปฺยสฺส วุตฺติฯ ฌส หิํสตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อ, ฌโสฯ อณฺฑโช, วิสาโร, สกลีปิ, วิจิตฺรํ สรติ อเนน วิสาโร, โณฯ โรหิตาทีนํ วกฺกลปฺปาโย [พตฺตลปฺปาโย (ก.)] ตโจ สกลํฯ ตํโยคา, อี, สกลีฯ

โรหิตาทโย, มกราทโย จ มจฺฉปฺปเภทาฯ รุห ชนเน, โต, โรหิโตฯ วิปาเก มธุรสตฺตา มคฺคุโร, วณฺณวิกาโร, มชฺชตีติ วา มคฺคุโร, อูโร, มชฺช สุทฺธิยํ, ชฺชสฺส คฺคตฺตํ, รสฺโส จ, มคฺคุโร, ‘‘งา ขู’’ฯ สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคี, โณ, นทาทิ, สงฺคุปิ, สรติ วาตนฺติ วา สิงฺคี, สร หิํสายํ, อ, รสฺส โค, อสฺสิ, นิคฺคหีตาคโม, นทาทิ, สิงฺคี, ‘‘ง จฺเว’’ฯ

พล สํวรเณ, อโล, ลสฺส โช, พลโช,’’ง ปา’’ฯ มุญฺช สทฺทตฺโถ, มุญฺโชฯ ปู ปวเน, อุโส, วุทฺธฺยาวาเทสา, ปาวุโส, มหามุขมจฺโฉ, ‘‘ง ฏา’’ฯ

สตฺตกฺขตฺตุํ วงฺกตีติ สตฺตวงฺโก, ‘‘ง เส’’ฯ สห วงฺเกน, สํวิชฺชมาโน วา วงฺโก ยสฺส สวงฺโก, ‘‘ง มฺเว’’ฯ นฬสณฺฐาโน มีโน นฬมีโน, ‘‘ง ผौ-โย’’ฯ กฑิ สนฺนิจยวทเนกเทเสสุ, ณฺวุ, คณฺฑโก, ‘‘ง มา’’ฯ สสุ หิํสายํ, อุ, อสฺสุ, สุสุกา, สกตฺเถโก, ‘‘ง-ปौ-ฏเย’’ฯ สยนโต ปสฺเสน ผรตีติ สผรี, นทาทิ, ผร ผรเณ, สผรี ทฺวีสุ, ‘‘ง ขู-มา’’ฯ ปาณิคฺคหเณ มุขํ กิรตีติ มกโร, ยทาทิฯ

[673] ติมิอาทโย สตฺต มหามจฺฉา นามฯ ติม อทฺทภาเว, ติมตีติ ติมิ, อิ, ติมิ มจฺฉมตฺเตปิฯ คิร นิคฺคิรเณ, โณ, ลตฺตํ, อิสฺสตฺตํฯ ติมิโน คโล ติมิงฺคโล, นิคฺคหีตาคโมฯ วณฺเณน ปิงฺคลติมิรสทิสตาย ติมิรปิงฺคโลฯ อา ภุโส นนฺทตีติ อานนฺโท, นนฺท สมิทฺธิยํฯ ติมิโน มจฺเฉ นนฺทยตีติ ติมินนฺโทฯ ‘‘ติมินฺโท’’ติปิ ปาโฐ, ติมีนํ มจฺฉานํ อินฺโท ติมินฺโทฯ อธิโก อาโรโห ยสฺส อชฺฌาโรโหฯ มหนฺโต ติมิ มจฺโฉ มหาติมิฯ

[674] ทฺวยํ ‘‘ง เผ’’อิติ ขฺยาเตฯ ปาสาณสทิสสณฺฐาโน มจฺโฉ ปาสาณมจฺโฉฯ

ปฐ วิยตฺติยํ วาจายํ, อิโน , อุภยตฺร ทีโฆ, ปาฐีโน, ‘‘ง-ปौ’’ติ จ วทนฺติฯ ทฺวยํ พฬิเสฯ วงฺกตีติ วงฺโก, วงฺก โกฏิลฺเยฯ พล สํวรเณ, อิโส, ฬตฺตํฯ มจฺฉเวธนมฺปิ, วิธ วิธาเน, เภทเน จ, อเนกตฺถตฺตา, ยุฯ

ติกํ กุมฺภีเลฯ ‘‘สุํสุมาโร’’ติ สมุทิตนามํ, สสตีติ สุสุฯ สุสุ เอว สุํสุ, มาเรตีติ มาโร, สุํสุ เอว มาโร สุํสุมาโรฯ เกน อุภติ ปูเรตีติ กุมฺโภ, ชลาสโย, ตตฺร อุลติ คจฺฉตีติ กุมฺภีโล, กุมฺภี วา ฆโฏ, ตํ ลาตีติ กุมฺภีโลฯ น กมตีติ นกฺโก, กฺวิ, สญฺญาสทฺทตฺตา นสฺส ปกติ, นกฺก นาสเน วา, จุราทิฯ

ทฺวยํ กจฺฉเปฯ กุจฺฉิโต อูมิ เวโค อสฺส กุมฺโม, ‘‘ปกาเส เวคภงฺเคสุ, ตรงฺเค อูมิ ปุํถิย’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา 10.21] รภโส, ‘‘เวเค ภงฺคปฺปกาเสสุ, พิลายํ อูมิ วีจิย’’นฺติ นานตฺถสงฺคโหฯ กจฺเฉน ปิวตีติ กจฺฉโป, โณ, กมโฐปฺยตฺร, กมุ อิจฺฉายํ, อโฐฯ

[675] ทฺวยํ กกฺกเฏฯ กกตีติ กกฺกฏโกฯ สกตฺเถ โก, กุก อาทาเน วา, อโฏ, อุสฺสตฺตํฯ กุล สนฺตาเน, พนฺธุมฺหิ จ, อีโร, กุํ วา ปถวิํ ลุนาตีติ กุฬีโร, อีโรฯ ทฺวยํ รตฺตเปฯ ชลสฺส อูกา กิมิวิเสโส ชลูกา, ชลํ โอกํ เคหํ เอติสฺสาติ วา ชลูกา, โอสฺสู, อุจ สมวาเย, โณ, โอกํฯ รตฺตํ รุธิรํ ปิวตีติ รตฺตปาฯ

ติกํ มณฺฑูเกฯ มณฺฑ ภูสเน, อุโก, ทีโฆฯ ทท ทาเน, อุโร, ทฺวิตฺตํฯ ภี ภเย, สปฺปโต ภายตีติ เภโก, อิโก, อีสฺเสฯ วสฺสาภู, สาลุโร, ปฺลโวปิฯ ทฺวยํ ‘‘ตี’’อิติ ขฺยาเตฯ คณฺฑํ วจฺจสนฺนิจยํ อุปฺปาเทตีติ คณฺฑุปฺปาโทฯ มหิยา ลตา มหีลตา, กิญฺจุลุโกปิฯ กิญฺจ จุลตีติ กิญฺจุลุโก, อุโกฯ

[676] ทฺวยํ มุตฺตาโผเฏฯ สปฺป คมเน, อิ, อสฺสิ, สิปฺปิ, ถีฯ สุ อภิสเว, ตฺติ, สุตฺติฯ ทฺวยํ สงฺเขฯ ขนุ อวทารเณ, กฺวิ, สงฺโขฯ สมุ อุปสเม วา, โข, สงฺโขฯ กํ วาติ คจฺฉตีติ กุมฺพุ, อุ, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ

ทฺวยํ ขุทฺทสงฺขชาติยํฯ สงฺขสฺส นโข อิว สงฺขนโขฯ ทฺวยํ ‘‘ขรุ’’อิติ ขฺยาเตฯ ชเล สวตีติ ชลสุตฺติ, สุ ปสเว, ตฺติฯ สมตีติ สมฺพุโก, อุโก, โพนฺโต จ, ‘‘สมฺพุโก ชลสุตฺติ’ตฺถี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 10.23] ปุํกณฺเฑ โวปาลิโตฯ

[677] ทฺวยํ ชลาสเยฯ ชลานํ อาสโย ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ ชลาสโยฯ

เตสุ ชลาสเยสุ มชฺเฌ โย คมฺภีโร อคาโธ, โส รหทาขฺโย, หร หรเณ, ภูวาทิ, โท, วณฺณวิปริยโย, รหโทฯ

ทฺวยํ อุทปาเนฯ อุทกํ ปิวนฺติ อสฺมิํ, ยุ, กโลโปฯ ปิวนฺติ อสฺมิํ ปาโน, โส เอว กูโป ปานกูโป, กุ สทฺเท, โป, ทีฆาทิ, กูโป, เกน อุภตีติ วา กูโป, ภสฺส โปฯ อนฺธุปิ, อนฺธ ทสฺสนุปสงฺฆาเต, จุราทิ, อุฯ ทฺวยํ สมจตุรสฺสโปกฺขรณิยํฯ ขนุ อวทารเณ, กมฺเม โต, นโลโป, ทีฆาทิฯ โปกฺขรํ ชลํ, ตํโยคา อโน, นทาทิ, โปกฺขรณีฯ

[678] ติปาเทน มหโต สทา อคาธชลสฺส ปทฺมฏฺฐานสฺส จ ปทฺมสุญฺญสฺส จ โยคฺยตาย นามํ [อมร 10.28 คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ ตฬ อาฆาเต, ตล ปติฏฺฐายํ วา, อาโก, อปรปกฺเข ฬตฺตํฯ สร คมเน, อ, สโรฯ วป พีชนิกฺเขเป, วปนฺติ ยาย วาปี, อายตจตุรสฺสายมฺปิฯ สรติสฺมา อโส, นทาทิ, สรสีฯ ทห ภสฺมีกรเณ, อ, ทธ ธารเณ วา, ธสฺส โหฯ อมฺพุชานํ ปทฺธานํ อากโร อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ

ขุทฺทโก สโร ‘‘ปลฺลล’’นฺตฺยุจฺจเตฯ ยตฺร วสฺสาสุ อธิกํ ชลํ, คิมฺเหสุ ชาณุมตฺตํ, สุกฺขตฺเยว วา, ปลฺล รกฺขเณ, จุราทิ, อโล, ปลฺลลํฯ

[679-680] อโนตตฺตาทโย เอเต สตฺต มหาสรา นามฯ ตตฺร สูริยรํสิสมฺผุฏฺฐาภาเวน น อวตปติ อุทกเมตฺถาติ อโนตตฺโตฯ กณฺณมุณฺฑปพฺพตสมีปตฺตา กณฺณมุณฺโฑฯ รถํ กโรตีติ รถการโก, ยถากถญฺจิ อยํ พฺยุปฺปตฺติ นาม, สญฺญา ปน โลกโตเยวาวคนฺตพฺพาฯ ฉพฺพณฺณทนฺตวนฺตตาย ฉทฺทนฺโต, นาคราชา, ตสฺส นิวาสนฏฺฐานสมีปตฺตา ฉทฺทนฺโต, สโรฯ กุณาลสกุณา พหโว ยตฺถ สนฺติ กุณาโลฯ มนฺทากินี อากาสคงฺคายมฺปิ วุตฺตาฯ พหโว สีหา ปปตนฺติ อสฺมิํ สีหปฺปปาโตฯ

ทฺวยํ ชลปฺปาเย เทเส กูปนิกเฏ ปสุปานตฺถํ ปตฺถาราทิรจิเต ชลาสเยฯ อาหูยนฺเต ปสโว อตฺร ปานายาติ อาหาโว, โณ, วุฑฺฒาวาเทโสฯ นิปิวนฺติ อสฺมิํ นิปานํ, ยุฯ ทฺวยํ สุรขาเต, อโปริเส เทวนิมฺมิเตติ ภาโว, โสณฺเฑอิจฺจญฺเญฯ ‘‘อขาโต เทวขาตโก’’ติ [อมร 10.27] หิ อมรมาลายํ ปุํสกณฺฑํฯ

[681] นทฺยนฺตํ นทียํฯ สวตีติ, อนฺโต, นทาทิ, สวนฺตีฯ นินฺนฏฺฐานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา, กฺวิฯ สนฺท ปสวเน, อุ, อสฺสิตฺตํ, วณฺณวิกาโร, สินฺธุฯ สร คมเน, โต, อิการาคโม, สริตาฯ อาปานํ นิวาโส อาโป, สมุทฺโท, โณ, ตํ คจฺฉตีติ อาปคาฯ นท อพฺยตฺตสทฺเท, นทตีติ นที, นทาทิ, ตรงฺคนีปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ คงฺคายํฯ ภคีรเถน รญฺญา นิพฺพตฺติตา ภาคีรถีติ โลกิยา, อสฺมากนฺตุ มเตน นามมตฺตเมเวตํ ตสฺสาติ สนฺนิฏฺฐานํ, เอวํ สพฺพตฺรฯ คจฺฉตีติ คงฺคา, คมิโต โค, ติปถคตาปิ, ตโย สคฺคมจฺจปาตาลปเถ คตา ติปถคตาฯ สินฺธูนํ นทีนํ สงฺคโม เมลโก สมฺเภโทฯ สมฺมา ภิชฺชนฺติ อสฺมิํ สมฺเภโท, สํปุพฺโพ ภิทิ เมลเน, โณฯ

[682] คงฺคาทิกา อิมา ปญฺจ นทิโย มหานที นามฯ อจิรํ สีฆคมนํ เอติสฺสมตฺถีติ อจิรวตีฯ ยมุ อุปรเม, อุโน, ยมสฺส ภคินี วา ยมุนา, ภคินฺยตฺเถ อุโนฯ สรานิ ภวนฺติ ยาย อวธิภูตายาติ สรภู, สร คติหิํสาจินฺตาสุ วา, อู, อโภนฺโต จ, สรภูฯ มห ปูชายํ, อ, นทาทิฯ

จนฺทภาคาทิกา นินฺนคา ปญฺจ มหานทิโต อญฺญาสํ นทีนํ เภทาฯ จนฺทภาโค นาม ปพฺพโต, ตโต ปภวตีติ จนฺทภาคาฯ สรโยคา วนฺตุ, มชฺเฌ สการาคโม, นทาทิ, สรสฺวตีฯ วนฺตุรตฺราติสเยฯ

[683] นิทฺโทสํ ชลํ อสฺสํ เนรญฺชรา, ยทาทิ, อถ วา เนรญฺชรา นาม ตูริยวิเสโส, ตํสมานสทฺทตาย อยํ นที เนรญฺชรา นามฯ นานาคาหากุลีภูตตาย กุจฺฉิตํ เวรํ อสฺสา กาเวรี, นทาทิฯ นมฺมํ สุขํ ททาตีติ นมฺมทา, โณฯ อาทินา สราวตี เวตฺตวตี กณฺฏกี โกสิกีอาทิกา อเนกา นทีเภทา สงฺคหิตาฯ

ทฺวยํ หมฺมิยเทวาลยาทีสุ ชลมคฺเคฯ วาริโน นิกฺขมนมคฺโค วาริมคฺโคฯ นล คนฺเธ, อ, นทาทิ, ฬตฺตํ, ปนาฬิ, อยํ อิตฺถิยํ, ปุเม จฯ

ติกํ คามทฺวารมฺหิ อสุจิปูติปงฺกสมฺปุณฺณายํ กาสุยํฯ จิตฺตํ ทุโนตีติ จนฺทนิกา, ยทาทิฯ

[684-685] ชมุ อทเน, อโล, นทาทิ, โพนฺโต จ, ฬตฺตํ, ชมฺพาฬีฯ อวลคฺคนฺติ อสฺมิํ โอฬิคลฺโล, ลคฺค สงฺเค, อโล, ฬตฺตํ, อสฺสิ, คโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ สาทฺธปชฺเชน ปทุมสฺส นามํฯ สรสิ รุหตีติ สโรรุหํ, โรฯ

สตํ ปตฺตานิ อสฺส, ปทฺมวิเสสตฺเถปฺยสฺส ปทฺมตฺตา วิเสสโต อเภโทฯ อรํ วินฺทตีติ อรวินฺทํฯ ปท คมเน, อุโมฯ ปทุมํ, อนิตฺถีฯ ปงฺเก กทฺทเม รุหตีติ ปงฺเกรุหํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ นล คนฺเธ, อิโน, ฬตฺตํฯ ปุส วุฑฺฒิมฺหิ, ขโร, วุฑฺฒิ, สสฺส โก, โปกฺขเร ชเล ชาตนฺติ วา โปกฺขรํฯ มุฬาลโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผติ มุฬาลปุปฺผํฯ กํ ชลํ อลยติ ภูสยตีติ กมลํ, อล ภูสเนฯ ภิสโตปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุปฺผตีติ ภิสปุปฺผํฯ กุเส ชเล เสติ ติฏฺฐตีติ กุเสสยํ, โร, อลุตฺตสมาโสฯ ตามรสมฺปิ, ตามรํ ชลํ, ‘‘ตามรํ ฆตมณฺโณ เจ’’ติ ตนฺตตนฺตรํ, ตตฺร เสติ ติฏฺฐตีติ ตามรสํ, โรฯ

[686] สิตํ เสตํ กมลํ ‘‘ปุณฺฑรีก’’นฺตฺยุจฺจเต, ปุฑิ ขณฺฑเน, มุฑิริตฺเยเก, อิโก, อราคโม จ, มสฺส โป, อิสฺสีกาโร จ, ปุณฺฑรีกํฯ รตฺตํ ตุ กมลํ ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ โจจฺจเตฯ โกเก นาทยตีติ โกกนาทํ, โณฯ รตฺตุปฺปเล จ, ‘‘โกกนทํ, โกกนุท’’นฺติปิ ปาโฐ, เก กนติ ทิพฺพตีติ วา โกกนทํ, ภูวาทิ, โท, อสฺโสฯ กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, เก กาสตีติ โกกาสโก, ณฺวุ, กาส ทิตฺติยํฯ

ทฺวยํ เกสเร, เก ชายตีติ กิ, กมลาทิ, ตสฺมิํ ชายติ, ชลตีติ วา กิญฺชกฺโข, โข, นสฺส, ลสฺส วา โก, นิคฺคหีตาคโม, เก สรตีติ, อ, สตฺตมิยา อโลโป, ทฺวยมนิตฺถีฯ ทฺวยํ ปทฺมาทิทณฺเฑฯ ทณฺฑสทิสตาย ทณฺโฑฯ นล คนฺเธ, โณฯ

[687] ทฺวยํ มุฬาเลฯ วิส เปรเณ, วสฺส โภ, ภิสํ, ภาส ทิตฺติยํ วา, อาการสฺสิฯ มูเล ชายตีติ มุฬาโล, อญฺญตฺเถ อโล, รสฺสาทิ, ฬตฺตญฺจ, มูล ปติฏฺฐายํ วา, อโล, เสสํ ปุพฺพสทิสํ, ทฺวยํปฺยนิตฺถีฯ

ทฺวยํ กณฺณิกายํฯ พีชสฺส โกโส อากโร พีชโกโสฯ กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกา, กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสสณฺฐานตาย กณฺณิกา, ปทุมาทีนํ สมูเห คหเน วเนตฺยตฺโถฯ สณ ทาเน, โฑ, สณฺฑํ, ‘‘สณฺฑํ ปทฺธาทิสงฺฆาเต, โคปติมฺหิ ปุเม ภเว’’ติ นานตฺถสงฺคโหฯ

[688] ทฺวยํ ปทฺมกุมุทาทิสามญฺเญ, ตถา หิ ปทฺมํ มโหปฺปลํ สิโตปฺปลมุจฺจเต, ‘‘กุวลยํ อุปฺปลญฺจ, นีลมินฺทีวรนฺติ หิ’’อิติ พฺยาฑิ, ‘‘อุปฺปลญฺจ กุวลยํ, นีลมินฺทีวรํ มต’’นฺติ ภาคุริ จ, ‘‘โรโม สิติ จ นีโล, กุวลยมินฺทีวรญฺจ นีลมฺพุช’’นฺติ ตุ วรรุจิฯ ‘‘กุวลยทลสาโมปฺยงฺคทธิติ ปริธู สร’’นฺติ มาลธิ, มาธโว จ, ตตฺร ปุพฺพกมตมิห นิสฺสียเตฯ ยทฺเยวํ กถมุปฺปลสทฺเทน นีลุปฺปลาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มโหปฺปลาทิมฺหีติ? วุจฺจเต – สามญฺเญปิ ธญฺญตฺเต ยถา ธญฺญสทฺเทน กลมาทีสฺเวว พุทฺธิ, น ปน มุคฺคาทีสุ, เอวมิหาปิฯ

อุปุพฺโพ ปา ปาเน, อโล, ทฺวิตฺตํ, อุทเก ปฺลวตีติ วา อุปฺปลํ, ยทาทิฯ กุยา ปถวิยา วลยํ อิว โสภากรตฺตา กุวลยํฯ

ทฺวยํ นีลุปฺปเลฯ นีลวณฺเณ, อ, นีลํ, อินฺทตีติ อินฺที, นทาทิ, อินฺที ลกฺขี, ตสฺสา วรํ อินฺทีวรํ, อินฺท ปรมิสฺสริเย วา, อีโรฯ

อสฺมิํ นีลุปฺปเล เสเต กุมุทํ นามฯ กุยํ โมทเต กุมุทํ, โณฯ อสฺส ปทุมาทิโน กนฺโท สาลูกมุจฺจเตฯ กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, กนฺท อวฺหาเน วา โรทเน จฯ สล คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อุโก, ทีโฆ, สาลูกํฯ

[689] ติกํ รตฺตารตฺตสามญฺเญฯ กมลโต อญฺญตรสฺมิํ ชลกุสุเม, น ตุ รตฺเตเยว, สุคนฺเธน ยุตฺตํ โสคนฺธิกํฯ กสฺส หารํ อิว โสภากรตฺตา กลฺลหารํ, ลาคโม, ทฺวิตฺตญฺจฯ ทกํ สีตลํ กโรตีติ ทกสีตลิกํฯ

ทฺวยํ เสวาเลฯ อุทกํ เสวตีติ เสวาโล, อโล, วการาคโม, อิสฺเส จฯ นีลตีติ นีลิกา, นีล วณฺเณ, อิโก, นีลวณฺณโยคโต วา นีลิกา, เสวโลปิ, ทฺวยํ ปทฺมยุตฺเต เทเส, ปทฺมสมูเห จฯ นฬินี จ ปงฺกชินี วิสินี จ สโรชินี ปทฺมินีติ ปริยายาฯ ‘‘ปทฺมสณฺฑํ ตทากเร’’ติ หิ ปริยายํ รตนมาลายํ มาธโว, วิสํ สมํ, ตพฺพนฺตตาย วิสินี, อิโน, นทาทิฯ อมฺพุชโยคโต, อมฺพุชานํ สมูหโต วา อมฺพุชินีฯ

[690] ติลพีชาทโย เสวาโล นามฯ ตตฺร ติลพีชปฺปมาณํ ชลสณฺฐิตํ นีลาทิวณฺณยุตฺตํ ติลพีชํ นามฯ สงฺโข นาม สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุขาปิธานาทิปฺปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโสฯ ปณโก นาม ภมรสณฺฐาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส, ปณ สงฺขาเต, ณฺวุ, ปณโกฯ

ปาตาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา ธีมตา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ ภูกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ

3. สามญฺญกณฺฑ

1. วิเสสฺยาธีนวคฺควณฺณนา