[330] ทฺวยํ สลฺลนีหรเณ เวชฺเชฯ กาเย ปวิฏฺฐสราทิสลฺลสฺส นีหรโณ เวชฺโช สลฺลเวชฺโชฯ ยถาวุตฺตํ สลฺลํ นีหรณวเสน กนฺตติ ฉินฺทตีติ สลฺลกตฺโต, กติ เฉทเน, โตฯ ทฺวยํ ปฏิกาเรฯ ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ภาเว อฯ ปติปุพฺโพ กโรติ ติกิจฺฉายํ, กรโต ริริยาฯ

จตุกฺกํ โอสเธฯ ภิสชานมิทํ เภสชฺชํ, ณฺยฯ น วิชฺชเต คโท ยสฺมินฺติ อคโทฯ ภิสชานมิทํ เภสชํ, โณฯ อุส ทาเหฯ โรคโมสาเปตีติ โอสธํ, โธ, อถ วา โอสธี นาม อสํโยคทพฺพํ, เตหิ สํโยชิตํ โอสธํฯ ชายุปฺยตฺรฯ ชิ ชเย, ณุฯ

[331] ติกํ อาโรคฺเยฯ อนตฺถการกตฺตา กุจฺฉิตากาเรน สรีเร เสนฺตีติ กุสา, โรคา, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ อามยสฺสาภาโว อนามยํ, อพฺยยีภาโวฯ อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํฯ กุสลานามยาโรคฺยนฺติ สมาหารทฺวนฺโทฯ ทฺวยํ อนามยชเนฯ กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กลติ ยถาสุขํ สพฺพิริยาปเถสูติ กลฺโล, โลฯ ‘‘กาลํ ขมตีติ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺโย’’ติ องฺคุตฺตรนิกายฏีกายํฯ นตฺถิ อามโย ยสฺมิํ นิรามโยฯ วุตฺโตปฺยตฺรฯ วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ ปสตฺถา อสฺสตฺถีติ วุตฺโตฯ โรคโต นิคฺคตชเน ปน อุลฺลาโฆ, ลาฆ สามตฺถิเย, อุสทฺโทยํ โรควิมุตฺยตฺโถฯ นราทิตฺตา, นรปฺปธานตฺตา จ นรวคฺโคฯ

นรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา

[332] สนฺตติปริยนฺตํ วํเสฯ กุล สนฺตานพนฺธูสุ, ภูวาทิ, โณ, กุลํ, วน สมฺภตฺติยํ, โสฯ สํตนุ วิตฺถาเร, โณฯ อภิมุขํ ชเนตีติ อภิชโน, โณฯ โค วุจฺจติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ, เต ตายตีติ โคตฺตํฯ โคตฺรมฺปิฯ ควํ สทฺทํ ตายตีติ วา โคตฺตํ, ตา ปาลเนฯ อนุปุพฺโพ อิ คติยํ, กรเณ อฯ ตโนติสฺมาติ, สนฺตติ, นโลโป, อิตฺถิยํฯ

สนฺตติ ปนฺติวิตฺถาร-โคตฺเตสุ กวิภี มตา;

ปรมฺปรา ภเว จาปิ, ปุตฺตกญฺญาสุ สนฺตติฯ

ขตฺติยาทโย ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทา จตฺตาโร วณฺณา กุลานิ ภวนฺติ, เอเต หิ อญฺญมญฺญมสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต ฐเปตพฺพโต วณฺณาติ วุจฺจนฺเตฯ วณฺณ ฐปเนฯ

[333-334] ฉกฺกํ กุลีเนฯ กุลสฺสาปจฺจํ กุลิโน, อิโน อปจฺเจฯ โสภโน ชโน สชฺชโนฯ สปรตฺถํ สาเธตีติ สาธุ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, อุฯ สภายํ สาธุ สภฺโยฯ สาธฺวตฺเถ โยฯ อย คติยํฯ อยิตพฺโพ อุปคนฺตพฺโพติ อยฺโย, กมฺมนิ โยฯ มหากุลสฺสาปจฺจํ มหากุโล, โณฯ

ภูภุชนฺตํ ราชสามญฺเญฯ อติเตชวนฺตตาย วิเสเสน ราชเต ทิพฺพเตติ ราชา, ราช ทิตฺติยํฯ ภุยา ภูมิยา ปติ ภูปติ, ภุํ ปาเลตีติ วา ภูปติ, ปา รกฺขเณ,ติ, รสฺโสฯ ปถวิยา อิสฺสโร ปตฺถิโว, โณ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ ชคติํ ภูมิํ ปาเลตีติ ชคติปาโล, กมฺมนิ โณฯ ทิสานํ ปติ ทิสมฺปติ, ทิสา, ทิสฏฺเฐ วา ปาเลตีติ ทิสมฺปติ, รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จฯ ภุํ ภูมิํ ภุญฺชตีติ ภูภุโช, ภุช ปาลนชฺโฌหรเณสุ, อิธ ปาลเน, รุธาทิฯ มหิขิโตปฺยตฺรฯ ขิ นิวาสคตีสุ, มหิํ อขิ คตวา มหีขิโตฯ

[335] ปชฺชทฺธํ มุทฺธาภิสิตฺเต ชาติขตฺติเย, ‘‘ราชชจฺเจ จ ขตฺติเย’’ติ วจนโตฯ

รญฺโญ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ราชญฺโญ, ญฺโญ อปจฺเจฯ ‘‘ขตฺติโย ตุ วิรา ขตฺตํ, ราชญฺญทฺวิชลิงฺคโน’’ติ รภส, รตนโกเสสุ ปริยายาฯ ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺติโย, อปจฺเจ อิยปจฺจโย ทิสฺสเต, เขตฺตานํ อธิปติภูตตฺตา วา ขตฺติโยติอาทิกปฺปิกราชา วุจฺจติ, ตปฺปภวตฺตา ปน มุทฺธาภิสิตฺเตสฺวปิ ตํสมญฺญา, เอสฺสตฺตํฯ ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺตํ, โณฯ รชฺชาโรปนสมเย ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺโขทเกน คงฺคานีเตน มุทฺธนิ ขตฺติยกญฺญาทีหิ อภิสิตฺตตฺตา มุทฺธาภิสิตฺโต, ปฐมขตฺติโยฯ ตปฺปภวตาย ปน อนภิสิตฺตา จ มุทฺธาภิสิตฺตาขฺยา, ยถา – พฺรหฺมพาหุชสฺส วํเส ชาตสฺสาปิ พฺรหฺมพาหุโชฯ พฺรหฺมพาหุโต ชาตตฺตา พาหุโชติ หิ นิกายนฺตริกานํ ลทฺธิฯ ยสฺมิํ ปน ราชินิ อเสสา สามนฺตา ปณมนฺติ, โส อธิสฺสราขฺโย [อมร 18.2]ฯ สํ สตฺโต ลคฺโค อนฺโต ยสฺสา สา สมนฺตา, สวิสยานนฺตรา ภูมิ, สมนฺตาย อิเม สามนฺตา, อนนฺตรราชาโนฯ

ทฺวยํ จกฺกวตฺตินิฯ สพฺพภูมิยา อิสฺสโร สพฺพภุมฺโม, ณฺโยฯ ปุญฺโญปนีเตน จกฺกรตเนน วตฺตเต อสาธุทมนิกาทิราชวตฺตํ อนุติฏฺฐตีติ จกฺกวตฺตี, ณี, จกฺกรตนํ วตฺเตติ อากาเส อตฺตโน ปุรโต คมยตีติ วา จกฺกวตฺตี, ปุญฺญจกฺกํ, จตุจกฺกํ วา สตฺเตสุ วตฺเตติ, เต วา อสฺมิํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, จกฺกรตนุปฺปาทนตฺถํ ทฺวาทสวสฺสจริตํ ทสราชธมฺมํ วตฺตเมตสฺสตฺถีติ วา จกฺกวตฺตีฯ ตตฺถ อนฺโตชนสฺมิํ พลกาเย ธมฺมิการกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ, อนุยุตฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, อธมฺมการปฏิกฺเขโป, อธนานํ ธนุปฺปาทนํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหปุจฺฉนนฺติ อิทํ ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ, อิทเมว จ คหปติเก, ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธมฺปิ ทีเปสุฯ

จตูสฺวปิ ทีเปสุ อาณาธมฺมจกฺกานิ สตฺเตสุ ปวตฺเตตีติ วา จกฺกวตฺตีฯ อญฺโญ อสพฺพภุมฺโม อนวกาโส สามนฺโต ภูโป มณฺฑลิสฺสโร นามฯ สยมาณาปวตฺติฏฺฐานวเสน ปริจฺฉินฺนสฺเสว มณฺฑลสฺส อิสฺสโร, น สพฺพมณฺฑลสฺสาติ มณฺฑลิสฺสโรติปิฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพภุมฺโม, จกฺกวตฺตี’’ติ ทฺวีหิ นาเมหิ จตุทีปิสฺสโร ราชา ทีปิโต, อิธานาคเตปิ สงฺคเหตฺวา กถิเตน อธิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, มณฺฑลิสฺสรปเทน ปเทสิสฺสโร ราชา ทีปิโตฯ อถ วา มณฺฑลิสฺสรปเทน เอกทีปิสฺสโร ราชา, เสเสหิ ราชราชญฺญาทีหิ พาหุชปริยนฺเตหิ ปเทสิสฺสโร ทีปิโตฯ

[336] ทฺวยํ ราชเภเทฯ สุขุมตาย ลีนา อปากฏา ฉวิโย เยสํ เต ลิจฺฉวิโนฯ ลิจฺฉวี จ วชฺชี จาติ ทฺวนฺโทฯ ทฺวยํ สมฺมาสมฺพุทฺธกุเล ราชินิฯ ปุริมตรสมฺภูเต สกฺยกุเล สญฺชาตตฺตา สกฺโย, โณฯ สกฺโกปิฯ สกฺเย ภโว สากิโย, อิโย, ยโลโป, ทีโฆ จฯ

ปญฺจกํ พุทฺธปุตฺตสฺสายสฺมโต ราหุลสฺส มาตริฯ ภทฺท กลฺยาเณ, โสขฺเย จฯ กุลาจารรูปาทิวเสน กลฺยาณตฺตา ภทฺทาฯ กจฺจสฺสาปจฺจํ กจฺจานา, อปจฺจสทฺโทยํ นิจฺจํ นปุํสเก ปุตฺเต, ปุตฺติยญฺจ ภวตีติฯ

‘‘ราหุ วิย จนฺทํ มม นิกฺขมนํ ลาตุกาโม จายํ เม ปุตฺโตติ ราหุโลติ นาเมน ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปิตรา วุตฺโต สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุโลเยเวตฺถ ราหุโล, ตสฺส มาตา ราหุลมาตา, พิมฺพํ วุจฺจติ สรีรํ, อติสยวณฺณสรีรยุตฺตตาย พิมฺพา, วมิธาตุมฺหา วา โพ, วสฺส พตฺตํฯ ยโส วุจฺจติ ปริวาโร, กิตฺติ จ, เต ธาเรตีติ ยโสธรา, มนาทิตฺตา อสฺโสฯ

[337-339] เยสํ ขตฺติยานํ ธนํ สตํ โหติ, กีทิสํ ตํ ธนํ? นิธานคํ ปถวาทีสุ นิธานวเสน คตํ ปวตฺตํ, เตสํ ธนานํ สตํ กหาปณานํ, กิตฺตกปฺปมาณานํ? โกฏีนํ สตํฯ เกน ปริจฺเฉเทน? เหฏฺฐิมนฺเตน เหฏฺฐิมโกฏฺฐาเสน, เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน วา โกฏีนํ สตํ โหติฯ ทิวสวฬญฺโช ทิวเส ทิวเส วฬญฺชิตพฺโพ ปน กหาปโณ วีสตมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ขตฺติยา ‘‘ขตฺติยมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ มหนฺโต ธนสาโร เยสนฺเต มหาสาลา, ลตฺตํ, อมฺพณมตฺร เอกาทสโทณมตฺตํฯ

เยสํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ นิธานคานิ นิธานวเสน ปวตฺตานิ อสีติโกฏิธนานิ โหนฺติ, ทิวสวฬญฺโช ปน กหาปโณ ทสมฺพณมตฺตํ โหติ, เต ทฺวิชา ‘‘ทฺวิชมหาสาลา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ

นิธานเค, วฬญฺเช จ ธเน ตทุปฑฺเฒ เตสํ ทฺวิชมหาสาลานํ ธนสฺส อุปฑฺฒภาเค สติ คหปติมหาสาลา นาม สิยุํ, อุภยตฺราปิ เหฏฺฐิมนฺเตเนว ธนปริจฺเฉโทฯ

[340] โย น หีโน, น จุกฺกฏฺโฐ, มชฺฌิมาธิการพฺยวฏฺฐิโต ราชปุตฺตเสนาปติมหากณิตฺถราทิ, โส มหามตฺโตฯ มหตี มตฺตา ปริจฺเฉโท ยสฺส มหามตฺโต, รูปเภเทน ปฏฺฐานํ กฺลีวํฯ

‘‘ปกติยํ มหามตฺเต, ปญฺญายํ ปรมตฺตนิ;

นปุํสกํ ปธานํ ตํ, เอกตฺเต ตุ’ตฺตเม สทา’’ติฯ

รภโส จฯ ‘‘มหามตฺโต, ปฏฺฐาโน จา’’ติ ตุ ปุํสกณฺเฑ โวปาลิโตฯ ปกฏฺเฐ ติฏฺฐตีติ ปฏฺฐานํ, ยุ [อภิธานปฺปทีปิกา ฏีกา 983, 1123 คาถาสุปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ

ปญฺจกํ มนฺตินิมฺหิฯ มติปฺปธาโน สจิโว สหาโยฯ อิติกตฺตพฺพตาวธารณํ มนฺโต, ตํโยคา มนฺตินีฯ อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินี, อถ วา มนฺเตน นยตีติ มนฺตินี, อถ วา มนฺตโยคา มนฺติ, เนตีติ นี, มนฺติ จ นี จาติ มนฺตินีฯ ‘‘มติสจิวมนฺตินี’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ทฺวนฺโทฯ รญฺญา สห ชีวตีติ สชีโวฯ สจเต สมเวโต ภวตีติ สจิโวฯ สจ สมวาเย, โว, อิการาคโม จฯ สพฺพกิจฺเจสุ รญฺญา มนฺเตน อมา สห ภวตีติ อมจฺโจ, อมาสทฺโทยํ นิปาโต สหตฺเถ จฺจปจฺจโยฯ สชีวมตฺเต จามจฺจสทฺโท วตฺตติฯ ทฺวยํ เสนาปติมฺหิฯ เสนํ นยตีติ เสนานีฯ จมูนํ เสนานํ ปติ จมูปติฯ

[341] นฺยาสาทีนํ อิณาทานทายวิภาคาทีนํ วิวาทานํ โวหารานํ อุปทฏฺฐริ อุปทสฺสิเต อกฺขทสฺโส, อกฺเข โวหาเร ปสฺสตีติ อกฺขทสฺโส, โณ, ธมฺมาธิกรณิโยฯ ปุจฺฉาวิวาโก, ปญฺหวิวาโกปฺยตฺรฯ

ปชฺชฑฺฒํ ปฏิหาเรฯ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ณิโก, โอการาคโมฯ ปฏิหรติ วิญฺญายติ เตนาติ ปฏิหาโร, โณฯ ทฺวาเร ติฏฺฐตีติ ทฺวารฏฺโฐ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวารปาลโกฯ ทฺวารฏฺฐิโต, ทสฺสโกปฺยตฺรฯ

[342] ราชูนํ องฺครกฺขคโณ อนีกฏฺโฐติ มโตฯ ‘‘รกฺขิวคฺโค ตุ โย รญฺญํ, โส’นีกฏฺโฐ’ภิธียเต’’ติ อมรมาลายญฺจ, อนีเกน สมูเหน ติฏฺฐตีติ อนีกฏฺโฐ, โณฯ

ทฺวยํ มหลฺลเกฯ กญฺจุกํ โจฬํ, ตํโยคา กญฺจุกีฯ โสกํ วินฺทตีติ โสวิทลฺโลฯ วิท โลเภ, โล, กโลโปฯ ถาปติ, โสวิโทปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เสวเกฯ ปภุโน ปจฺฉา ชีวตีติ อนุชีวี, ณีฯ เสว เสวเน, ภู, ณฺวุฯ อตฺถีปฺยตฺรฯ อตฺถ ยาจนายํฯ อตฺถนมตฺโถ, อาสีโส, ตํโยคา อตฺถีฯ

[343] ทฺวยํ อธิกมตฺเตฯ คาเมสุ อธิกตฺตา อธิกา อิกฺขา อนุภวนเมตสฺส อชฺฌกฺโข, อิสฺสตฺตํฯ อธิกํ กโรตีติ อธิกโตฯ อิทํ ทฺวยํ ถายุกโคปานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํฯ ตตฺร เอกคาเม อธิกโต ถายุโก, พหูสุ คาเมสฺวธิกโต โคโปฯ วุตฺตญฺจามรโกเส ‘‘ถายุโกธิกโต คาเม, โคโป คาเมสุ ภูริสู’’ติฯ [อมร 18.7] รุทฺเทนาปิ วุตฺตํ ‘‘คาเมสฺวธิกเต โคโป, โคฏฺฐชฺฌกฺเขปิ วลฺลโภ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 18.7]ฯ

ทฺวยํ สุวณฺณรชตชฺฌกฺขานํ ทฺวินฺนมฺปิ นามํฯ หิรญฺญํ วุจฺจติ อกตสุวณฺณาทิ, ตตฺร นิยุตฺโต เหรญฺญิโกฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, โข, นิกฺโข, สุวณฺณาทิวิกาโร, ตตฺร นิโยโค นิกฺขิโกฯ วิเสสโต ปน สุวณฺณชฺฌกฺเข โภริโกฯ ภูริสทฺโท สุวณฺเณ, ตํโยคา โภริโกฯ รูปฺยาชฺฌกฺเขนิกฺขิโก, ตสฺมา’ย’มุภยตฺราปิ เหรญฺญิโกติ สามญฺญสฺมิํเยวฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘โภริโก กนกาชฺฌกฺโข,

รูปฺยา’ชฺฌกฺโข ตุ นิกฺขิโก’’ติ [อมร 18.7]ฯ

สสฺส อตฺตโน วิชิคีสภูตสฺส เทสานนฺตโร สมนฺตโต มณฺฑลีภูโต ราชา สตฺตุรุจฺจเต เอกตฺถาภินิเวสิตตฺตาฯ ตโต ปรํ วิชิคีสภูมฺเยกนฺตริโก มิตฺโต เอกตฺถการิตฺตโนปการตฺตาฯ อริวิชิคีสมิตฺตานํ ปน มณฺฑลานํ พหิภูโต ทูรมณฺฑลฏฺโฐ วิชิคีสภูมิยา อจฺจนฺตพฺยวหิโต พลาธิโกปิ โย นาปกโรตฺยุปกาโรติ วา, ส อุทาสีโน ทูรมณฺฑลตฺเตโนปการตฺตาฯ

ทูรมณฺฑเล อาสตีติ อุทาสีโน, อุปุพฺโพ อาส อุปเสวเน, ยุ, อสฺสิ, ทาคโม จฯ สตฺตุมภิยุญฺชมานสฺส วิชิคีสสฺส สตฺตุหิตาย โย ปณฺหิํ คณฺหติ ปิฏฺฐิโต วตฺตติ, โส ปณฺหิคฺคาโหฯ ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉา ปทํ วิชิคีสสฺสา’’ติ รตนโกเสฯ ‘‘ปณฺหิปาเท พฺยูหปิฏฺเฐ’’ติ [ติกณฺฑเสส 3.3.134] ติกณฺฑเสโสฯ ‘‘ปณฺหิ ปจฺฉิมภาเค จ, ปาทมูโลมทิฏฺฐิสุฯ เสนาปิฏฺเฐ กุมฺภิยญฺเจ’’ติ ตุ นานตฺถสงฺคเหฯ

[344-345] ทิฏฺฐนฺตํ ริปุมฺหิฯ มิตฺตปฏิปกฺขตฺตา อมิตฺโต, รปตฺยวณฺณํ รชเตติ ริปุ, อุ, อิตฺตํ, รป, ลป, ชป, ชปฺป วจเน วาฯ เวรํ วิโรโธ ยสฺสตฺถีติ เวรี, อี, ทุกฺขเหตุตฺตา สปตฺติ อิว สปตฺโต, อิวตฺเถ อการปจฺจโยฯ อร คมเน,ติ, ภูวาทิตฺตา อาคโมฯ สท สาทเน, ตุ, ภูวาทิ, สตฺตุ, ยวาทิจุณฺเณปิฯ อร คมเน, เวรมรตีติ อริ, รสฺสนฺโต อิฯ สปตฺตาทีนํ จตุนฺนํ ทฺวนฺโท, ‘‘พฺยญฺชโน จ วิสํโยโค’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน เอกตการสฺส โลโป จฯ ปติยมตฺถนํ ปจฺจตฺโถ, ตํโยคา ปจฺจตฺถิโก, ปติยํ วิปรีตคมนํฯ ปนฺถ คติยํ, จุราทิฯ ปริปนฺโถ ปริสฺสวฏฺฐานํ, ตํโยคา ปริปนฺถีฯ ปฏิวิรุทฺโธ ปกฺโข สหาโย ปฏิปกฺโข, ตถา วิปกฺโขฯ น หิโต อหิโตฯ หิํสายํ รมตีติ [ปรตีติ (?)] ปโร, กฺวิฯ ปฏิปกฺขภาเวน อมติ คจฺฉตีติ ปจฺจามิตฺโต, อม คมเน, โต, ทฺวิตฺตํฯ

นตฺถิ เอตสฺมา อีติ อุปทฺทโวติ อนีโต , มิตฺโต, ตปฺปฏิปกฺโข ปจฺจนีโต, โส เอว ปจฺจนีโก, ตสฺส โก, ยถา นิยโกฯ วิโรโธสฺสตฺถีติ วิโรธี, อีฯ ทิส, ทุส อปฺปีติยํ, ทิวาทิฯ วิทุสฺสนสีลตาย วิทฺเทสี, ทฺวิตฺตํ, อิสฺเสตฺตํฯ ทุสฺสตีติ ทิโส, อฯ ตปจฺจเย ทิฏฺโฐ, ธาตฺวนฺเตน สห ฏฺฐาเทโสฯ ทฺเวสโณ, ทุหทโย, ทสฺสุ, สาตฺตโว, อภิฆาตีปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อนุกูลเนฯ อนุโรธนํ อนุโรโธ, โณฯ รุธ อาวรเณฯ อนุรูปํ ปวตฺตนํ อนุวตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภู, ยุฯ

[346] ปญฺจกํ มิตฺตสามญฺเญฯ มิท สฺเนเห, ภูวาทิ, โต, วยสา ตุลฺโย วยโส, มูลวโยสทฺเทหิ สญฺญายํ สปจฺจโย [ยปจฺจโย (?) ปาณินิ 4.4.91 สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ], สพฺพการิเยสุ สห วยตีติ วา วยโส, วย คมเน, สหสฺส โส วณฺณวิปริยโยฯ สห อยติ กิจฺเจสูติ สหาโย, อย คมเน, สหสฺส สาภาโว, ยถา สหธมฺมิโกฯ สห วา หานิ, อโย วา วุฑฺฒิ ยสฺส สหาโย, ติปทพหุพฺพีหิ, ยถา ปรกฺกมาธิคตสมฺปทาฯ อถ วา หานิ จ อาโย จ หายา, นิโลโป, เต ยสฺส อตฺถิ, โส สหาโย, ‘‘สปกฺขโก, สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตาฯ สุนฺทรํ หทยเมตสฺสาติ สุหทโย, อโลโป, ทฺยสฺส โช, โสว สุหชฺโชฯ สห ปริสหเนฯ

ปริสหนํ อทุสฺสนํ, โข, หโลโป, สขา, ราชาทิ, สมาโน ขฺยาโต ปตีโต วา สขา, ยโลโป, สมานสฺส จ สภาโวฯ สินิทฺโธ, สฺนิทฺโธ, สวโยปฺยตฺรฯ สขฺยสตฺตปทินา ปน เมตฺติยํ วตฺตนฺติฯ สขิมฺหิ ภวํ สขฺยํฯ สตฺตหิ ปเทหิ อวคมฺยเตติ สตฺตปทินํ [สตฺตปทีน (อมร 18.12)], อิโนฯ

ทฺวยํ อเภชฺชมิตฺเตฯ สพฺพกาลํ ภชตีติ สมฺภตฺโต, ภช เสวายํ, ภูวาทิฯ ทฬฺโห ถิโร มิตฺโต ทฬฺหมิตฺโตฯ ทฺวยํ ทิฏฺฐมตฺตมิตฺเตฯ กิญฺจิ กาลํ ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺโฐฯ สํสทฺโทยมปฺปตฺโถฯ ทิส เปกฺขเน, ทสฺสนํ ทิฏฺฐํ, ตํ มตฺตา ปมาณเมตสฺส ทิฏฺฐมตฺตโก, สกตฺเถ โกฯ

[347] ทฺวยํ จรปุริเส ตาปสาทิรูเปน จรมตฺเตฯ จรติ ชานาติ ปรจกฺกนฺติ จโร, อ, จาโรปิ, โณฯ คุฬฺหปุริโส คุตฺตปุริโสฯ ยถารหวณฺโณ, ปณิธิ, อปฺปสโป, ผสฺโสปฺยตฺรฯ ตตฺราทิทฺวยํ วาณิชกสิพลลิงฺคภิกฺขุกจฺจายนาทิเลเสน ถายินิจเรฯ อิตเร อิธาคตสทิสตฺเถฯ วณฺโณ ปกาโร, ยถารหวณฺโณ ยถารหปฺปกาโรฯ เยน ปรจกฺกํ สกฺกา ญาตุํ ตปฺปการวา อิจฺจตฺโถฯ ปณิธิยฺยเต เญยฺยมสฺมิํ ปณิธิ, อิฯ อปกฏฺฐํ สปฺปติ จรตีติ อปสปฺโป, อฯ ผุส พาธนผุสเนสุ, อ, ผสฺโสฯ

ติกํ ปถิเกฯ ปเถ คจฺฉตีติ ปถาวี, วี, ทีโฆฯ อิโก, ปถิโกฯ อทฺธนิ มคฺเค คจฺฉติ สีเลนาติ อทฺธคูฯ อทฺธโคปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ทูเตฯ ทุ ปริตาเป, โตฯ สนฺเทสํ วาจิกํ หรตฺยเนเนติ [หรตีติ (?)]ฯ

ทฺวยํ โชติสิเกฯ คณยตีติ คณโก, ณฺวุฯ มุหุตฺตํ กาลวิเสสํ ชานาตีติ มุหุตฺติโก, วาคฺคหเณน น วุทฺธิฯ สํวจฺฉโร, โชติสิโก, เทวญฺญู, โมหุตฺโต, ญาณิโก, กาตนฺติโกปฺยตฺรฯ กตนฺโต เทวมตฺตํ, ตํ ชานาตีติ กาตนฺติโกฯ

[348] ทฺวยํ เลขเกฯ ลิข เลขเน, ภู, ณฺวุฯ ลิเปน มสฺโยปเทเสน ภวตีติ ลิปิ, อิ, วณฺณสณฺฐาโน, ตํ กโรตีติ ลิปิกาโรฯ อกฺขรจโณ, อกฺขรจุญฺจุปฺยตฺรฯ จน ทาเน, ภูฯ จญฺจุ คติยํฯ

เมลานนฺทา มสิมณิ, เมลนฺธุ วณฺณกูปิกา;

มสิชลนฺตุ เมลา จ, ปตฺตญฺชนํ มสิ ทฺวิสุฯ

เลขนี วณฺณตูลี จ, วณฺณกกฺขรตูลิกา;

วณฺณทูโต โสตฺถิมุโข, เลโข วาจิกหารโกฯ

กาจนกิตลิโก จ, กาจนํ ตนฺนิพนฺธนํ;

เลขฺยฏฺฐานํ คนฺถกุฏิ, มุทฺทา ปจฺจยการินี [ติกณฺฑเสส 2.8.27, 28, 29]ฯ

ทฺวยํ วณฺเณฯ วณฺณียติ ปกาสียติ อตฺโถ เยน, โส วณฺโณ, วณฺณ ปกาสเนฯ น ขรติ น ขียตีติ อกฺขโร, ขร วินาเส, ขิ ขเย วา, ตทา อโรฯ ลิขนํ, ลิปิ, ลิขิ อิเม วณฺณสณฺฐาเน วตฺตนฺติฯ ลิปิลิขิโย อิตฺถิยํฯ

เภทาทโย อิเม จตุโร อุปายา สตฺตุวิชยการณานิฯ สตฺตุวิชยมุปคจฺฉนฺติ เอเตหีติ อุปายาฯ ปรสฺมา วิสิเลสนํ เภโทฯ

สฺเนหราคาปนยนํ , สํหาโสปฺปาทนํ ตถา;

สนฺตชฺชนญฺจ เภโทยํ, วิญฺญูหิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร 17.8]ฯ

ตตฺรายํ ตวานุคฺคเตน ปวุทฺโธ ปาสาทตรโว วิย อตฺตานญฺโจจฺฉินฺทิสฺสตีติ สงฺกายํ ชนิตายํ สฺเนหภตฺติญฺจาปนยติฯ อภิภวนญฺโจปาทยติ [ปทฺธญฺโจปาทยติ (ก.)]ฯ อญฺญสฺส จ ปริยปจฺจามิตฺตานุคฺคหณสฺส มรณเมวนฺโต ภวิสฺสตีตฺเยวํปการมภิภยนํ สนฺตชฺชนํฯ

วโธตฺถคฺคหณญฺเจว, ปริกฺเลโส ตเถว จ;

อิติ ทณฺฑวิธญฺญูหิ, ทณฺโฑปิ ติวิโธ มโต [กามนฺทกียนีติสาร 17.9]ฯ

ปริกฺเลโส พนฺธนตาฬนาทิฯ

อญฺญมญฺโญปการานํ, ทสฺสนํ คุณกิตฺตนํ;

สมฺพนฺธสฺส สมกฺขานํ, อายติํ สมฺปกาสนํฯ

วาจา เปสลยา สาธุ, ตวาหมิติ จปฺปณํ;

อิติ สามวิธญฺญูหิ, สามํ ปญฺจวิธํ มตํ [กามนฺทกียนีติสาร 17.4-5]ฯ

‘‘อสฺมิํ เอวํ กเต อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสาทสฺสนํ อายติสมฺปกาสนํฯ อปฺปณมิตฺยงฺคสฺส ทานํฯ

ทานญฺจ ปญฺจธา สารสฺสาสารสฺส จ ทพฺพสฺส คหิตสฺส สมปฺปณํ, ตถาคหิตสฺสานุโมทนํ, ตถา อปุพฺพทานํ, ตถา ‘‘อมุสฺส ทพฺพํ คณฺหาหิ, ตเถว ภวิสฺสตี’’ติ ปรเสสุ สยํ คาหปฺปวตฺตนํ, ตถา อิณปฺปโมจนญฺเจติฯ ยถาห –

‘‘โย สมฺปตฺตธโนสฺสคฺโค, อุตฺตมมชฺฌิมาธโม;

ปติทานํ ตถา ตสฺส, คหิตสฺสานุโมทนํฯ

ทพฺพทาน’มปุพฺพญฺจ , สยํ คาหปฺปวตฺตนํ;

เทยฺยสฺส ปฏิโมกฺโข จ, ทานํ ปญฺจวิธํ มต’’นฺติ [กามนฺทกียนีติสาร 17.6-7]ฯ

เอเต จตฺตาโร อุปายา มายาทีสฺเววนฺโตคธา, ตถา หิ มาโยเปกฺขา จ ทณฺฑนฺโตคธาฯ อินฺทชาลญฺจ เภเท อนฺโตคธํฯ เกจิ ปนาหุ

‘‘สามํ ทานญฺจ เภโท จ, ทณฺโฑ เจติ จตุกฺกกํ;

มาโยเปกฺขินฺทชาลญฺจ, สตฺโตปายา ปกิตฺติตา’’ติ [กามนฺทกียนีติสาร 17.3]ฯ

[349] นามมตฺเตน วุตฺตานํ เภทาทีนมิทานิ ปริยายานฺยาหฯ ตตฺร ทฺวยํ เภเทฯ ชป มานเส จ [ชโป จินฺตนวาจาสุ (ธาตฺวตฺถสงฺคห, 135 คาถา)], ภู, โณฯ ภิทิ ทฺวิธากรเณ, โณฯ

ติกํ ทณฺเฑฯ ทณฺฑ นิปาตเน, จุราทิฯ สโห วุจฺจติ พลํ, ตพฺภวํ สาหสํฯ ทมนํ ทโม, ทีฆปฏิเสโธฯ

[350] สามํ สุทฺทวคฺเค, ทานญฺจ พฺราหฺมณวคฺเค กเถสฺสติฯ สามฺยาทโย สตฺตเรวาจริยมเตฯ ปรมฺปโรปการิตฺตา รชฺชสฺสงฺคานิฯ ปกฏฺฐมุปกุพฺพนฺติ รชฺชนฺติ ปกติโยติ โจจฺจนฺเตฯ วุตฺตญฺจ กามนฺทกีเย –

‘‘สามฺย’มจฺจญฺจ รฏฺฐญฺจ, ทุคฺคํ โกโส พลํ สขา;

ปรมฺปโรปการีทํ, สตฺตงฺคํ รชฺชมุจฺจเต [กามนฺทกียนีติสาร 4.1]ฯ

อมจฺจรฏฺฐทุคฺคานิ , โกโส ทณฺโฑ จ ปญฺจโม;

เอตา ปกติโย วุตฺตา, วิชิคีสสฺส ราชิโนฯ

เอตา ปญฺจ ตถา มิตฺตํ, สตฺตโม ปถวีปติ;

สตฺตปฺปกติกํ รชฺชํ, อิจฺจาห สูรปูชิโต’’ติฯ

ตตฺร โปรเสณีนํ ปธานภาเวปิ สติ รฏฺฐคฺคหเณน, พลคฺคหเณน วา คหณสิทฺธนฺติ เนห วิสุํ คหณํ กตํ, อมรโกเส ปน ทฺวีหิ คหเณ สิทฺเธปิ ปธานตฺตาขฺยาปนตฺถํ วิสุํ คหิตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺร –

‘‘สามฺย’มจฺโจ สขา โกโส, รชฺชทุคฺคพลานิ จ;

รชฺชงฺคานิ ปกตโย, โปรานํ เสณิโยปิ เจ’’ติ [อมร 18.17]ฯ

เอสญฺจ สามฺยมจฺจรฏฺฐทุคฺคโกสพลสขีนํ ปุพฺพตรสฺส ครุตฺตํ วิญฺเญยฺยํ, อิห ตุ นามลิงฺคานุสาสเน อภิธานสตฺเถ อนุปโยคโต ยถากฺกมํ ครุตฺตํ น วตฺตุมิจฺฉตีติ พฺยติกฺกเมโนปญฺญาโส กโตฯ

สุวณฺณาทิมยภณฺฑาคารํ โกโส, ปพฺพโตทกรุกฺขาทีหิ ทุคฺคมํ ปุรํ ทุคฺคํ, วิชิตํ ชนปทวตี ภูมิ, พลํ จกฺกํ, ตญฺจ โมลภตเสณิสหายามิตฺตาฏวิกเภเทน ฉพฺพิธํฯ ตตฺร กมาคตํ โมลํ, เวตนสมฺพนฺธํ ภตํ, โปรํ พลํ เสณี, สหายภูตํ สหาโย, อมิตฺตภูตํ อมิตฺตํ, อฏวิกํ อฏวิสหาโย มิตฺตํฯ ตทปิ สหชฺชํ, ปากตํ, กิตฺติมญฺเจติ ติวิธํฯ ‘‘ลิงฺเค สภาเว ปกติ, โปรามจฺจาทิโยนิสุฯ ติลิงฺคํ คุณสามฺเยปี’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา 1.4.29] รุทฺโทฯ

[351] ปภาวาทีนํ วสา สตฺติโย นาม ติสฺโส ภวนฺติฯ สก สตฺติยํ,ติฯ ตตฺร ยํ สนฺธาทีนํ, เภทาทีนญฺจ ยาถาวโต อวฏฺฐาปนํ, ตํ ญาณพลํ มนฺตสตฺติ, สกสมฺปตฺตุปฺปตฺติยํ โกสทณฺฑา ปภูสตฺติ, เตสํเยว ปภุตฺตสมฺปาทเน สามตฺถิยโตฯ วุตฺตญฺจ ‘‘โกสทณฺฑพลํ ปภูสตฺติ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ]ฯ พลวตี อุสฺสาหเจฏฺฐา อุสฺสาหสตฺติฯ วุตฺตญฺจ ‘‘วิกฺกมพลมุสฺสาหสตฺติ’’ริติ [พฺยาขฺยาสุธา 2.8.19 จินฺตามณิฏีกายมฺปิ]ฯ

ปภาวาทีนํ สการณํ สรูปํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปภาโว’’จฺจาทิฯ ทมนํ ทณฺโฑ, ตทตฺถิยา พลมฺปิ ทณฺโฑฯ ตโต ชาตํ ยํ เตโช, ตํ ปภาโวฯ ตโต ชาโต โย เตโช, โส ‘‘ปภาโว’’ติปิ ปุลฺลิงฺเคน โยชนียํฯ ปภวนฺติ เตชสฺสิโน อเนเนติ ปภาโว, โณฯ ปกฏฺโฐ วา ภาโว ปภาโวฯ โกโส ธนํ, ตโต ชาโต โย เตโช, โส ปภาโว นามฯ ตถา โกสโช เตโช ธเนน สตฺตูนมุปกรณํฯ ปตปนฺติ เตชสฺสิโน ภวนฺตฺยเนเนติ ปตาโป, โณฯ

[352] ทฺวยํ มนฺเตฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, สา เอตสฺมิํ วิชฺชติ ตาย นิปฺผาเทตพฺพตฺตาติ มนฺโต, อถ วา มนฺต คุตฺตภาสเน, ภาเว โณฯ อิตรตฺร ภาเว ยุฯ

โส มนฺโต ทฺวิโคจโร ทฺวินฺนํ ชนานํ วิสยภูโต จตุกฺกณฺโณ นามฯ จตฺตาโร กณฺณา เอตฺถ จตุกฺกณฺโณฯ โส มนฺโต ติโคจโร ติณฺณํ ชนานํ วิสยภูโต ฉกฺกณฺโณ นามฯ มนฺโต นาม จตุกฺกณฺโณ วา ฉกฺกณฺโณ วา กตฺตพฺโพ, น ตโต ปรนฺติ ทฺวินฺนเมเวตฺถ คหณํฯ อมรโกเส ปน ฉกฺกณฺโณปิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อฉกฺกณฺโณ, โย ตติยาทฺยโคจโร’’ติ [อมร 18.22]ฯ

สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปาฐิปทตฺตา (ก.)] พฺยากรณสฺส โสตูนํ สมยนฺตเรสฺวปิ ปฏุภาวชนนตฺถํ อิธานาคตาปิ ฉคฺคุณาทโย อาเนตฺวา กเถตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สพฺพปาริสทํ [สพฺพปาฏิปทํ (ก.)] หิทํ, สพฺพสตฺถ’มโต มตํ;

นิสฺสียเต กฺวจิ กิญฺจิ, สพฺเพส’มตฺร วาทิน’’นฺติฯ

ยถา ฉคฺคุณา สนฺธิ วิคฺคหยานาสนทฺเวธาสยา [อมร 18.18-9]ฯ ตตฺร สนฺธิ อุปหารลกฺขโณ ติวิโธ โกสทณฺฑภูมิปฺปทานเหตุโกฯ อปหารลกฺขโณ วิคฺคโห, โสปิ ติวิโธ ปกาสยุทฺธํ กูฏยุทฺธํ ตุณฺหิยุทฺธนฺติฯ

ปรพฺยสนตาสปตฺติเทสกาลาตฺยุทยาวาปยานมตฺเตน สาทฺเธ ปรสฺมิํ กตาจรสฺส คุณานุรตฺตปกติสฺส วิชิคีสสฺส ยาตฺรา ยานํ [กามนฺทกียนีติสาเร 11 สคฺเค ปสฺสิตพฺพํ], ตญฺจ วิคฺคยฺหยานํ สนฺธายยานํ สมฺภูยยานํ ปสงฺคยานํ อุเปกฺขิยยานมิติ ปญฺจวิธํฯ ปติคฺคาหีนํ นิคฺคยฺห, สนฺธาย, อุเปกฺขิย วา ยํ ยานํ, ตํ วิคฺคยฺหยานาทิฯ ยทา น สกฺโกติ, ตทา สามนฺเตหิ สเหกีภูย ยานํ สมฺภูยยานํฯ อญฺญตฺร คนฺตพฺเพ อญฺญสฺมิํ ปสงฺคโต คมนํ ปสงฺคยานํฯ

‘‘น มํ ปโร หนฺตุํ สมตฺโถ, นาหมฺปิ ปร’’มิติ กาลาทิเก ปริกฺขิตฺวา วิชิคีสสฺส ทุคฺคาทีนิ วฑฺฒยโต ฐิติ อาสนํ, ตทปิ วิคฺคยฺหาสนสนฺธายาสนาทิเภเทน ปญฺจวิธํฯ

พลีนํ สตฺตูนํ มชฺเฌ กากกฺขิวา’ลกฺขิตสฺโส’ภยตฺร วจเนนตฺตโน สมปฺปณํ ทฺเวธํฯ อญฺญตเรน วา พลวตเรน สนฺธิ, อญฺญตเรน อพเลน วิคฺคโห ทฺเวธํฯ สตฺตุโน วา ปกตีหิ สนฺธาย โย เตน วิคฺคโห, สตฺตุเนว วา โย สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโก [สตฺตุโนว วา สนฺธิวิคฺคหสมุทายเหตุโน (พฺยาขฺยาสุธา 1.8.18)] ทุคฺคาสยสฺส พฺยาปาโร, โสปิ ทฺเวธํฯ ปรสนฺตานมปฺโยภยเวทนานํ อุภยโต วุตฺติ ทฺเวธมุจฺจเตฯ

‘‘อุจฺฉิชฺชมาโน ริปุนา นิรุปาย ปติกฺริโยฯ สตฺติหีโน สมาสิยเต’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา 1.8.18] หีเนนาญฺญสฺส พลวตรสฺส ธมฺมวิชยิโน สมาสยนํ [พลวตา อรินา อุจฺฉิชฺชมานสฺส หีนสตฺติโน ยํ พลวธมฺมวิชยิสมาสยนํ (พฺยาขฺยาสุธา 1.8.18)], ตสฺเสว วา พลิโน สตฺตุโน โกสาทิปฺปทาเนน อาสยนํ อาสโย วุจฺจเตฯ เอเต ฉคฺคุณาฯ

ยสฺมิญฺจ คุเณ ฐิโต วิชิคีโส สกฺโกตฺยตฺตโน อฏฺฐวคฺคิยกมฺมานิ ปวตฺตยิตุํ, ปรสฺส เจตานฺยุปหนฺตุํ, คุณมาธิฏฺเฐยฺย, สา วุฑฺฒิฯ

กสิ วณิชฺชํ ปโถ ทุคฺคํ, เสตุ กุญฺชรพนฺธนํ;

ขนฺยากรธนาทานํ, สุญฺญานญฺจ นิเวสนํ [กามนฺทกียนีติสาร 5.78]ฯ

อิตฺเยโส อฏฺฐวคฺโคฯ

ยสฺมิํ วา คุเณ ฐิโต สกมฺมานํ วุฑฺฒิ, ขยํ วา นาภิปสฺสติ, ตํ ฐานํ, ยสฺมิํ วา คุเณ ฐิโต สกมฺมานมุปฆาตํ ปสฺสติ, ตสฺมิํ น ติฏฺเฐยฺย, โส ขโย, อยํ นีติเวทีนํ ติวคฺโค [อมร 18.19]ฯ อิตเรสํ ธมฺมตฺถกามา ติวคฺโคฯ

ทฺวยํ คุยฺเหฯ รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โส, รเห วา ภวํ รหสฺสํฯ คุห สํวรเณ, กมฺมนิ โยฯ อิทํ ทฺวยํ ตีสุฯ รหสฺโส มนฺโต, รหสฺสา วาจา, รหสฺสํ มนฺตนํฯ

[353] ปญฺจกํ วิชเนฯ วิชิ ปุถภาเว, ภู, โต จฯ วิจิ วิเวจเน, ปุถุภาเว จ วาฯ ‘‘วิวิตฺตํ ตีสุ วิชเน, อสํปกฺกปวิตฺเตสู’’ติ รุทฺโทฯ วิคโต ชโน อสฺมาติ วิชโนฯ ฉาเทตีติ ฉนฺโนฯ ฉท สํวรเณฯ วิตฺตมรหตีติ รโห, รห จาเค, รมนฺเต อสฺมินฺติ วา รโห, วณฺณวิกาโรฯ ‘‘รโห นิธุวเน จาปิ, รโห คุยฺเห นปุํสก’’นฺติ [พฺยาขฺยาสุธา 2.8.22] รภโสฯ ทุติโย รโหสทฺโท อพฺยยํฯ นิสฺสลากา, อุปาสุปฺยตฺรฯ นิสฺสลากา ถี, อุปาสุ อพฺยยํฯ

ทฺวยํ วิสฺสาเสฯ สส ปาลเน, โณฯ สมฺภ วิสฺสาเสฯ ‘‘วิสฺสมฺโภ เกลิกลเห, วิสฺสาเส’ปณเยปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ] รุทฺโทฯ

ทฺวยํ นฺยาเยฯ ยุช สมาธิมฺหิ, สมาธิ อภฺยุปคโม, โตฯ อุปคนฺตพฺพตฺตา อุปายิกํฯ อุปายา สกตฺเถ อิโก, โอปายิกํ, โอปยิกมฺปิ [ปาณินิ 5.4.34 (คณ)], ลพฺภํ, ภชมานํ, อภินีตํ, นฺยายํ, ญายํปฺยตฺรฯ

[354] สิโลกํ โอวาเทฯ อวปุพฺโพ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาเว โณฯ

สาส อนุสิฏฺฐิมฺหิ,ติ, อาสฺสิ, อนุสิฏฺฐิ ฯ อนุสาสเต อนุสาสนํฯ ปุมวชฺเช อิตฺถิยํ, นปุํสเก จฯ เอตฺถ จ เอกสฺเสวตฺถสฺส ภินฺนลิงฺเคหิ ตีหิ นาเมหิ กถนํ น เกวลํ วาจฺจลิงฺโคเยว สทฺโท, อถ โข วาจกลิงฺโคปฺยตฺถีติ ทีปนตฺถํฯ

ทฺวยํ อาณายํฯ อาณ เปสเน, ภาเว อ, อาณา, อิตฺถีฯ อววาโท, นิทฺเทโส, สิฏฺฐิปฺยตฺรฯ ทฺวยํ พนฺธเนฯ ทา ทาเน, ภาเว ยุ, ทา อวขณฺฑเน วา, วิโยคทานโต อุทฺทานํฯ

[355-356] ทฺวยํ อปราเธฯ อปคจฺฉนฺตฺยเนนาติ อาคุ, ณุ, ปโลโป, รสฺสสฺส ทีฆตา, นปุํสเก อาคุฯ อปคโต ราโธ เยน อปราโธ, ราธ สํสิทฺธิมฺหิฯ ทฺวยํ ราชคยฺเหฯ กิร วิกิรเณ, กตฺตริ อ, อตฺตํฯ พล ปาณเน, อิฯ กรสาหจริยโต พลิ ปุลฺลิงฺเคฯ ภาคเธยฺโยปฺยตฺรฯ ภาคาสกตฺเถ เธยฺโย [ปาณินิ 5.4.36 (วา.)], ภาคตฺเตน ติฏฺฐตีติ วา ภาคเธยฺโย, อิโยฯ

ทฺวยํ ตุฏฺฐิทาเยฯ มโนรถปุณฺณตฺตา ปตฺตพฺโพ ภาโค ปุณฺณปตฺโตฯ ตุสฺสนํ ตุฏฺโฐ, โสสฺสตฺถีติ ตุฏฺฐี, เตน ทาตพฺโพ ทาโย ตุฏฺฐิทาโย, อาการนฺตานมาโยฯ

ฉกฺกํ ปาภเตฯ ตถา หิ –

‘‘เหมํ สีหาสนํ เวสํ, วุตฺตํ ภทฺทาสนํ ตถา;

อุปายน’มุปคฺคยฺหํ, ปาภตญฺโจ’ปทา ถิย’’นฺติฯ

สิโลกาทฺธํ นาม อมรมาลาฯ

อุปคนฺตฺวาทาตพฺพาติ อุปทา, อ, อิตฺถี, ตํ ตมตฺถํ ปตฺเถนฺเตหิ อาภรียเต อานียเตติ ปาภตํ, ปตฺถนตฺถโชตโกยํ ปสทฺโทฯ อุเปยฺยเตติ อุปายนํ, อิโต ยุ, อุปคจฺฉติ เยนาติ วา อุปายนํฯ กุจ สงฺโกจเน, โณ, วิคโต โกโจ เยน อุกฺโกโจฯ ปณฺเณน สตฺถปณฺเณน สทฺธิํ อากรียเต อานียเตติ ปณฺณากาโร, อญฺญตฺร อุปจาราฯ ปหิณนฺตฺยเนเนติ ปเหณกํ, หิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โกฯ ปเทสนํ, อุปคฺคยฺหํ, อุปหาโรปฺยตฺรฯ

คุมฺพาทิเทยฺโย คุมฺพฆฏาทิโก [คุมฺพฆฏาทิโต (?)] เทยฺโยสุงฺกํ, อนิตฺถี, คุมฺโพ นาม ชลถลมคฺคาทีสุ ลทฺธพฺพภาโค, ตถา ฆฏฺโฏปิ, สมานตฺถา เหเตฯ อาทินา ปาภตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ สุงฺก คมเน, สุงฺกติ เยน, ตํ สุงฺกํฯ คมุ คมเน, โพ, อสฺสุ, คุมฺโพฯ ทฺวยํ คามชนปทาทิโต ลทฺธพฺพภาเคฯ อย คมเน, โณ, อาโยฯ อปจฺจเย อโยฯ ธนานํ สมฺปตฺตกาเล อาคโม ธนาคโมฯ

[357] ทฺวยํ ฉตฺตสามญฺเญฯ อาตปโต สูริยาโลกโต ตายตีติ อาตปตฺตํ, โตฯ

ฉาทยตีติ ฉตฺตํ, ฉท อปวารเณ, โต, ตฺรณปจฺจเย ฉตฺรํ, เหมํ สุวณฺณขจิตํ รญฺญํ ราชูนํ อาสนํ สีหาสนาขฺยํฯ สีหากติปฺปธานตฺตา สีหากติปฺปธานํ อาสนนฺติ วิคฺคโหฯ

ทฺวยํ จามเรฯ วาเลน กตา พีชนี วาลพีชนีฯ จมโร มิโค ตสฺเสทํ จามรีฯ ‘‘จามรา จามรํ โรมํ, คุจฺฉกญฺจาวจูลก’’นฺติ [ติกณฺฑเสส 2.8.406] ติกณฺฑเสโสฯ ปกิณฺณกํปฺยตฺรฯ ปกรียเต วิกฺขิปเต ปกิณฺณกํ, สกตฺเถ โกฯ

[358] ขคฺคาทโย อิเม ปญฺจ ราชูนํ กกุธภณฺฑานิ ภวนฺติฯ กุก อาทาเน, โธ, วณฺณวิปริยโยฯ รญฺโญ คมนกาเล สทา อาทาตพฺพโต กกุธานิ จ ตานิ ราชธนตฺตา ภณฺฑานิ เจติ กกุธภณฺฑานิฯ

[359] ทฺวยํ ปุณฺณฆเฏฯ ชลปุณฺณตฺตา ภทฺโท กลฺยาโณ กุมฺโภ ภทฺทกุมฺโภฯ ทฺวยํ เหมภาชเนฯ ภร ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนญฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร, อาโรฯ กรโก, กุณฺฑิกาปฺยตฺรฯ

หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติ จ, เตสํ สมูโห หตฺถิสฺสรถปตฺติ จตุรงฺคินี เสนาตฺยุจฺจเต, เสนงฺคตฺตา สมาหารทฺวนฺโทยํฯ จตฺตาริ องฺคานิ ยสฺสํ สํวิชฺชนฺติ, สา จตุรงฺคินี, อี, อินีฯ

[360] ทนฺตฺยนฺตํ หตฺถินิฯ กุญฺโช หนุ, ทนฺโต จ, ตํโยคา กุญฺชโร, อติสเย โร, กุํ ปถวิํ ชราเปตีติ วา กุญฺชโร, อลุตฺตสมาโส, กุญฺเช วา คิริกูเฏ รมติ, โกญฺจนาทํ นทนฺโต วา จรติ, กุํ วา ปถวิํ ตทาฆาเตน ชรยตีติ กุญฺชโรฯ วารยติ ปรพลํ วารโณ, นนฺทาทีหิ ยุฯ หตฺถโยคา หตฺถีฯ มตงฺคสฺส อิสิโน อปจฺจํ มาตงฺโค, มหนฺตํ องฺคํ สรีรเมตสฺสาติ วา มาตงฺโค, ห นโลโป, อสฺสากาโร จฯ ทฺเว รทา ทนฺตา ยสฺส ทฺวิรโท, ‘‘รท วิเลขเน ทนฺเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ คช สทฺเท, คชตีติ, อฯ นโค ปพฺพโต, โส วิย ทิสฺสตีติ นาโค, โณฯ กเรน, มุเขน จาติ ทฺวีหิ ปิวตีติ ทฺวิโปฯ อิ คมเน, โภฯ ทนฺตโยคา ทนฺตีฯ สฏฺฐิหายโน, ทนฺตาวโล, อเนกโป, มตงฺคโช, กรี, ถมฺเภรโม, ปทฺมี, มหามิโค, ปีลุ, สินฺธุโร, ทีฆมารุโต, ราชีโว, ชลกกฺโข, นิลฺลุโร, กรฏี, วรงฺโค, สุปฺปกณฺโณ อิจฺจาทีนิปิ หตฺถิโน นามานิฯ สฏฺฐิวสฺสิกตฺตา, ชาติยา สฏฺฐิวสฺสกาเล ถาเมน หายนโต วา สฏฺฐิหายโนฯ

วนกรีนํ โย ยูถเชฏฺโฐ, โส สยูถานํ เชฏฺฐตฺตา ยูถเชฏฺโฐฯ สยูเถ ปาติ รกฺขตีติ ยูถโปติ โจจฺจเตฯ

[361] กาฬาวกาทีนิ เอตานิ หตฺถิราชานํ กุลานิฯ กลมฺพเต สทฺทายเตติ กาฬาวโก, ณฺวุ, มโลโปฯ คงฺคายํ ชาโต คงฺเคยฺโย, ฐานวเสน สา สญฺญาฯ ปณฺฑรวณฺณตาย ปณฺฑโรฯ วณฺณวเสน ตมฺพวณฺณตาย ตมฺโพฯ ปิงฺคลวณฺณตาย ปิงฺคโลฯ คนฺธยุตฺตตาย คนฺโธฯ มงฺค คมนตฺโถ, โสภนคมนยุตฺตตาย มงฺคโล, อติสายเน, ปสํสายํ วา โลฯ เหมวณฺณตาย เหโมฯ อุโปสถกุเล ชาตตฺตา อุโปสโถ, อุปคนฺตฺวา อรโย อุสตีติ วา อุโปสโถ, โถ, อุส ทาเห, อุปปุพฺโพ วส นิวาเส วา, วสฺโส, อุโปสโถ, ติถีวิเสโส จฯ ฉพฺพณฺณทนฺตตาย ฉทฺทนฺโตฯ เอเตสญฺจ กาฬาวโก ทสนฺนํ ปุริสานํ พลํ ธาเรติ, คงฺเคยฺโย ทสนฺนํ กาฬาวกานํ, เอวํ ยาวฉทฺทนฺตา เนตพฺโพ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ ธาเรติ, เตเนว ภควา กาฬาวกหตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสพลํ ธาเรติ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํฯ

[362] ปาโท กริโปเตฯ

ปญฺจวสฺสานิ ยาว กลโภ, กล สงฺขฺยาเน, อโภ, กลโภ, ฬตฺเต กฬโภ, มาตาปิตูหิ ภริตพฺพตฺตา ภิงฺโก, ภรติสฺส ภิงฺโกฯ กริสาวโกปฺยตฺรฯ ปาโท มตฺตมาตงฺเคฯ ทานํ ปภินฺโน ยสฺส ปภินฺโนฯ มชฺชตีติ มตฺโต, มท อุมฺมาเทฯ คเช ชายตีติ คชฺโช, ณฺโย, มโทฯ โส สญฺชาโต ยสฺส คชฺชิโตฯ

ทฺวยํ หตฺถิสมูเหฯ หตฺถีนํ สมูโห หตฺถิฆฏาฯ คชานํ สมูโห คชตา, คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตาฯ ปาโท หตฺถินิยํฯ หตฺถโยคา หตฺถินี, อี, อินีฯ กณ สทฺเท, อิรุ, สกตฺเถ โกฯ กเรณุกาติปิ, ตทา กรโยคา กเรณุกา, อิณุฯ กริณี, เธนุกา, วสา, กเรณุปฺยตฺรฯ

[363] หตฺถิสิโรปิณฺฑา หตฺถิโน สิรสิ ทฺเว ปิณฺฑา กุมฺภาขฺยาฯ เก สิรสิ ภวตีติ กุมฺโภ, อสฺสุ, นิคฺคหีตาคโม จฯ ทฺวินฺนํ ปน กุมฺภานํ มชฺฌิมํ วิทุ นาม [อมร 18.37]ฯ องฺกุสสงฺฆาตํ วินฺทตฺยสฺมินฺติ วิทุ, ปุเม, อุฯ ทฺวยํ กณฺณมูเลฯ จูฬ นิมชฺชเน, ณฺวุ, จูฬิกา, จุท สญฺโจทเน วา, โจเทนฺติ เอตฺถ องฺกุสาทีหิ อทนฺตนฺติ จูฬิกา, ทสฺส โฬ, ณฺวุฯ

อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํ, ขนฺธเทโสฯ ขนฺโธ เอว เทโส ขนฺธเทโส, ตสฺมิํฯ ทฺวยํ ปุจฺฉมูเลฯ ปุจฺฉสฺส มูลํ เหฏฺฐิมภาโคฯ

[364] ติกํ คชพนฺธนถมฺเภฯ อาลนฺตฺยสฺมิํ, อเนน วา พนฺธนฺติ อาลานํ, ยุฯ อาปุพฺโพ พนฺธนตฺโถ ลาธาตุฯ

อาหนนฺติ พนฺธนฺตฺยสฺมิํ, อเนน วา อาฬฺหโก, หนธาตุ, นสฺส โฬ, วณฺณวิปริยโย จ, ณฺวุฯ ถมฺภ ปฏิพนฺธเนฯ พนฺโธปฺยตฺรฯ

ติกํ สงฺขเลฯ อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ คล เสจเนฯ นิคฬติ พนฺธติ เยนาติ นิคโฬ, อ, กตฺตุสาธนํ วาฯ อทิ พนฺธเน, อนฺทตีติ อนฺทุโกฯ ณฺวุ, อสฺสุฯ ภุสํ ขลตฺยเนน สงฺขลํ, กฏิ วตฺถพนฺธเนปิ, ‘‘ถีกฏีวตฺถพนฺเธปิ, นิคเฬ สงฺขลํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 18.41] รภโสฯ สงฺขลิกาปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ คชคณฺเฑฯ คณฺฑ วทเนกเทเส, อธาตูนมฺปิ ธาตูสุ ปาโฐ, ธาตุ หิ กฺริยตฺโถฯ คณฺโฑ กโปลสามญฺเญปิฯ กฏ วสฺสาวรเณสุ, อฯ ทฺวยํ กริมทชเลฯ ทียเตติ ทานํฯ มท อุมฺมาเท, กรเณ อฯ

[365] ทฺวยํ หตฺถิกเรฯ โสณ วณฺณคตีสุ, โฑ, โสฑ คพฺเพ วา, นิคฺคหีตาคโม, โณ จฯ ทฺวีสุ ทฺเวปิฯ

ทฺวยํ โสณฺฑคฺเคฯ กรสฺส โสณฺฑสฺส อคฺคํฯ ปุส โปสเนฯ ขโร, สสฺส โก, อุสฺโสตฺตํ, ปุส วุฑฺฒิมฺหิ วา, ภู, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ วา, กิยาทิ, ปุส ธารเณ วา, จุราทิฯ

หตฺถิสฺส กายมชฺฌมฺหิ พนฺธนรชฺชุ กจฺฉา นามฯ กจ พนฺธเน, โฉฯ ทูสา, วรตฺราปฺยตฺรฯ กุโถ นาม หตฺถิปิฏฺฐตฺถริตจิตฺรกมฺพลํ, โส อาทิ เยสนฺเต กุถาทโยฯ กุถาทโย เอว กปฺปโน นาม ภวนฺติฯ

กปฺป สามตฺถิเย, สชฺชนายญฺจ , กรเณ ยุฯ กปฺปนาปิฯ กจ สชฺชนายํ, โถ, กุโถ, ตีสุฯ ‘‘นปุํสกมตฺถรณํ, ถี ปเวณี กุถํ ติสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 18.42] หิ โวปาลิโตฯ ปเวณี, อตฺถรณํ, วณฺโณ, ปริตฺโถโมติ เอเต กุถปริยายาฯ

[366] ทฺวยํ ราชารเห หตฺถินิฯ ราชานมุปคนฺตฺวา วหิตุมรหตีติ โอปวยฺโห, อรหตฺเถ ณฺโยฯ ราชานํ วหิตุํ อรหตีติ ราชวยฺโห, ณฺโยฯ ทฺวยํ กปฺปิตหตฺถินิฯ สชฺชา สชฺชนา สญฺชาตา ยสฺมิํ สชฺชิโตฯ กปฺปา กปฺปนา สญฺชาตา ยสฺมิํ กปฺปิโตฯ เอตสฺมาเยว ปาฐา สชฺชกปฺปา สชฺชนากปฺปนานํ ปริยายาติ เญยฺยาฯ

หตฺถิโน ปาเท วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘โตมโร’’ตฺยุจฺจเตฯ ตุชฺชเตเนเนติ โตมโร, ตุท พฺยถเน, อโร, ทสฺส โม, โอตฺตํฯ เวณุกํปฺยตฺร [โกตฺรํ เวณุกมาลานํ (อมร 18.41)], กฺวจิ เวฬุกนฺติปิ ปาโฐฯ

[367] หตฺถิโน กณฺณมูลมฺหิ วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘ตุตฺต’’มิตฺยุจฺจเตฯ ตุชฺชเตเนเนติ ตุตฺตํ, โตฯ หตฺถิโน มตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฏโก ‘‘องฺกุโส’’ตฺยุจฺจเตฯ องฺกเต อเนเนติ องฺกุโส, องฺก ลกฺขเณ, โส, อสฺสุฯ

ปชฺชทฺธํ หตฺถาโรเหฯ มฑิ ภูสายํ, หตฺถิํ มณฺฑยติ รกฺขตีติ หตฺถิมณฺโฑ, โสว หตฺถิเมณฺโฑ, มิ หิํสายํ วา, โฑ, นิคฺคหีตาคโมฯ หตฺถิํ ปาติ รกฺขตีติ หตฺถิโป, กมฺมนิ โณฯ หตฺถิํ โคปยติ รกฺขตีติ หตฺถิโคปโกฯ คุป รกฺขเณ, สกตฺเถ โกฯ อาโธรโณ, นิสาทิโนปฺยตฺรฯ

[368] มาตงฺคหยาทีนํ คมนาทิกฺริยาสิกฺขาปโก อาจริโย ‘‘คามณีโย’’ตฺยุจฺจเตฯ คมนํ คาโม, ภาเว โณฯ หตฺถาทีนํ คมนกฺริยา คาโม, ตํ เนติ สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, อญฺญกฺริยาสิกฺขาปเนตูปจารา, คามํ วา หตฺถาทิสมูหํ เนตีติ คามณีโย, คมนํ วา สิกฺขาเปตีติ คามณีโย, สพฺพตฺร นสฺส ณตฺตํฯ

ปาททฺวยํ อสฺเสฯ หย คติยํ, อฯ ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, กฺวิ, พินฺทาโลโป, โลเป สติ ตุรโคฯ วาห ปยตเน, อฯ อส ภกฺขเน, อฯ สินฺธูนมทูรภโว ชนปโทปิ สินฺธโว, ตตฺร ภโว สินฺธโว, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิฯ โฆฏโก, ปีติ, ตุรงฺคโม, วาชี, คนฺธพฺโพ, สตฺติริจฺจาทีนิปิ อสฺเสฯ ฆุฏ ปริวตฺตเน, ณฺวุฯ ปา ปาเน,ติฯ ‘‘ปาเน ถี ปีติ อสฺเส โส’’ติ รุทฺโทฯ วาชโยคา วาชี, อีฯ ‘‘เอสญฺจ ปุพฺพํ ปกฺโข อาสิ, ส ตุ เทเวตฺยตฺยตฺถิเตน สาลีภูตมุนินา สกฺกํ ปโยเชตฺวา วชิรเฉทิโต’’ติ นิกายนฺตริยาฯ สป สมวาเย,ติ, สตฺติ, สามตฺถิเยปิฯ

[369] ตสฺส อสฺสสฺส เภโท วิเสโส อสฺสตโร, อสฺสํ ตรตีติ อสฺสตโร, ตร อติกฺกมเน, ตรปจฺจเยนาปิ สิทฺธํฯ ปธานสฺสภูมิภโว สุชาติโก อวิการี กุลีนโก อสฺโส อาชานีโย นาม, อา ภุโส การณาการณํ ชานาตีติ อาชานีโย, อนีโย, ณฺยปจฺจเยน วา สิทฺธํ, ตทา ‘‘กิยาทิโต นา’’ติ นาคโม, อีการาคโม จ [จินฺตามณิฏีกา 18.44 คาถายมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ กุเล สมฺภูโต กุลีนโก, อีโน, สกตฺเถ โกฯ สงฺคาเม ครุสตฺถปฺปหาเรน นิหโต สนฺโต ปิโย สามิกํ น ชหติ สุขํ วหนสีโล โย อสฺโส, โส วินีตสทฺเทโนจฺจเตฯ วิเสเสน ทมฺมตํ เนติ ยนฺติ วินีโตฯ

ทฺวยํ อสฺสโปเตฯ กส คมเน, โอโร, อสฺสิ, กิญฺจิ สรตีติ วา กิโสโร, พินฺทุโลโป, อสฺโส จ, หโย เอว พาลตฺตา หยโปตโก, อปฺปตฺเถ โกฯ

[370] ทฺวยํ อถามสฺเสฯ ฆุฏ ปริวตฺตเน, ณฺวุ, โฆฏโก, อสฺสสามญฺเญปฺยยํ, ขรํ คจฺฉตีติ ขลุงฺโค, โส เอว ขฬุงฺโก, คการสฺส กการํ กตฺวา, รสฺส โล, ฬตฺตมุตฺตญฺจ, ขฬุโกติปิฯ ชเวน สพฺเพสมธิโก อสฺโส ชวโน, ยุฯ

ทฺวยํ กวีติขฺยาเต มุขพนฺธเนฯ มุขมาติฏฺฐตีติ มุขาฐานํฯ เข มุขวิวเร ลีโน ขลีโนฯ ‘‘กวิกา ตุ ขลีโนติ [ขลีเน ถี (?)], กวิยํ กถนํตฺยปี’’ติ รภโสฯ กวิ, กวิกาปฺยตฺรฯ กุ สทฺเทฯ อิ, อี จ, สกตฺเถ โกฯ วาสทฺเทน นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘กวิกา ตุ ขลีโน’นิตฺถี’’ติ [อมร 18.49]ฯ

อสฺสาภิตาฬินี เวตฺตวิกตาทิ กสา นามฯ กส คมเน, อ, กรณสาธนํฯ

[371] อสฺสสฺส นาสาคตรชฺชุมฺหิ กุสา, กุส สิเลสเนฯ ทฺวยํ อสฺสายํฯ วล สํวรเณ, โว, ฬตฺตํ, อา, วฬวาฯ อสตีติ อสฺสา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา จ, อสฺสาฯ วามีปฺยตฺรฯ ทฺวยํ ขุเรฯ ขุร เฉทเนฯ สํ สุขํ ผรตฺยเนน สผํ, เนรุตฺโตฯ ‘‘สผํ กฺลีเว ขุโร ปุมา’’ติ [อมร 18.49] อมรโกโสฯ

ทฺวยํ ปุจฺฉมตฺเตฯ ปุจฺฉ ปมาเทฯ น คจฺฉตีติ นงฺคุฏฺโฐ, องฺค คมเน, โฐ, อสฺสุ, ทฺเวปิ อนิตฺถิยํฯ ลูมํปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เกสวติ นงฺคุฏฺฐมตฺเต, น ตุ หตฺถิโน เอวฯ วาลสมูหโยคา วาลหตฺโถ, ยถา เกสหตฺโถ จเย, ตถาตฺราปิฯ วาโล ธิยฺยเต อสฺมินฺติ วาลธิ, อิฯ

เอตฺถานาคตาปิ อสฺสสฺส ธาราขฺยา [ธาวาขฺยา (ก.)] ปญฺจ คติโย กเถตพฺพาฯ ยถา –

อกฺกนฺทิตํ โธริตกํ, เรจิตํ วคฺคิตํ ปฺลุตํ;

คติโยเม ปญฺจ ธารา [ธาวา (ก.)], อสฺสานํ วิญฺญุนา มตา [อมร 18.48-9]ฯ

ตตฺถ วิตฺถมฺภา สมาวคติ อกฺกนฺทิตํ, กนฺทิ คติโสสเนสุ, โตฯ ตโต อธิกา จตุราคติ โธริตกํ, โธร คติจาตุริเย, โต, สกตฺเถ โกฯ มณฺฑลิกายาเนน คมนํ เรจิตํ, ริจ วิโยชนสมฺพชฺฌเนสุ, สมฺพชฺฌนํ มิสฺสนํฯ เวเคน ปริกฺขิตฺโต ปริจรณํ วคฺคิตํ, วคฺค คมนตฺโถฯ ตุรํ สเมน คมนํ ปฺลุตํ, ปฺลุ คติยํฯ ต’ทุตฺต’มสฺสสตฺเถ ‘‘สโม’ธิโก ลโย เวคี, ตุริตสฺโส ภเว กมา’’ติฯ

[372] ทฺวยํ ยุทฺธตฺเถ จกฺกยุตฺตยาเนฯ สนฺท คมเน, สนฺทเต คมฺยเตเนเนติ สนฺทโน, ยุฯ รมเตเนเนติ รโถ, โถ, มโลโปฯ สตงฺโคปฺยตฺรฯ สตมงฺคานฺยสฺสฯ

ยํ น รณาย ยุทฺธตฺถํ จกฺกยุตฺตํ ยานํ, อปิ ตุ กีฬาภมนาทฺยตฺถํ, โส ปุสฺสรโถฯ วุตฺตญฺจ อมรโกเส ‘‘อยํ ปุสฺสรโถ จกฺก-ยานํ น สมราย ย’’นฺติ [อมร 18.51]ฯ ปุส ปาสเน, โส, ปุสนามเกน ผลวิเสเสน ยุตฺโต รโถ ปุสฺสรโถ, ปุสฺสนกฺขตฺเตน กโต, สชฺชิโต วา รโถติ ปุสฺสรโถฯ

พฺยคฺฆสฺส จมฺมาวุโต ปริกฺขิตฺโต รโถ เวยฺยคฺโฆ นาม, พฺยคฺฆสฺส วิกาโร จมฺมํ เวยฺยคฺฆํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ เวยฺยคฺโฆ, โณ, อุภยตฺราปิ วุฑฺฒาคโมฯ

‘‘ปจฺจตฺตํ [ปจฺจตฺถํ (ก.)] อยนฺติ คจฺฉนฺตีติ ปจฺจยา’’ติ วจนตฺถโต ปจฺจตฺตเมว [ปจฺจตฺถเมว (?)] ปจฺจยา ภวนฺติ, ยถา การิตนฺตสฺมาปิ ปโยชกวเสน อเนกการิตปจฺจยาฯ ทีปิโน จมฺมาวุโต รโถ ทีโป นาม, ทีปิโน วิกาโร จมฺมํ ทีปํ, โณ, เตน ปริวุโต รโถ ทีโป, โณฯ

[373] ทฺวยํ ปุริสยุตฺตยาเนฯ สิ เสวายํฯ สุขตฺถิเกหิ เสวียเตติ สิวิกา, ณฺวุ, วาคโม, อิตฺตํ, กิตปจฺจยา หิ เยภุยฺเยน กมฺมาทีสุปิ วตฺตนฺติ, กิจฺจปจฺจยา จ กตฺตริปิ, ยถา ‘‘วินโย, นิสฺสโย, ตปนียา ธมฺมา’’ตฺยาทีสุ, มหาปเทเสน วา กิตกิจฺจปจฺจยานํ กตฺตุกมฺมาทีสฺวปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา, สิวํ กโรตีติ วา สิวิกา, อิโกฯ ยาปฺเยหิ อธเมหิ ยายเต นิยฺยเตติ ยาปฺยยานํฯ ‘‘ยาปฺย ปานียเก นินฺเทฺย’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

ทฺวยํ สกเฏฯ อนิตฺถี ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ สก สตฺติยํ, อโฏฯ อน ปาณเน, กรณสาธนํ, นตฺถิ นาสา ยสฺสาติ วา อนํ, สาโลโป, รสฺโส จฯ กฺลีเว’นํ, สกโฏ, นิตฺถีตฺยมรโกโส [อมร 18.52]ฯ

ทฺวยํ จกฺเกฯ กโรติ คมนมเนเนติ จกฺกํ, ทฺวิตฺตํ, จกฺกาทิฯ รถสฺส องฺคํ รถงฺคํฯ ตสฺส จกฺกสฺส อนฺโต อวสานํ เนมิ, สา นาริยํ อิตฺถิยํฯ นยติ จกฺกํ เนมิฯ ยา ภูมิํ ผุสติ, นี นเย, มิ, อีปจฺจเย เนมี จฯ ปธิปฺยตฺรฯ

[374] ตมฺมชฺเฌ ตสฺส รถสฺส, จกฺกสฺส วา มชฺเฌ จกฺกากาโร ปิณฺฑิกา, ยสฺสํ สพฺพานิ กฏฺฐานิ อาสชฺชนฺเตฯ ปิณฺฑิกาสาหจริยา นาภิ อิตฺถี, อีปจฺจเย นาภี จฯ สพฺพานิ กฏฺฐานิ ปิณฺเฑตีติ ปิณฺฑิกา, ปิณฺฑ สงฺฆาเต, อ, สกตฺเถ โกฯ ปิณฺฑีปิ, นาภิ วิยาติ นาภิฯ

รถสฺส ยุคกฏฺฐํ ยตฺร อาสชฺชเต, ส ยุคนฺธโรฯ กุํ ปถวิํ วุโณติ อจฺฉาทยตีติ กุพฺพโร, วุ สํวรเณ, โร, อุสฺสตฺตํฯ ยุคํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, สญฺญายํ อ, อภิธานา รสฺโสฯ

อกฺโข สกฏํ, ตทวยโว วา, ตถา จาหาชยาจริโย –

‘‘อกฺโข วิภีฏเก นิมฺเพ, สกเฏ จ พฺยวหาเร;

รถสฺสาวยเว กสฺเส, ปาสเกปฺย’กฺข’มินฺทฺริเย’’ติฯ

ตสฺสคฺคคเต กีเล อาณี, อิตฺถีฯ อณิปิ, ‘‘สีมาสฺสิกฺขคฺคกีเลสุ, อณี อาณี อิเม ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 18.56] หิ รุทฺโท ทฺวิธา ปฐติฯ ‘‘อณี อาณี จ อกฺขคฺคกีเล สีมาสฺสิสุ มตา’’ติ จ นานตฺถสงฺคโหปิฯ อสฺสิ โกโณฯ อณ สทฺเท, ณิฯ ปุพฺพปกฺเข น วุฑฺฒิ, อน ปาณเน วา, ณตฺตํฯ กณฺฑกาทิสตฺเถหิ ปริรกฺขณตฺถํ กโต รถาวรโณ วรุโถ, โย ‘‘รถคุตฺตี’’ติ ขฺยาโตฯ วร วรเณ, วรณเมตฺถาวรณํ, ยถา รถํ ถิรตฺถํ ตฏฺฐญฺจ โคปตีติ รถคุตฺติ, อิตฺถี, ‘‘คุตฺติ การาคาเร วุตฺตา, ภูคเต รกฺขเณ ยเม’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ

[375] รถาทีนํ ปุโรภาคสงฺขาเต มุเข ธุโรฯ ธร ธารเณ, อสฺสุ, ยานมุขํปฺยตฺรฯ อกฺโขปกฺขราทโย รถสฺส องฺคา นามฯ อก คมเน, โข, อกฺโข, ทฺวินฺนํ รถจกฺกานํ อนฺตรคโต กฏฺฐวิเสโสฯ อุปริ กรียเตติ อุปกฺขโร, อกฺขสฺโสปริ กฏฺฐวิเสโสฯ อมรโกเส ปน อุปกฺขรสทฺทสฺส สพฺพรถาวยววาจกตฺตํ วุตฺตํ ‘‘รถงฺคนฺตุ อุปกฺขโร’’ติ [อมร 18.55]ฯ ‘‘อปกฺขโร’’ติปิ ปาโฐฯ

สพฺพสฺมิํ หตฺถาทิเก วาหเน ยานาทิตฺตยํ, สพฺพตฺร กรณสาธนํฯ โยชนียํ ยุชฺชเตเนนาติ โยคฺคํ, ณฺโยฯ ปตฺตํ โธรณญฺจาตฺรฯ ปต คติยํฯ โธร คติจาตุริเย, เอตฺถาปิ กรณสาธนํฯ

[376] จตุกฺกํ สารถิมฺหิฯ รเถน จรติ สีเลนาติ รถจารีฯ สวติ เปรยตีติ สูโต, สู เปรเณ, โตฯ อช คมเนฯ ปาเชตีติ ปาชิตา, ริตุ, ทีฆาทิฯ สร คติยํ, ถิ, รเถน สห คจฺฉตีติ วา สารถิ, อิณ, อญฺญตฺโรปจาราฯ นิยนฺตา, ยนฺตา, ขตฺตา, สพฺยฏฺโฐ, ทกฺขิณตฺโถ, รถกุฏุมฺพีปฺยตฺรฯ

‘‘นิยนฺตา ปาชิตา ยนฺตา, สูโต ขตฺตา จ สารถิ;

สพฺยฏฺโฐ ทกฺขิณตฺโถ จ, สญฺญา รถกุฏุมฺพิโน’’ติ [อมร 18.56-60]ฯ –

วุตฺตํ ฯ อตฺถโต สารถิโน รถกุฏุมฺพี จ นามํฯ รถนายเก ตุ ‘‘รถาโรโห จ รถิโก รถี’’ติ ปจฺฉา วกฺขติฯ ขุทิ สํเปสเน, ตุ, ทสฺส โต, อุสฺสตฺตญฺจ, ขตฺตาฯ

ติกํ รเถ ปาชิตตรา อญฺเญ โยธา, อตฺร เย ‘‘รถนายกา’’ติปฺยุจฺจนฺเตฯ รถมาโรหตีติ รถิโก, รถี จฯ รเถน ยุชฺชตีติ วา รถิโก, รถี จฯ รถิโน, สนฺทนาโรโหปฺยตฺรฯ ทฺวยํ โยเธฯ ยุธ สมฺปหาเร, โณฯ ภฏติ ยุชฺชตีติ ภโฏ, อฯ กฺวจิ โยทฺโธปิฯ

[377-379] จตุกฺกํ ปทาติเกฯ ปเทหิ อตติ อชตีติ ปทาติ, อต สาตจฺจคมเน, อิฯ ปท คมเนฯ ปทตีติ ปตฺติ, อิ, ทฺวิตฺตํฯ ปเทน อทตีติ วา ปตฺติ, อโลโป, ทสฺส โต, อิเม ทฺเว, วกฺขมานา ทฺเว จ ปุเมฯ ปเทหิ คจฺฉตีติ ปทโค, ปทิโกฯ ปาทาติโก, ปทาชโยปฺยตฺร [ปาเทหิ อชติ อี, รสฺโส จ ปทาชิํ (จินฺตามณิฏีกา 18.66)]ฯ

ฉกฺกํ กวเจฯ นห พนฺธเน, กรเณ โณฯ กงฺก คตฺยตฺโถ, อโฏฯ วรียเต ตนฺติ วมฺมํ, วร วรเณ, วร อิจฺฉายํ วา, โม, รสฺส โมฯ กจ พนฺธเน, อ, วการวณฺณาคโมฯ อุโร ฉาทยนฺตฺยเนนาติ อุรจฺฉโทฯ วาสทฺโท ทฺวินฺนํ ปุนฺนปุํสกตฺตํ สมฺปิณฺเฑติฯ ชล ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ตนุตฺตํ, ทํสนํ, ชคโรปฺยตฺรฯ ‘‘ชคโร กงฺกโฏ โยโค, สนฺนาโห จ อุรจฺฉโท’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 18.64 พฺยาขฺยาสุธา 2.8.64] โวปาลิโตฯ

ติกํ กตสนฺนาเหฯ จมฺเมน สมฺมา นทฺธวาติ สนฺนทฺโธ, โธฯ สชฺชุ คติยํ, อฯ วมฺเมน นทฺธวา วมฺมิโกฯ ทํสิโต, อุรจฺฉทิโก, พฺยูฬฺหกงฺกโฏ, ชคริโกปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ปริทหิเต วตฺถาโทฯ อาปติปุพฺโพ มุจธาตุ ปริทหเน, อุภยตฺถ โต, ภูชาทิฯ ปกฺเข ‘‘สุสปจสกโต กฺขกฺกา เจ’’ติ สุตฺเต จกาเรน ตปจฺจยสฺส กฺโก, ธาตฺวนฺตโลโป จฯ ปินทฺโธ, อปินทฺโธปฺยตฺรฯ ปุพฺพปกฺเข อปิสฺสาการโลโปฯ

จตุกฺกํ อภิจารปทาติมฺหิฯ ปุเร จรณสีโล, สตฺตมิยา อโลโป อุภยตฺราปิฯ ปุพฺเพ ณีฯ ปรปกฺเข อ, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ วา คจฺฉตีติ ปุพฺพงฺคโม, ทุติยายาโลโปฯ ปุโรโค, อคฺเคสโร, ปฏฺโฐ, อคฺคโตสโร, ปุรสฺสโร, ปุโรคโมปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อสีฆคามินิฯ มนฺทํ คจฺฉติ สีเลนาติ มนฺทคามี, ณีฯ มนฺถ วิโลฬเน, อเนกตฺถตฺตา สํกิเลเส จฯ สํกิลิสฺสเตติ มนฺถโร, อโรฯ

ติกํ เวคินิฯ ตุรเมติ คจฺฉตีติ ตุริโต, อิ คติยํ, โตฯ ตุรสฺสิ, ปชวี, ชโวปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เชตุโยคฺคตามตฺเตฯ ชิ ชเย, ตพฺโพ, เชตพฺพํ, ณฺยปจฺจเย เชยฺยํฯ

[380] ติกํ สูเรฯ สุร วีร วิกฺกนฺเตติ จุราทิธาตุฯ สุรยติ, วีรยตีติ สูโร, วีโร จ, อ, ทีฆาทิ, กนฺต เฉทเนฯ วิกฺกนฺโตฯ ทฺวยํ สหายมตฺเตฯ สห เอติ คจฺฉตีติ สหาโย, สพฺพตฺร กตฺตริ จ อฯ อนุสทฺโท ปจฺฉาตฺโถฯ สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ อนุปฺลโป, อภิสโรปิฯ สนฺนทฺธปฺปภุตี สนฺนทฺธสทฺทาทโย อนุจรนฺตา ตีสุฯ

ปาเถยฺยํ นาม ราชาทีนํ ยาตฺราสฺเวว พหุลํ ปวตฺตตีติ อิธ ตํ วุตฺตํ, ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, เอยฺโยฯ สมฺพ มณฺฑเล, อโล, สเมติ อทฺธานปริสฺสมเมเตนาติ วา สมฺพลํ, อโล, พาคโม จฯ

[381] จตุกฺกํ เสนายํฯ วาหโยคา วาหินีฯ ธชโยคา ธชินีฯ สิ พนฺธเน, โน, เสนาฯ จมุ อทเน, อูฯ จมติ ภีรุนฺติ จมูฯ ปุตนา, อนีกินี, วรูถินีปฺยตฺรฯ เอตฺถ จ ปุตนา อนีกินี วาหินี จมู เสนาเภเทปิฯ ‘‘ปุตนา’นีกินี จมู, เสนา เสนานฺตเรปิ เจ’’ติ รุทฺโท, ‘‘เสนาปเภเท เสนายํ, สวนฺตฺยมปิ วาหินี’’ติ รภโส จฯ จกฺกาทิติกํ สามญฺเญน เสนายํ, เสนงฺเค จฯ จาณกฺเย ตุ เสนาวิเสเส อนีโก วุตฺโต ‘‘ตีณิ ติกานฺยนีก’’นฺติฯ

อสฺเสว กามนฺทกีเย วิวรณํ, ยถา –

‘‘อสฺสสฺส ปตฺติโยธา เย, ภเวยฺยุํ ปุริสา ตโย;

อิติ กปฺปา ตุ ปญฺจสฺสา, วิเธยฺยา กุญฺชรสฺส ตุ;

ปาทงฺโค ปาชิตาวนฺโต, ปุริสา ทส ปญฺจ จ;

วิธานมิติ นาคสฺส, จตุกฺกํ สนฺทนสฺส จ;

อนีกมิติ วิญฺเญยฺย-มิติ กปฺปา นว ทฺวิปา’’ติฯ

กรียเต วิคฺคโห เยเนติ จกฺกํฯ พล สํวรเณ, อฯ อณ สทฺเท, อิโกฯ วากาโร นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ

จตุรงฺคพลาย สุสนฺนทฺธาย เสนาย ยุทฺธตฺถํ เทสวิเทเส วินฺยาโส วิภชิตฺวา นฺยสนํ ฐปนํ พฺยูโห กถฺยเตฯ วิภชิตฺวา อูหนํ ฐปนํ พฺยูโหฯ ตพฺเภทา ทณฺฑโภคมณฺฑลาสํหตา จตฺตาโร ปกติพฺยูหาฯ ตตฺร อนีกานํ ติริยโต วุตฺติ ทณฺโฑฯ สมตฺถานมนีกานมนฺวาวุตฺติ อญฺโญญฺญโต วุตฺติ โภโคฯ มณฺฑลรจนาย สรนฺตานมนีกานํ สพฺพโต วุตฺติ สปฺปสรีรมิว มณฺฑโลฯ ฐิตานมิตเรตราสํ หตานํ วิสิลิฏฺฐตรานํ อนีกานํ ปุถุวุตฺติ อสํหโตฯ ตทุตฺตํ กามนฺทเกน –

‘‘ติริยโต วุตฺติ ทณฺฑาขฺยา, โภโคนฺวาวุตฺติเรว จ;

มณฺฑโล สพฺพโตวุตฺติ, ปุถุวุตฺติ อสํหโต’’ติฯ

พฺยูหสมเวโต เอว พฺยูหสฺเสกเทโส ปจฺฉาภาโค พฺยูหปณฺหิ, พฺยูหสฺส ปจฺฉา, พฺยูหนฺตรเมว วาฯ ยตฺร ฐิโต ราชา สเสนํ ปฏิคฺคณฺหติ, ตํ เสนาย ปจฺฉา ธนุสตทฺวยนฺตเรน ฐิตปริสสหิตํ อนีกํ ‘‘ปฏิคฺคโห’’ตฺยุจฺจเตฯ

[382-383] เอโก หตฺถี ทฺวาทสปุริสสหิโต ‘‘เอโก หตฺถี’’ตฺยุจฺจเต, เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ตโย หตฺถิโน หตฺถานีกํ นาม, ตถา เอโก ตุรงฺโค ติปุริสสหิโต, เอโก จ รโถ จตุปุริสสหิโต เอโก หโย, เอโก รโถติ เอเตน ลกฺขเณน อธมนฺตโต ตโย หยา จ ตโย รถา จ หยานีกํ, รถานีกํ นาม, เตนาห ‘‘ตโย ตโย คชาทโย’’ติฯ สสตฺถา ขคฺคาทิสตฺถหตฺถา จตุชฺชนา จตฺตาโร ปุริสา ปตฺตานีกํ นาม วุตฺตาฯ เหฏฺฐิมนฺตโตเยเวตฺถาปิ ปริจฺเฉโทฯ อมรโกเส ตฺวญฺญถา กถิตา –

‘‘เอกเกภรถา ตฺยสฺสา, ปตฺติ ปญฺจปทาติกา;

ปตฺยงฺเคหิ ติคุเณหิ, กมา สญฺญา ยโถตฺตรํฯ

เสนามุขํ คุมฺพคณา, วาหินี ปุตนา จมู;

อนีกินี จ ตาสนฺตุ, ทส อกฺโขภินี มต’’นฺติ [อมร 18.80-1]ฯ

ตสฺสตฺโถ – ตีหิ อสฺเสหิ คเชเนเกน รเถน จ ปทาตีภิ จ ปญฺจหิ ปตฺติ นาม เสนนฺตรํฯ ปตฺยงฺเคหิ สพฺเพหิ คชาทีหิ ยถาปุพฺพํ คุเณหิ ยโถตฺตรํ กเมน เสนามุขาทิกา สญฺญา ภวติฯ ยโถตฺตรนฺติ วจเนน ยถาปุพฺพมิตฺยตฺถมาห, เตเนทํ วุตฺตํ ‘‘ภวติ ตโย ปตฺติโน เสนามุขํฯ ตีหิ เสนามุเขหิ คุมฺโพฯ คุมฺพตฺตเยน คโณฯ คณตฺตยํ วาหินีฯ วาหินิตฺตยํ ปุตนาฯ ปุตนตฺตยํ จมูฯ จมุตฺตยํ อนีกินีฯ ตาสํ อนีกินีนํ ทส อกฺโขภินี’’ติฯ

ตตฺร รถานํ สงฺขฺยา สตฺตติสหิเตหิ อฏฺฐสเตหาธิกานฺเยกวีสติสหสฺสานิ, เอวเมว คชานมฺปิ สงฺขฺยา, ตถา จ –

ปญฺจสฏฺฐิสหสฺสานิ, ฉสตานิ ทเสว ตุ;

สงฺขฺยา ตา ตุรงฺคานญฺหิ, วินา รเถ ตุรงฺคเมฯ

นรานํ สตสหสฺสํ, สหสฺสานิ นเวว จ;

สตานิ ตีณิ จ’ญฺญานิ, ปญฺญาสญฺจ ปทาตโยติ [พฺยาขฺยาสุธา 2.8.80]ฯ

[384] เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน เสนํ ทสฺเสตฺวา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุมาห ‘‘สฏฺฐิ…เป.… ยนฺติ’’จฺจาทิฯ ยนฺติยา ยานํ กุพฺพนฺติยา เสนาย กตฺตุภูตาย ธูลีกเตสุ สนฺเตสุฯ เกสุ? สฏฺฐิวํสกลาเปสุฯ กิตฺตกปฺปมาเณสุ? ปจฺเจกํ สฏฺฐิทณฺฑวนฺเตสุ, เอสา อกฺโขภินี นาม เสนา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทนฯ เกนจิ โขเภตุมสกฺกุเณยฺยตาย อกฺโขภินี, ยุ, นทาทิฯ ขุภ จลเนฯ

[385] จตุกฺกํ สมฺปตฺติยํฯ ธนุกฺกํโส สมฺปตฺติฯ ปท คมเน, ภาเวติฯ ยุปกฺเข ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, อี, ลกฺขี, สิรี จ ปุพฺเพ เทวตาวเสน วุตฺตา, อิธ ธนุกฺกํสวเสนฯ

ทฺวยํ สมฺปตฺติวิปรีตายํฯ วิรูปํ ปชฺชตีติ วิปตฺติ, ปทิมฺหา กตฺตริติฯ วิรูปํ ปชฺชนํ วา วิปตฺติ, ภาเวติฯ อาปทาสหจรณโต วิปตฺติ ถิยํฯ

จตุกฺกํ สตฺถมตฺเตฯ อาทาย ยุชฺฌนฺเต ยนฺติ อาวุธํ, ยสฺส โวฯ อายุธํ วาฯ หร หรเณฯ หรติ ชีวิตนฺติ เหติ,ติ, อสฺเส, รโลโป, หนติวเสน วา สิทฺธํฯ สส หิํสายํ, โถฯ อตฺถํปฺยตฺรฯ อสุ เขปเนฯ

[386-387] สงฺเขเปนายุธํ ทสฺเสตุมาหฯ มุตฺตามุตฺตญฺจ อมุตฺตญฺจ ปาณิโต มุตฺตญฺจ ยนฺตมุตฺตญฺเจติ สกลํ ตํ อายุธํ จตุพฺพิธํ พหูนมฺปิ ตพฺเภทานติวตฺตนโตฯ

จตุนฺนํ สรูปมาห ‘‘มุตฺตามุตฺตญฺจา’’ทิฯ ยฏฺฐิ นาม สตฺถวิเสโส, น กตฺตรทณฺโฑฯ

‘‘ยฏฺฐิ หารลตาสตฺถ-เภเทสุ ธนุทณฺฑเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

ตทาทิ อายุธํ มุตฺตญฺจ ตํ อมุตฺตญฺเจติ มุตฺตามุตฺตํ, กมฺมธารโย, ยถา กตากตํฯ ฉุริกา อสิปุตฺติ, ตทาทิกํ อมุตฺตํฯ ยนฺต สงฺโกจเน, ยนฺตํ, ธนฺวาทิฯ

[388-389] ปญฺจกํ ธนุมฺหิฯ อุสุํ อสติ ขิปตีติ, กมฺมนิ โณ, อุสฺสิฯ ธน ธญฺเญ, อุ, หน หิํสายํ วา, อุ, หสฺส โธ, ธนุฯ ‘‘ธนุ วํสวิสุทฺโธปิ, นิคฺคุโณ กิํ กริสฺสตี’’ติ [หิโตปเทส กถามุข 23] ปุเม ปโยโคฯ ‘‘สรา วาโป ธนุ อิตฺถี, ตุณตา ติณตาปิเจ’’ติ [ติกณฺฑเสส 2.8.51] ติกณฺฑเสโสฯ กิํ นาเมน ทณฺฑยตีติ โกทณฺฑํ, ทณฺฑ นิปาตเน, กิํ นาเมน ทมฺยตีติ วา โกทณฺฑํ, ทมุธาตุมฺหา โฑ, กิํ นาเมน ทุโนตีติ วา โกทณฺฑํ, ทุ ปริตาเป, โฑ นิปาติโต, กุฏิลตฺตา วา กุจฺฉิโต ทณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ โกทณฺฑํฯ จป สนฺตาเป, อ, จโป, วํสเภโท, ตพฺพิกาโร จาโป, โณฯ สรมสติ ขิปตีติ สราสนํฯ กมฺมุกมฺปิฯ กมฺมาย ปภวตีติ กมฺมุกํฯ

ติกํ คุเณฯ คจฺฉติ สโร เยนาติ คุโณ, มสฺส โณ, อสฺสุ, คุ สทฺเท วา, ควติ เอเตนาติ คุโณ, ยุ, ณตฺตํฯ ชร วโยหานิมฺหิ, อ, ชิยาเทโสฯ ปกฺเข อิการโลโป, ชยาฯ

‘‘ชิยา จาถา’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ทฺวยํ คุเณฯ มุพฺพี, สิญฺชินีปฺยตฺรฯ มุพฺพวิกาโร มุพฺพีฯ สิญฺช อพฺยตฺตสทฺเท, อินีฯ

ติปาโท กณฺเฑฯ สร หิํสายํฯ สรนฺตฺยเนนาติ, ปุเม, สญฺญายํ โณฯ ปตฺตํ วาโช, ตํโยคา ปตฺตี, อีฯ สา ตนุกรณาวสาเนสุ, ทิวาทิ, ณฺวุ, ยสฺสาโลโปฯ วณฺยเต สทฺทายเตเนเนติ วาโณ, โณ, วณ สทฺเทฯ กณฺยเตเนเนติ กณฺฑํ, กณ สทฺเท, โฑ, กณฺฑ เภเท วาฯ อิส คมเน, อุ, อิสฺสุ, อุส ทาเห วาฯ ขุร เฉทเน, อโป, อถ วา เข อรติ คจฺฉตีติ ขุโร, อสฺสุ, ตํ ปาตีติ ขุรปฺโปฯ ติช นิสาเน, ยุฯ อส ขิปเน, กมฺเม ยุฯ วิสิโข, อชิมฺหโค, ขโค, อาสุโค, กลมฺโพ, มคฺคโณ, โรโปปฺยตฺรฯ วิสนฺโต ขณตีติ วิสิโขฯ กล มเท, อมฺโพฯ มคฺค อนฺเวสเน, ยุฯ รุป วิโมหเน, ทิวาทิ, อ, โรโปฯ ‘‘ถูลเขโฑ วิปาโฏ จ, จิตฺรปุงฺโข สโรปิ เจ’’ติ [ติกณฺฑเสส 2.8.52] ติกณฺฑเสเสฯ

ปญฺจกํ กลาเปฯ ตูณ ปูรเณ, จุราทิ, นทาทิฯ ‘‘ตูโณ นิสงฺโค ตูณิโร, อุปาสงฺโค จ วาณธิ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกา 18.88] อมรมาลายํ ปุํสกณฺเฑฯ ‘‘ตูณา’’ติปิ อิตฺถิลิงฺคปฺปกรเณ วุตฺโต, อิธ ปน ‘‘ตุณี, ตูโณ’’ติ ทฺวีสุ, สรสมูหานํ ฐานตฺตา กลาโปฯ อิรปจฺจเย ตูณิโรฯ วาณา สรา ธิยนฺเตตฺเรติ วาณธิฯ ‘‘ตูโณ ปสงฺค ตูณิร-นิสงฺคา วาณธิ ทฺวิสู’’ตฺยมรสีเหฯ

[390] ทฺวยํ วาเช, ยํ ‘‘กณฺฑปตฺต’’มิตฺยุจฺจเตฯ

ปต คมเน, กรเณ โข, ตสฺส โก, ปกฺเขน กตตฺตา วา ปกฺโข ฯ วชตฺยเนนาติ วาโช, โณฯ วิสมปิวิตฺถาติ วิสปฺปีโต สโร ทิทฺโธ นามฯ ทิส อปฺปีติยํ, โตฯ ลิตฺโตปฺยตฺรฯ

ติกํ วิชฺฌิตพฺเพฯ วิชฺฌนตฺถํ ลกฺขฺยเตติ ลกฺขํฯ วิชฺฌิตพฺพนฺติ เวชฺฌํ, ณฺโย, ฌสฺส ชฺโฌ, อิสฺเสฯ สโร วยติ คจฺฉติ ยสฺมิํ สรพฺยํ, วสฺสาการโลโปฯ นิจฺจํ สรานมภฺยาสนํ วสีกรณํ สราภฺยาโสฯ ‘‘พฺยาเธปฺยุปาสนายญฺจ, วาณาภฺยาเสปฺยุปาสน’’นฺติ รุทฺโทฯ ลกฺขมุปคนฺตฺวา อสนํ ขิปนํ อุปาสนํฯ

[391] ปญฺจกํ ขคฺเคฯ มณฺฑลํ อคฺคํ ยสฺสฯ นิคฺคโต ติํสโต’งฺคุลิโต เนตฺติํโสฯ อส เขปเน, อสเต ขิปฺปเตติ อสิ, อิฯ ขคฺค ขณฺฑเภเทฯ สายโก สเรปิฯ จนฺทหาโส, ริฏฺฐิ, กกฺขลโก, กรวาโลปฺยตฺรฯ ตสฺส ขคฺคสฺส ปิธาเน โกสิ, อิตฺถีฯ กุส สิเลสเน, อิ, โกสิ, รสฺสนฺโตฯ ขคฺคฉุริกาทีนํ มุฏฺฐิยํ ถรุสทฺโทฯ ถร สตฺถคติยํ, อุฯ

[392] ติกํ ขคฺคาทีนํ สตฺถานํ วารณผลเกฯ เขฏ ภกฺขเน, ณฺวุฯ ผล วิสารเณ, ณฺวุฯ ผลตีติ ผลกํ, อนิตฺถีฯ จร คติภกฺขเนสุ, โม, จมุ อทเน วา, อฯ ผลมฺปิฯ

วณฺฏานิหารสฺสาขคฺคากติ หตฺถกุณฺฑาทิ อิลฺลี, อิลีปิ, อิล คติยํ, นทาทิฯ กรํ ปาลยตีติ กรปาลิกา, ณฺวุฯ

ทฺวยํ อสิปุตฺติยํฯ ฉุร เฉทเน, ณฺวุฯ สสุ หิํสายํ,ติ, นทาทิฯ อสิโน ปุตฺตี, อสิเธนุกาปิฯ

ทฺวยํ วฑฺฒกีนํ มุคฺคเรหิ สมานาการายุธเภเทฯ ลค สงฺเค, อโล, อสฺสุ, ฬตฺตญฺจฯ มุรํ คิรตีติ มุคฺคโร, รสฺส โค, คิร นิคฺคิรเณ, มุจฺจตีติ วา มุคฺคโร, อโรฯ ทุฆโณ, ฆโนปิฯ

[393] ทฺวยํ สลฺเลฯ สล อาสุคติยํ, อ, สร หิํสายํ วา, โล, รสฺส โลฯ สงฺก สงฺกายํ, อุฯ สูลมฺปิฯ สูล รุชายํฯ

ทฺวยํ วาสิยํฯ วส เฉทนสฺเนหาวหารเณสุ, ณีฯ ตจฺฉ ตนุกรเณ, ยุ, นทาทิฯ

ทฺวยํ ผรสุมฺหิฯ เฉทกตฺตา กุจฺฉิตา ธารา ยสฺสาติ กุธารีฯ กุธาโรปิฯ ปรํ สสติ หิํสตีติ ผรสุฯ อุ, ปสฺส โผ, สโลโป จฯ ปรสุปิ, โส ปรสุสทฺโท นปุํสโกฯ ปรสุโธปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ปาสาณวิทารเณฯ ฏงฺก พนฺธเนฯ ทร วิทารเณฯ ปาสาณํ ทารยตีติ ปาสาณทารโณ, ยุฯ ปาสาณทารโกปิฯ

[394] ทฺวยํ หตฺถปฺปมาเณ กณเย [กณฺเฑ (จินฺตามณิฏีกา)]ฯ จกฺกปูรณาทิวายุวเสน ขิปฺปเตฯ กณ สทฺเท, อโยฯ ภินฺทนสีลตาย ภินฺที, วาติ คจฺฉติ เตนาติ วาโล, อโล, ภินฺที จ โส วาโล จาติ ภินฺทิวาโล, ฬตฺเต ภินฺทิวาโฬ, รสฺโสฯ

จกฺกาทโย สตฺถเภทาฯ ตตฺร จกฺกากาโร อายุธวิเสโส จกฺกํฯ กนฺต เฉทเน, อสฺสุ, กุนฺโต ทีฆทณฺโฑฯ คทา, สตฺติ จ ปสิทฺธาฯ

ติกํ โกณภาเคฯ กุณ สทฺโทปกรเณสุ, กุณ สงฺโกจเน วา, โณฯ สิ เสวายํ, อ, รสฺโส, อสฺโสฯ กุฏ โกฏิลฺเล, อิณฯ

[395] ทฺวิปาทํ วิชิคีสสฺส ยาตฺรายํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ ยา ปาปุเณ, นิกฺขมิตฺวา ยายเต นิยฺยานํ, ยุฯ ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ ตฺรณฯ ยาตฺรา, อาฯ นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโวฯ ฐา คตินิวตฺติยํ, ปปุพฺโพ ยาเน, ยุ, ปติฏฺฐียเต ปฏฺฐานํ, ปุเรจาริมฺหิ ปฏฺโฐฯ

ปญฺจกํ ธูลีมตฺเตฯ ตถา จ ‘‘ปํสุ โขโท มโต เรณุ, จุณฺโณ ธูลิ’ตฺถิยํ ภเว’’ตฺยมรมาลาฯ จุณฺณ ปิสเน, จุณฺณ สญฺจุณฺณเน วาฯ ปํส นาสเน, อุฯ รนฺช ราเค, รโช, มโนคโณปิ นปุํสเก, ตํสหจรณโต ปํสุปิฯ

‘‘กฺลิวํ’ปราเธ เรณุมฺหี’’ติ รภโสฯ อถ วา จุณฺณรโชสหจรณโต ปํสุ นปุํสเกฯ ธู วิธุนเน, ธู กมฺปเน วา, ลิ, นทาทิฯ ริ คติยํ, ณุ, อิสฺเสฯ

[396] วํสกฺกมเวทีวํสถุติํ โย กุพฺพติ, โส มาคโธฯ ตสฺมิํ มธุโก วุตฺโตฯ โส จ ขตฺติยาเวสฺสสมฺภโว ภวติ, วํสมคฺคํ ถวตีติ มาคโธ, ถสฺส โธฯ มคฺคํ ธวตีติ มธุโก, ณฺวุ, คฺคโลโปฯ

วีริยาทิถุติํ สีเลน โย ปฐติ, โส วนฺที, ตสฺสีลาทีสุ ณีฯ

โย นิสาวสานํ วิภาเวนฺโต โพธยติ, โส เวตาฬิโก, วิภาเวนฺโต ตาฬสทฺเทน โพธยตีติ เวตาฬิโก, ณิโกฯ

จกฺเกน จรนฺโต พหูหิ ปีเฬตฺวา โย ปฐติ, โส จกฺกิโก, อุภยตฺร จรตฺยตฺเถ อิโกฯ ฆณฺฏ ภาสตฺโถ, จุราทิฯ

[397] ปญฺจกํ ธเชฯ กิต นิวาเส, โรคาปนยเน จ, อุ, กิตติ อปเนติ เอเตนาติ เกตุฯ ธช คมเน, อฯ อุปฺปตตีติ ปฏากา, อาโก, ปฏ คติยํ วา, ปฏากาฯ

เกน วาเตน ทลียเต วิทารียเตติ กทลี, นทาทิ, ฉินฺนภินฺนตฺตา กุจฺฉิตํ ทลํ ปตฺตเมติสฺสาตฺถีติ วา กทลี, ปฏากา สหจรณโต อิตฺถิยํฯ กทลี โมเจปิฯ ยุมฺหิ เกตนํฯ เอตฺถ จ ธชสหจรณโต เกตุ ปุนฺนปุํสเกฯ ‘‘ปฏากา เวชยนฺตี จ, เกตนํ ธช’มนิตฺถี’’ตฺย [อมร 18.99] มรโกเสฯ

อญฺญมญฺญสฺเสติ เอกมเปกฺขิตฺวา อปรสฺสาปรํ อเปกฺขิตฺวา อญฺญสฺสฯ โย อหํกาโร อภิมาโน, โส ‘‘อหํ อห’’มิติ กโรตีติ อหมหมิกา ภเวฯ ‘‘อหํ อคฺโค ภวามิ, อหํ อคฺโค ภวามี’’ติ อญฺญมญฺญมติกฺกมฺม โยธานํ สมคฺเค ธาวนํ, ตตฺร ตุ อหํปุพฺพิกาฯ อหํสทฺโท วิภตฺติปติรูปโก นิปาโต, สกตฺเถ กปจฺจเย กเต วิจฺฉายํ คมฺยมานตฺตา ทฺวิตฺตาภาโวฯ

[398] จตุกฺกํ พเลฯ พล ปาณเน, กรเณ อฯ ธา คตินิวตฺติยํ, กรเณ โม, ธสฺส โถฯ สหเตเนนาติ สหํ, สโหปิฯ สก สตฺติยํ,ติฯ ทฺรวิณํ, ตโร, ปรกฺกโม, ปาโณปิฯ

อติสูรตา วิกฺกโม นามฯ

ชเย ชิเต สติ, การณภูเต วา กตํ ปานํ ชยปานํฯ อมรโกเส ปน ‘‘วีรปานํ ตุ ยํ ปานํ, ชาเต ภาวินิ วา รเณ’’ติ [อมร 18.103] วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ภวิสฺสติรเณ ชีวิตสํสยา สํหาสุปฺปาทนตฺถํ, เทวตายาจนปุพฺพกํ สชาติเยหิ สห สมฺภูย โยธานํ ยํ ปานํ ชาเต จ รเณ วิชยสฺส สนฺทสฺสนตฺถํ, ตํ วีรปานมุจฺจเตฯ

[399-400] สาฑฺฒปชฺชํ ยุทฺเธฯ สงฺคาม ยุทฺเธ, จุราทิ, อฯ หร หรเณ, ปสยฺหกรเณ จฯ อร คมเน, อฯ สมรํฯ รณ สทฺเท, ทฺเวปฺยนิตฺถิยํฯ อช คมเน, ณิ, อาชิ, รสฺสนฺโตฯ อาหุยฺยนฺเต อสฺมิํโยธา, หุ สทฺเท, อฯ ยุธ สมฺปหาเร, โตฯ อาทาย ยุชฺฌนฺเตตฺร อาโยธนํ, ยุฯ ยุช โยเค, สํยุคํ, สํยุตฺตมฺปิฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, ยุฯ วิคฺคยฺหนฺติ ยุชฺฌนฺตฺยสฺมิํ วิคฺคโหฯ กลหนฺตฺยสฺมิํ กลโหฯ เมธ เมธาหิํสาสงฺคเมสุ, ณฺวุฯ ชญฺญํ, ปวิทารณํ, อกฺกนฺทนํ, สงฺขฺยํ, สมีกํ, สมฺปรายกํ, อนีกํ, อภิสมฺปาโต, กลิสํ, โผโฏ, อตฺยามทฺโทอิจฺจาทโยปิ ยุทฺเธฯ เกจิ ปน ‘‘ภณฺฑนาทิปญฺจกํ กลเห, น ยุทฺเธ’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ภณฺฑนํ กวเจ ยุทฺเธ, ขลิกาเรปิ วตฺตเต’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ

ทฺวยํ มุจฺฉายํฯ มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุฯ มุห เวจิตฺเตฯ ติกํ พลกฺกาเรฯ ปสหนํ ปสยฺโห, สห สตฺติยํ, ณฺโยฯ พลิโน, พเลน วา กรณํ พลกฺกาโรฯ หฐ พลกฺกาเร, โณฯ ปสงฺโคปิฯ

[401] สุภาสุภานํ ผลานํ สูจิกา ปกาสกา ยา ภูตสฺส วตฺถุโน วิกติ อญฺญถา อุปฺปตฺติ, สา อุปฺปาโตฯ

สุภาสุภผลํ ปกาเสนฺโต ปตติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโตฯ อุปฺปาโทปิฯ ตสทฺโท’ยํ ปุพฺพปทสฺส, อปรปทสฺส วา ลิงฺคมาทตฺเตฯ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, วิคฺคโห จ ตํ วากฺยญฺเจติ วิคฺคหวากฺย’’นฺตฺยาทีสุ, อิธ ปน ปุพฺพปทสฺส ลิงฺคมาทตฺเตฯ อุปฺปาตสฺส ตตฺร ยุทฺธปกฺกเมนาภิธานํฯ

จตุกฺกํ อุปฺปาตสฺส ปริยาเยฯ อิ คมเน,ติ, ทีฆาทิฯ สพฺพกาลํ น ชายตีติ อชญฺญํ, ณฺโย, ผลํ น ชเนตีติ วา อชญฺญํ, ตญฺหิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตํ ชเนตีติ อชญฺญํ นามฯ อุปคนฺตฺวา สชฺชติ ปกาเสตีติ อุปสคฺโค, โณฯ อุปคนฺตฺวา ทุโนตีติ อุปทฺทโว, ทุ ปริตาเป, อฯ เอตฺถ จ อีตฺยาทโย ชนเกปิ วตฺตนฺติ, ยถา ชราทีนมุปทฺทวาฯ

[402] มลฺลยุทฺธมฺหิ พาหุยุทฺธมฺหิ นิพฺพุทฺธํฯ อโธภาคํ พนฺธนํ วา กตฺวา ยุชฺฌนฺตฺยตฺร นิพฺพุทฺธํ, ยสฺส โพ, อญฺญมญฺญสฺส เวธํ นิพฺเพเธนฺตฺยตฺเรติ วา นิพฺพุทฺธํฯ เวธ เวธเน, โต, เอสฺสุ, อญฺญตฺโรปจาราฯ ทฺวยํ ชยกฺริยายํฯ ชิ ชเย, ‘‘ภาเว จา’’ติ โณฯ รเณ ยุทฺเธ โย ภงฺโค, โส ปราชโยฯ ปราปุพฺโพ ชิ ยุทฺธภงฺเคฯ ทฺวยํ ปลายนมตฺเต, น ตุ สงฺคามโตเยว ปลายเนฯ ปริวชฺเชตฺวา อยนํ คมนํ ปลายนํฯ อปวชฺเชตฺวา คมนํ อปกฺกโมฯ ปทาโว, ทาโว, สนฺทาโว, วิทฺทโว, ทโว, อปยานํปฺยตฺรฯ

[403] ปชฺชํ มารเณฯ มร ปาณจาเค, สพฺพตฺถ ภาวสาธนํฯ มารียเต มารณํ, ยุฯ หน หิํสายํ, ณมฺหิ ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ฆาตาเทโสฯ นส อทสฺสเนฯ สูท ธารเณฯ หิํส หิํสายํฯ สร หิํสายํ, อิตฺถิยมาปจฺจโย, หิํสาฯ ณมฺหิ หนสฺส วธาเทโสฯ สส หิํสายํฯ ยุมฺหิ หนสฺส ฆาโต, ฆาตนํ, นิพฺพรหนํ, นิการณํ, ปวาสนํ, สญฺญาปนํ, ปมถนํ, กถนํ, อุชฺชาสนํ, อารมฺโภ, ปิญฺโชปฺยตฺรฯ วรห พาธานฺยปริภาสนหิํสาทาเนสุฯ กร หิํสายํฯ วส นิวาเส, ปปุพฺโพ หิํสตฺโถฯ ญา มารณโตสนนิสามเนสุ, ปาคโม, สญฺญาปนํฯ มถ วิโลฬเนฯ กถ หิํสตฺโถฯ ชสุ หิํสายํ, ชสิ ตาฬเน วา, จุราทิฯ อาปุพฺโพ รภิ มารเณฯ ปิญฺช หิํสาพลทานนิเกตเนสุฯ เอเต ยถากฺกมมิธานาคตานํ ธาตโวฯ

[404] ปชฺชํ มรเณฯ กาโล อตีตาทิ, ตสฺส กิริยา, ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานี’’ติ [ชา. 1.2.190] หิ วุตฺตํฯ มรติโต จุ, มจฺจุ, วชาทินา วา ตฺยุฯ ตโต มจฺจุสทิโส ทฺวีสุฯ อติกฺกมิตฺวา อยนํ อจฺจโยฯ ธน ธญฺเญฯ

กาลสฺส กิริยตฺตา กาโล, อตฺตภาวสฺส อนฺตํ กโรตีติ วา กาโล, โณฯ อมติ คจฺฉตีติ อนฺโตฯ จุ จวเนฯ

[405] ติกํ มเตฯ ปรํ โลกํ เอติ คจฺฉตีติ เปโต, ปเรโต จ, โต, ปุพฺเพ รโลโปฯ มรตีติ มโตฯ ปราสุ, ปตฺตปญฺจตฺโตปฺยตฺรฯ ทฺวยํ มตทหนกฏฺฐราสิมฺหิ, ยา ‘‘ผุลฺลี’’ติ วุจฺจติฯ จียเต ยตฺถาติ จิตโก, จิโต จ, โตฯ ปุพฺพตฺร สกตฺเถ โกฯ จิตา, จิตฺยา, จิติปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ สุสาเน, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ อตฺร อาฬหนํฯ ทห ภสฺมีกรเณ, ยุ, ทสฺส โฬฯ อาฬาหนมฺปิฯ ฉวสฺส สยนฏฺฐานํ สุสานํ, ฉวสฺส สุ, สยนสฺส จ สาโน, อถ วา เสนฺติ อตฺราติ สานํ, ยุ, ฉวสฺส สานํ สุสานํฯ ฉวสฺส สุฯ ปิตุวนมฺปิฯ ทฺวยํ มตสรีเร, กุณป ปูติคนฺธตฺเถฯ กุจฺฉิตํ เนตีติ วา กุณโป, อโป, ณตฺตํฯ ฉว คติยํ, อฯ

[406] อสีสกตฺตา สิโรสุญฺโญ นจฺจนาทิกฺริยาสหิตตฺตา สหกฺริโย เทโห กาโย กพนฺโธ [‘‘ยุทฺเธ โยเธสุ สูเรสุ สหสฺสํ กตฺต (ขณฺฑ) มุทฺธสุ ตทาเวสา กพนฺโธ ตุ เอโก’มุทฺธา กฺริยานฺธิโต’’ติ กพนฺธลกฺขณํ], ยุทฺเธ สหสฺสปูรโณ กพนฺโธฯ ‘‘นจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา นจฺจนาทิกฺริยารหิเต ตูปจาโรฯ อวิชฺชมาเนน เกน สิรสา อนฺโธ กพนฺโธ, วการมชฺโฌฯ

อวิชฺชมานสฺสาปิ หิ การณภาโว โลเก ทิฏฺโฐ, ยถา วสฺเสน กโต สุภิกฺโข, ทุพฺภิกฺโข จ, ยถา โลเก, ตถา สาสเนปิ, ยถา อนนฺตรปจฺจยาทีนิฯ

อามเกหิ กุจฺฉิเตหิ อปูติคตมตสรีเรหิ สมฺปุณฺเณ อามเก สุสานสฺมิํ สิวถิกา วุตฺตา, อตฺถปฺปธานนิทฺเทเสน เจตฺถ สทฺโท นิทฺทิฏฺโฐ, ยถา ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ ปุคฺคลปฺปธานนิทฺเทเสน ธมฺโมติฯ ฉวา ธิยฺยนฺเตตฺร สิวถิกา, ณฺวุ, ฉสฺส โส, ถตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ ฉวถิกาปิฯ

[407] ทฺวยํ อากฑฺฒิตมนุสฺสควาโทฯ มุญฺจนสญฺญาย วนฺทตีติ วนฺทีฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, อี, รสฺโสปิ, วนฺทิฯ สตฺตูนํ กเรน หตฺเถน มริตพฺพตฺตา กรมโรฯ ปคฺคโห, อุปคฺคโหปิฯ ทฺวยํ ชีวิเต, อน ปาณเน, ปาณนฺติ อเนนาติ ปาโณ, โณฯ ภวติ เยนาติ อสุฯ อส ภุวิ, อุ, อาสุปิ, อสุ ขุภเน วาฯ

พนฺธนาคารํ พนฺธนเคหํ การา นามฯ กโรนฺติ หิํสนฺติ อตฺร การา, อฯ กร หิํสายํฯ พนฺธนาลโยปิฯ กร หิํสายํ, ยต นิยฺยาตเนฯ การณา, ยตนา จฯ ติพฺพเวทนาปฺยตฺรฯ

ขตฺติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[408] ทฺวิปาทํ พฺราหฺมเณ, พฺรหฺมุโน พนฺธุ, พฺรหฺมา พนฺธุ ยสฺส วา พฺรหฺมพนฺธุฯ กุลาจารพฺราหฺมณภาววเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตฺตา ทฺวิโช, เอกเช ตูปจาราฯ วปิสฺมา โป, อสฺสิฯ พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ จ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาทิฯ สุตายุตกถนตฺถํ ‘‘โภโภ’’ติ วจนํ วทติ สีเลน, ณีฯ

ทฺวยํ ฉนฺโทชฺเฌตริฯ พฺรหฺมสุตฺตํ อธีเต โสตฺติโย, ‘‘เนน นิทฺทิฏฺฐมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต 1.2.18 นฆฏิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร 97)] วุตฺตตฺตา วุทฺธิ, ยทาทินา วา ฉนฺทสทฺทสฺส โสตฺติยาเทโส [ปาณินิ 5.2.84]ฯ ฉนฺทํ อธีเต ฉนฺทโส, โส ปุลฺลิงฺโคฯ

ทฺวยํ สิสฺเสฯ โสตุํ อิจฺฉนฺตีติ สิสฺสา, สุ สวเน, โส, อุสฺสิฯ อาจริยสฺส อนฺเต สมีเป วสนสีโล, สญฺญาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา อโลโปฯ

[409] พฺรหฺมจารีอาทโย เอเต จตุโร ชนา อสฺสมา นาม ภวนฺติ, อสฺสมสทฺโทยํ ปุนฺนปุํสเกฯ ตตฺร มุญฺชเมขลาทิยุตฺโต เวทชฺฌายโก พฺรหฺมจริยายํ ฐิโต พฺรหฺมจารีฯ เวทชฺฌยนํ พฺรหฺมจริยํ จรตีติ, ณีฯ

ธมฺมตฺถกาเมสุ ฐิโต ปญฺจมหายญฺญการี คหฏฺโฐ, คหา ทารา ตตฺร ติฏฺฐนฺตีติ คหฏฺโฐฯ คหฏฺโฐ ปโร ตติยสฺสปิ วานปตฺโถฯ วนปตฺเถ วเนกเทเส, ทูรวเน วา ภโว วานปตฺโถ, อสฺส ภูมิเสยฺยาชฏาชินธารณวนวาโสนฺยหารโภชิตาทิ ธมฺโมฯ วานปตฺถสฺสเมว ตติยมายุโส ภาคํ เขปยิตฺวา คหิตกาสาวทณฺโฑ ภิกฺโข สพฺพภูเตสุ สโม ฌานายตนวโร ภิกฺขุฯ สมุ ตปสิ, เขเท จ, อาสมฺมนฺติ อตฺราติ, อกตฺตริ การเก สญฺญายํ โณฯ ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจริยาทิ- จตุกฺเกปิ มเฐปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ

[410] สีลาทโย ตโย สิกฺขาธมฺเม สห เอกโต จรนฺตา มิถุ อญฺญมญฺญํ สพฺรหฺมจาริโน นาม, พฺรหฺมจารีหิ สห จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโนฯ ‘‘มิถู’’ติ อิมินา สพฺรหฺมจารีสทฺทสฺส ตคฺคุณสํวิญฺญาณตฺตํ ทีปิตํ, เตน พฺรหฺมจารีนมฺปิ สพฺรหฺมจาริตฺตมุปปนฺนํฯ

ทฺวยํ อุปสมฺปทาทายเกฯ มนสา อุเปจฺจ สิสฺสานํ วชฺชาวชฺชํ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา จฯ เฌ จินฺตายํ, โณ, ปุพฺพตฺร เอ อย, ปกฺเข ราชาทิปกฺเขเปน อุปชฺฌา, ปรสมเย ปน เวทาทิปาฐยิตา ‘‘อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌา’’ติ โจจฺจเต, อุเปจฺจ อธียเต อสฺมาติ กตฺวาฯ

ทฺวยํ นิสฺสยทายเกฯ สิสฺสานํ หิตํ อาจรตีติ อาจริโย, ณฺโยฯ นิสฺสยํ ททาตีติ, กมฺมาทิมฺหิ ณฺวุฯ

[411] สาสเน อาจริยํ ทสฺเสตฺวา ปรสมเยปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปนีเย’’จฺจาทิฯ อถ วา โย ทฺวิโช พฺราหฺมโณ ยํกิญฺจิ พฺราหฺมณํ อุปนีย อตฺตโน สนฺติกํ อาเนตฺวา กปฺปาทิฉฬงฺคิกตฺตา สางฺคํ สคุยฺหตฺตา รหสฺสญฺจ เวทํ กมฺมภูตํ ปุพฺพํ ปฐมเมว เกนจิ อสิกฺขาปิเตเยว อชฺฌาปเย สิกฺขาเปยฺย, โส พฺราหฺมเณสุ ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, อาทิโต จาเรติ สิกฺขาเปตีติ อาจริโยติ กตฺวา, ณฺโยฯ ยถาวุตฺตา อญฺเญ อุปชฺฌายาฯ

[412] ปชฺชทฺธํ อุปเทสปรมฺปรายํฯ ปเร จ ปเร จ ปรมฺปรา, ปุพฺพาจริยาฯ ตโต อาภตํ ปารมฺปริยํฯ อิติหสทฺโท นิปาตสมุทาโยฯ ‘‘อิติห ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตมิท’’นฺติ กเถตพฺพํ วจนํ เอติหฺยํ, ณฺโยฯ ณมฺหิ เอติหํฯ อาจริยํ อุปคนฺตฺวา ทิสฺสติ อุจฺจารียตีติ อุปเทโส, ทิสี อุจฺจารเณ, โณฯ

ติกํ ยญฺเญฯ ยช เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ, ยชนํ ยาโค, โณฯ สคฺคตฺถิเกหิ กรียเตติ กตุ, ตุฯ ชสฺส ญฺญตฺเต ยญฺโญฯ ยาคตฺถํ มนฺตาทินา ปริกฺขตา ปริสงฺขตา ภู ภูมิ เวทิ นาม, อีปจฺจเย เวที จฯ วินฺทติ อสฺสํ ลาภสกฺการนฺติ เวทิ, วิท ลาเภ, อิณฯ

[413] อสฺสเมธาทโย ปญฺจ ‘‘มหายาคา’’ตฺยุจฺจนฺเตฯ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหิํสุ, ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตา สสฺสเมธํ นามาตฺยตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสฺส สงฺคณฺหเน เมธาวิตา ปุริสเมธํ นามาตฺยตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตา วิย ฐเปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาปาส’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต มาตุลา’’ตฺยาทินา ปน สณฺหวาจาย ภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, เปยฺเย วชฺชปิยวจนตาตฺยตฺโถฯ เอวํ จตูหิ วตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ ผีตญฺจ ปหูตนฺนปานํ เขมํ นิรพฺพุทํฯ มนุสฺสา มุทา ปโมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรทฺวารา วิหรนฺติ, อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ, อยํ โปราณิกปเวณี, อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, อิมญฺจ รฏฺฐสมฺปตฺติํ ปริวตฺเตนฺตา อุทฺธํ มูลํ กตฺวา ‘‘อสฺสเมธ’’นฺติอาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุ, วุตฺตญฺเหตํ ภควตา พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺเต –

‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุนา อณุํ;

เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุ’’นฺติ [สุ. นิ. 301, 304]ฯ

อิทานิ เตหิ ปริวตฺเตตฺวา ฐปิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสเมโธ’’จฺจาทิมาหฯ ตตฺถ อสฺสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ อสฺสเมโธฯ ปุริสํ เอตฺถ เมธนฺติ วธนฺตีติ ปุริสเมโธฯ สมฺมา ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํ ปาเสนฺติ ขิเปนฺติ เอตฺถ สมฺมาปาโสฯ มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ ‘‘วาช’’นฺติ สมญฺญา, ตเมตฺถ ปิวยนฺตีติ วาชเปยฺโยฯ สพฺพสฺส อตฺตโน สาปเตยฺยสฺส อนิคูหิตฺวา นิรวเสสโต ทินฺนตฺตา นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ, อยํ ปาฬิยา อาคตกฺกมโต อตฺถวณฺณนา, อิธาคตกฺกเมน ปน อสฺสเมธปุริสเมธนิรคฺคฬสมฺมาปาสวาชเปยฺยานํ อตฺถวณฺณนา ลิขิตพฺพาฯ

[414] ติกํ ยาชเกฯ ยชนสีโล อิทิ, ยสฺสิ, ชสฺส โทฯ ยชตีติ อิโช, อฯ อถ วา อิตฺถิยา อุตุมฺหิ ชาเต ชายตีติ อิตฺถีตุโชฯ ‘‘นารีตฺวิโช’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘อุตุโช ยาชโก ตถา’’ติปิ ปาโฐ, สุนฺทโรฯ ปรสมยํ อมนสิ กตฺวา ปน อาจริเยน อิติทฺวิชสทฺโท อิทิตฺวิชสทฺโท จ สมานตฺถาติ มญฺญมาเนน ‘‘อิทิ ตฺวิโช’’ติ วุตฺตํ สิยา, ณฺวุมฺหิ ยาชโก [อมร 17.17 คาถา ปสฺสิตพฺพา]ฯ

ทฺวยํ ยาคสภายํ, อญฺญสภายญฺจารมฺภเกฯ สภายํ สาธุ สภฺโย, โยฯ

สมาชํ ชนสงฺฆาตํ สมาวสนฺติ อาคนฺตฺวา เอกเทสี ภวนฺตีติ สมาชา, เตหิ สมํ เอกีภวตีติ สามาชิโก, ณิโกฯ สภาสโท, สภาตาโรปฺยตฺรฯ

ปญฺจกํ สภาสามญฺเญฯ ปริ สมนฺตโต เสนฺตฺยสฺสํ ปริสา, สิ เสวายํฯ สห ภาสนฺตฺยสฺสํ สภา, หโลโป, สพฺภิ ภาตีติ วา สภาฯ สมชฺชนฺติ สํคจฺฉนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมชฺชา, อช คมเนฯ สมยนฺติ มิลนฺตฺยสฺสํ สมิติ, อิ คติมฺหิ, อิตฺถิยนฺติฯ มิลนเมกีภาโวฯ สมนฺตโต สีทนฺตฺยสฺมิํ สํสโท, อิตฺถินปุํสเกสุฯ โคฏฺฐี, อฏฺฐานีปฺยตฺรฯ คาโววาจา ติฏฺฐนฺติ ภวนฺตฺยสฺสํ โคฏฺฐีฯ อาคนฺตฺวา ติฏฺฐนฺตฺยสฺสํ อฏฺฐานี, ยุ, นทาทิ, รสฺสาทิฯ

[415-416] ภิกฺขุอาทิกา อิมา จตสฺโส ปริสา นามฯ ภิกฺขนสีลตาทีหิ ภิกฺขุฯ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ [ชา. 1.7.59] หิ วุตฺตํฯ ภิกฺข ยาจเน, รูฯ โยมฺหิ ภิกฺขูฯ อินีปจฺจเย ภิกฺขุนี, โยสฺส โลโปฯ รตนตฺตยมุปคนฺตฺวา อาสยนฺตีติ อุปาสกา, ณฺวุ, อาส อุปเวสเนฯ อิตฺเต อุปาสิกาโยฯ

เอตฺถ จ ปพฺพชฺชาสามญฺญโต, ลิงฺคสามญฺญโต จ สามเณรา ภิกฺขูสุ, สามเณริยาทโย, จ ภิกฺขุนีสุ สงฺคหิตา, ตโต, อวเสสา ปน สพฺเพปิ เทวมนุสฺสาทโย อิตฺถิปุริสวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา ลิงฺคสภาควเสน ทฺวีสุ สงฺคหิตา, พฺรหฺมาโน ปน ลิงฺคาภาเวปิ ปุริสสณฺฐานตฺตา ปุริเสสุ สงฺคหิตา, ตถา ปณฺฑกาปิ, อุภโตพฺยญฺชเนสุ ปน ปุริสอุภโตพฺยญฺชนํ ปุริเสสุ, อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนํ อิตฺถีสุ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ ปริสํ ทสฺเสตฺวา อฏฺฐหิปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถเว’’จฺจาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ปริสา นาม อฏฺฐ สิยุํ, เกสํ วเสนา’ฏฺฐ สิยุํ? ตาวติํสานํ ทฺวิชานํ พฺราหฺมณานํ ขตฺตานํ ขตฺติยานํ มารสฺส คหปติสฺส สมณานํ จาตุมหาราชิกานํ พฺรหฺมูนญฺจ วเสนาติ อิมา จา’ฏฺฐปริสา ปากฏวเสน, เสฏฺฐวเสน จ วุตฺตาติ น เอตฺถ ปุพฺเพ วิย สพฺพา สงฺคหิตา, ตาวติํสาทิกา หิ ปากฏวเสน วุตฺตา, สมณา ปน ปากฏวเสน, เสฏฺฐวเสน จ วุตฺตาฯ

[417] คายตฺติ นาม ยสฺส จตูสุ ปาเทสุ ปฏิปาทํ ฉฬกฺขรานิ สนฺติ, สา ปมุขมาทิ ยสฺส อุตฺถาทีนํ ปาเยนานุปโยคตฺตา คายตฺติปมุขํ ฉนฺทํ นามฯ คายเตติ คายตฺติ, เค สทฺเท, ตฺติ, เอ อยฯ วชฺชํ ฉาทยตีติ ฉนฺทํ, ฉท สํวรเณ, วุตฺตญฺหิ ปชฺชวิเวเก พุทฺธคุตฺเตน ภิกฺขุนา –

‘‘อุตฺถ’มจฺจุตฺถกํ มชฺฌํ, ปติฏฺฐา สุปฺปติฏฺฐกา;

ปาโย ปโยคพาหฺยตฺถา, อภพฺพตฺตา จ เนริตา’’ติฯ

ยํ ปน จตุวีสกฺขรวนฺตํ, เวทานํ อาทิภูตญฺจ คายตฺติ วิย ฉนฺทานํ นาปิ จตุปฺปทํ, อถ โข ติปทเมว สิยา, สา สาวิตฺติ นาม, สาวิตฺติสทฺโท คายตฺติปริยาโยปฺยตฺถิ, ‘‘สาวิตฺติ ฉนฺทโส มุขํ’’ [ม. นิ. 2.400; สุ. นิ. 573], ‘‘คายตฺติ ตุ จ สาวิตฺตี’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ

อิธ ปน เภเทน วุตฺตํ, ยถา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติฯ สวิตุสฺส อิสิโน อยํ วาจา สาวิตฺติ, อิณฯ

[418] หพฺยํ เทวตาตฺถมนฺนํ, ตสฺส ปาเก ตทาธาเร ถาลฺยาทิมฺหิ จรุ, ตตฺถ ฐิตตฺตา อุปจาเรน หพฺยมฺปิ จรุ, จรติสฺมา อุ, จรุ ปุเมฯ ‘‘หพฺยปาเก จรุ ปุมา’’ติ [อมร 17.22] หฺยมรโกเสฯ โหมทพฺพิยํ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตายํ กฏจฺฉุยํ สุชา, อิตฺถี, หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ สุชาฯ

ทฺวยํ ขีรนฺเน, เทวนฺนตฺตา ปรมํ อนฺนํฯ ปาตพฺพสฺส, อสิตพฺพสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ภาวานํ สมฺภวโต ปายาโส, อาการนฺตานมาโยฯ ปายโสปฺยตฺรฯ ทฺวยํ เทวนฺเนฯ หุ ทาเน, ณฺโยฯ อิมฺหิ หวิ, นปุํสเกฯ

[419] ถูณายํ ยญฺญถมฺเภ ยูโปฯ เพลุโว วา ขาทิโร วาฯ อาลมฺพปสุพนฺธเนยฏฺฐิ, สมตฺตยญฺเญ วา ยํ ยฏฺฐิมาโรปยติ, ส ยูโป [ยูป… ยญฺญียปสุพนฺธนกฏฺฐเภเท… ยาคสมตฺติจิหฺนตฺเถ ถมฺเภ จ (วาจปฺปติ)], ยุ มิสฺสเน, โป, ทีฆาทิฯ ถุ อภิตฺถเว, โณ, ทีฆาทิฯ ยํ กฏฺฐํ กฏฺฐนฺตเรนา’คฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสเต, ตสฺมิํ นิมฺมนฺถฺยทารุมฺหิ อรณี, อร คมเน, อณิ, อีมฺหิ อรณีฯ

คาหปจฺจาทโย ตโย อคฺคโยฯ คหปตินา สํยุตฺโต คาหปจฺโจ, อคฺคิ, ณฺโยฯ ตํโยนิยํเรวาหวนีโย หุตพฺพคฺคิอาหวนมรหตีติ อาหวนีโยฯ ทกฺขิณคฺคิ ปน ตํโยนิ อญฺญโยนิปิฯ ทกฺขิณํ เทยฺยธมฺมํ อคฺคนฺติ วิสฺสชฺชนฺตฺยสฺมินฺติ ทกฺขิณคฺคิ, อคฺค ทาเน, ทานํ อคฺคียติ ทียตฺยสฺมินฺติ ทานคฺคํ, ‘‘ปริเวสนฏฺฐาน’’นฺติ [อ. นิ. ฏี. 3.9.20] หิ องฺคุตฺตรนิกายฏีกาฯ เอตฺถ จ คาหปจฺจคฺคาทีนํ ติณฺณํ วิปฺปฏิปชฺชนฺตานํ วินาสเหตุภาวโต อคฺคิตาทฏฺฐพฺพาฯ สตฺตกนิปาตองฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถายํ ปน –

อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยา, มาตาปิตโร, มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติ, เตสุ วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา กิญฺจาปิ มาตาปิตโร นานุทหนฺติ, อนุทหมานสฺส ปน ปจฺจโย โหตีติ อนุทหนฏฺเฐเนว ‘‘อาหุเนยฺยคฺคี’’ติ วุจฺจติฯ โย มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโร, ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน ‘‘คหปตคฺคี’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘ทกฺขิณา’’ติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโย, โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ, ปญฺจสุ สีเลสุ, ทสสุ สีเลสุ, มาตาปิตุปฏฺฐาเน, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณูปฏฺฐาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหูปกาโร, ตสฺมิํ มิจฺฉาปฏิปนฺโน คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน

‘‘ทกฺขิเณยฺยคฺคี’’ติ วุตฺโตฯ กฏฺฐโต นิพฺพตฺโต ปากติโกว อคฺคิ กฏฺฐคฺคิ นามาติ [อ. นิ. อฏฺฐ. 3.7.46] วุตฺโตฯ

[420] สิโลโก ทาเนฯ หา จาเค, โณ, ทฺวิตฺตจตฺตคตฺตานิ, จช หานิมฺหิ วาฯ สช วิสคฺเค, วิสคฺโค ทานํ, อุปุพฺโพ สช วิสชฺเช, โณ, ปุพฺเพ วาคโม, โวสคฺโคฯ ทิส อติสชฺชเน, อติสชฺชนํ ทานํ, ปโพธนญฺจ, อิห ทานํ ปเทสนํฯ สณ ทาเน, ยุฯ ตร ปฺลวนตรเณสุ, มจฺเฉรโสตาติกฺกมนเมตฺถ ตรณํฯ หา จาเค, จุราทิ, โต, ยาโลโป, ภูวาทิมฺหิ ปน ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อาโย, วิหายิตํฯ วชฺช วชฺชเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ อุปสคฺควิเสเสเนเต ทานตฺถาภิธายิโนฯ ผสฺสนํ, ปติปาทนํปฺยตฺรฯ

[421] เสฏฺฐธนสฺส, ปุตฺตานํ, ทารานํ, รชฺชสฺส, องฺคานญฺจ วเสน ปญฺจมหาปริจฺจาโค วุตฺโตฯ ตตฺร เสฏฺฐธนํ เสตหตฺถาทิรตนํฯ ปุตฺตา โอรสา, อถ วา ปุตฺตธีตโรฯ ทาโร ปติพฺพตา ปิยภริยาฯ รชฺชํ ปกติรชฺชํ, ตทุฏฺฐิโต วา อาโยฯ องฺคํ จกฺขาทิฯ มหนฺเตหิ อุตฺตมปุริเสเหว กโต, มหนฺตานํ วา ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, มหตฺถํ วา พุทฺธภาวตฺถํ กโต ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโค, กาปุริเสหิ ทุกฺกรตฺตา มหนฺโต วา เสฏฺโฐ ปริจฺจาโค มหาปริจฺจาโคฯ

[422] ทานปารมีอาทิกานํ ติสฺสนฺนํ ปารมีนํ วเสน อสาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา สาธารณทานวตฺถุํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺนํ ปาน’’มิจฺจาทิฯ ตตฺร อนฺนํ ปานวชฺชิตํ ยํ กิญฺจิ ขาทนียาทิกํฯ ปานํ ปาตพฺพํ อุทกาทิฯ ยานํ หตฺถฺยาทิ อนฺตมโส อุปาหนํ อุปาทาย คมนสาธนํฯ มาลา มาลฺยํ, ปุปฺผญฺจฯ วิเลปนํ ฉวิราคกรณํ, วิภูโต สุคนฺโธ วาฯ คนฺโธ ตทญฺญคนฺโธฯ เสยฺยา มญฺจาทิ, เสยฺยาคฺคหเณน เจตฺถ อาสนมฺปิ คหิตํฯ ปทีเปยฺยํ ปทีปสฺส หิตํ ยํ กิญฺจิ เตลาทิ, อิเม ทส ทานวตฺถู นาม สิยุํฯ ทียนฺเต ยายาติ ทานํฯ ตสฺส วตฺถุ การณํ, ตทุปฺปตฺติยา อุปฺปชฺชนโตติ ทานวตฺถุ, ทาตพฺพํ วา ทานํ, อนฺนาทิ, ตเทว วตฺถุฯ เอตานิ ปน ทส ทานวตฺถูนิ สุตฺตนฺตนเยน กถิตานิฯ วินยาภิธมฺมนยวเสนาปิ ปน กเถตพฺพานิ, รูปาทิฉฬารมฺมณทานวเสน หิ อภิธมฺเม ฉ ทานวตฺถูนิ อาคตานิ, วินเย จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชเสนาสนวเสน จตฺตาริ อาคตานิฯ ตตฺเถวมาจริยา วทนฺติ ‘‘สุตฺตนฺตนยทานโต วินยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? อนฺนาทิทานมตฺตวเสเนว ยสฺส กสฺสจิ ทุสฺสีลาทิกสฺส ทาตพฺพนฺติ อนุชานิตฺวา ปิณฺฑปาตาทิกปฺปิยโวหารวเสน สีลวนฺตาทิกสฺเสว จ ทาตพฺพนฺติ อนุญฺญาตตฺตาฯ สามญฺญทานโต หิ วิเสสทานเมว มหปฺผลํ, ตโตปิ อภิธมฺมนยทานเมว มหปฺผลํ, กสฺมา? รูปาทีสุ ปรมตฺถวเสเนว อภินิวิสิตฺวา ทานวเสน ตโตปิ อติสยทานตฺตา’’ติฯ มยํ ปน สุตฺตนฺตนยทานํ วา โหตุ วินยาภิธมฺมนยทานํ วา, ยํ เขตฺตาทิติวิธสมฺปทายุตฺตํ, ตเมว มหปฺผลํ กโรตีติ วทามฯ

[423] ตทเห มตทิวเส มตตฺถํ ยํ ปิณฺฑปาตชลาญฺชลฺยาทิทานํ, เอตํ ทานํ เทหา อุทฺเธ ภวํ อุทฺธเทหิกํ นามฯ ปิตรํ อุทฺทิสฺส ชลาญฺชลิสุวณฺณาทิทานํ นิวาโป, วป พีชสนฺตาเน, โณฯ กาลปตฺตาทินิยเมน ราชมตฺตณฺฑวิโสตฺตราทิสตฺถโต วิหิตํ, ตํว ตเมว ปิตุทานํ สมณพฺราหฺมณโภชนาทิ สทฺธํ นาม, สทฺธา อสฺส ทานสฺสตฺถีติ, โณฯ สตฺถโตติ เหตุมฺหิ อวธฺยตฺถวตฺติจฺฉาย ปญฺจมีฯ

[424] จตุกฺกํ เคหาคเตฯ อต สาตจฺจคมเน, อิถิ, อติถิ, ‘‘อติถิ ทฺวีสู’’ติ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส 2.7.9]ฯ อิตฺถิยํ อติถี จฯ อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุ, ตุฯ อาหุนํ วุจฺจติ เคหาคตานํ ทาตพฺพภตฺตาทิ, ตํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ปาหุโนฯ วิส ปเวสเน, อาเวสนํ อาเวโส, ตมรหตีติ อาเวสิโกฯ อตฺยาคโตปฺยตฺรฯ คนฺตุมิจฺฉตีติ คมิโก, อิโกฯ ทฺวยํ ปูชิตปุปฺผทพฺพกฺขตาทิมฺหิฯ อคฺฆ ปูชายํ, อฯ ณฺยมฺหิ อคฺฆิยํ, อคฺฆยมฺปิฯ อคฺฆโต วา ตทตฺถิเย อิโยฯ

[425] ปาทตฺเถ [ปาททฺเธ (ก.)] อุทกาทิมฺหิ ปชฺชํฯ ปทสฺส หิตํ ปชฺชํฯ อาคนฺตฺวาทโย ปชฺชปริยนฺตา สตฺต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุฯ

ฉกฺกํ ปูชายํฯ จิ จเย,ติฯ อจฺจ ปูชายํ, ยุฯ ปูช ปูชายํ, อิตฺถิยมติ อฯ หร หรเณ, อุปปุพฺโพ หร ปูชายํ, โณ, อุปหาโร, ปุเมฯ พล ปาณนปูชาสํวรเณสุ, อิ, พลิ ทฺวีสุฯ มาน ปูชายํ, ยุฯ นมสฺสาปฺยตฺร, นมสฺส ปูชายํ, อิตฺถิยํ อฯ

[426] จตุกฺกํ วนฺทนายํฯ นมสฺส วนฺทเน, ปุพฺเพว, นมุ นมเน วา, สฺสปจฺจโยฯ นโม กรณํ นมกฺกาโร, โณฯ นโมโต ฉฏฺฐีโลโป, ‘‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’’ติ โอการโลเป อการาคโม, อถ วา นมนํ นโม, ตสฺส กรณํ นมกฺกาโร, รโหสทฺโท วิย หิ นโมสทฺโทตฺร ทฺวิธา วตฺตติฯ เอโก อการนฺโต สลิงฺโค, เอโก อลิงฺโค โอการนฺโตติฯ วนฺท อภิวาทนถุตีสุ, ยุ, วนฺทนา, นโลเป, ทีเฆ จ อภิวาทนํฯ

ติกํ ปตฺถนามตฺเตฯ อตฺถ ยาจนายํ, ยุ, ปตฺถนาฯ อตฺถนาปิฯ ฐา คตินิวตฺติมฺหิฯ ปนิทฺวยปุพฺโพ ปตฺถนายํ, ยุ, ณตฺตํ, ธตฺตํฯ อิมฺหิ ปณิธิฯ อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ ยาจนาปฺยตฺรฯ

[427] สกฺการปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ครุอาทีนํ อาราธนียานํ กฺวจิ อตฺเถ นิโยชนํ ปตฺถนาวิเสโส อชฺเฌสนา, อิส คเวสเน, อิส คติหิํสาวทาเนสุวา, ยุ, อชฺเฌสนา, ยถา ‘‘เทเสตุ ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ [มหาว. 8]ฯ

[428] จตุกฺกํ อนุสฺสรเณฯ เอส คเวสเน, ยาคเม ปริเยสนาฯ ติมฺหิ ปริเยฏฺฐิฯ คเวส มคฺคเนฯ

ติกํ อาราธนียสฺส จิตฺตานุกูเลฯ อาส อุปเวสเน, ยุ, อุปาสนํฯ สุ สวเนฯ โสตุมิจฺฉา สุสฺสูสา, ‘‘ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู’’ติ สปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, สุสฺสูสา, สา อิตฺถีฯ จรติโต ภาเว ณฺโย, ปาริจริยาฯ

[429] ติกํ ตุณฺหีภาเวฯ มุนิโน กมฺมํ โมนํ, โณฯ ตุห อทเน, ณฺหปจฺจโย, หโลโป จ, ตุณฺโห โมนเมตสฺสตฺถีติ ตุณฺหี, ตสฺส ภาโว ตุณฺหีภาโว, อตุณฺหสฺส วา ตุณฺหีภวนํ ตุณฺหีภาโว, อถ วา โตหตีติ ตุณฺหี, ตุห อทเน, อทนํ หิํสา, ณีปจฺจโย, วณฺณวิปริยโย, ตุณฺหิโน ภาโว ตุณฺหีภาโวฯ

ปญฺจกํ อนุกฺกเมฯ ปติรูเปน ปตนํ ปฏิปาฏิ, ปต คมเน, อุภยตฺราปิ ตสฺส โฏ, อิฯ สา อิตฺถีฯ อนุรูโป กโม, กโม เอว วา อนุกฺกโมฯ ปริ อนติกฺกเมน อยนํ ปวตฺตนํ ปริยาโยฯ ปุพฺพสฺสานุรูปา อนุปุพฺพี, นทาทิฯ อยํ อปุเมฯ อนุปุพฺพมฺปิฯ กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ, โณฯ

[430] ติกํ สีเลฯ ตป สนฺตาเปฯ กิเลเส ตาเปตีติ ตโป, อฯ

ยมุ อุปรเม, อุปรโม วิรมณํ, ภาเว โณ ฯ สิ พนฺธเน, สิโนติ จิตฺตเมเตนาติ สีลํ, โล, สีล สมาธาเน วา, สมาธานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อธิฏฺฐานภาโวฯ สีล สมาธิมฺหิ วา, สมาธิรตฺร กุสลานํ ธมฺมานํ อภฺยุปคโม, อญฺญตฺร สีเล ตุปจารา, อถ วา อตฺตานํ, ปรญฺจ นิรยาทีสุ ตาเปตีติ ตโปฯ กุสลธมฺมโต สํยมนํ วิรมณํ สํยโม, สมาธานญฺจาตฺรากุสลธมฺมวเสเนวาติ อยํ อญฺญตฺร สีเล นิพฺพจนํฯ

สตฺถวิหิโต นิยโม วตํฯ ‘‘มนฺตนายํ ปฏิญฺญายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รภโสฯ ตญฺจ วตํ อุปวาสาทิลกฺขณํ ปุญฺญมุจฺจเตฯ ‘‘สีลํ จาริตฺตํ วาริตฺตมุปวาสาทิปุญฺญก’’นฺตฺยมรมาลาฯ อาทินา อกฺขารลวณาสนาทิ [อขาทนาโภชนาทิ (ก.)]ฯ เอตฺถ จ ตปาทโย มุขฺยวเสน กุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน อกุสลสีเลปิฯ นิยมาทโย มุขฺยวเสน อกุสลสีเล วตฺตนฺติ, รูฬฺหีวเสน กุสลสีเลติ อยํ สีลพฺพตานํ วิเสโสฯ ยมุ อุปรเมฯ วตุ วตฺตเน, วตฺตนญฺจาตฺร จรณํ, สมาธานํ วาฯ วา ปุลฺลิงฺเคปิฯ

ทฺวยํ มริยาทาติกฺกเมฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, วิรูโป อติกฺก โม วีติกฺกโมฯ มริยาทาติกฺกโม อาจาโร อชฺฌาจาโรฯ กายวิเวกาทโย ตโย เอตฺถ วิเวโกฯ วิจ วิเวจเน, ปุถภาเว จ, ภาเว โณ, ทฺวิตฺตาทิฯ ปุถุ วิสุํภูโต คณาทีหิ อตฺตา สรีรํ มโน สภาโว จ เอเตสนฺติ ปุถุคตฺตา, เตสํ ภาโว ปุถุคตฺตตา [ปุถคตฺตตา (ก.)] กายวิเวกาทโย, มชฺเฌ คาคโมฯ ‘‘เอวํสรูโปยํ ปุริโส, เอวํสรูปา วา อมฺเหปิ เนสํ ปกติ’’ริติ ปกติปุริสานํ วิภาเคน ญาณวิเวโกฯ อตฺตา พุทฺธิ, โส ปุถุภาเวน ยสฺส, ตพฺภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยญฺเญฯ อญฺญโต วิลกฺขณสฺส ภาโว ปุถุคตฺตตาตฺยญฺเญฯ

[431] ขุทฺทานุขุทฺทกํ จูฬวตฺตํ, มหาวตฺตญฺจ, วตฺตปฏิปตฺติ วา ‘‘อาภิสมาจาริก’’มิตฺยุจฺจเต, อภิสมาจาเร อุตฺตมสมาจาเร ภวํ อาภิสมาจาริกนฺติ กตฺวา, ตทญฺญํ ขุทฺทานุขุทฺทกโต อญฺญํ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิกํ สีลํ พฺรหฺมจริยสฺสาริยมคฺคสฺส อาทิมฺหิ ตทตฺถาย จริตพฺพตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยมิตฺยุจฺจเตฯ

[432] ปาเปหิ อกุสลธมฺเมหิ อุปาวตฺโต [อุปาวุโต (ก.)] อนาวุโต วิคโต สพฺพนฺนปานโภคาทีหิ วิวชฺชิโตว หุตฺวา คุเณหิ สีลาทีหิ สทฺธิํ โย วาโส วสนํ ถมฺภนมตฺถิ, โส ‘‘อุปวาโส’’ติ วิชานิตพฺโพฯ วสุ ถมฺเภ, ทิวาทิ, อุปวสนํ อุปวาโส, โณ, วิคโต, อุเปโต จ วาโสติ วา อุปวาโสฯ

[433] ปชฺชทฺธํ ภิกฺขุมฺหิฯ ตโป กมฺมมสฺสตฺถีติ ตปสฺสี, ตปาทิโต สี, ทฺวิตฺตํฯ ภยทสฺสนสีโล ภิกฺขุ, รู, รสฺโสฯ สเมตีติ สมโณ, ยุฯ

ปพฺพชา สญฺชาตา ยสฺสาติ ปพฺพชิโต, สญฺชาตตฺเถ อิโต, เสฏฺฐตฺตํ วชตีติ วา ปพฺพชิโต, วช คมเน, โตฯ ตโปกมฺมํ ธนํ ยสฺสาติ ตโปธโนฯ

ทฺวยํ โมนพฺพเตฯ วาจโต ยมตีติ วาจํยโม, นิคฺคหีตาคโม, รสฺโส จฯ โมนมสฺสตฺถีติ มุนิ, รสฺโส, โอสฺสุฯ ทฺวยํ อาภุโสปวาสนพฺรหฺมจริยาทิยุตฺเตฯ ตโปโยคา ตาปโส, สณฯ อิส คเวสเน, อิ, อิสิ, อิส คติยํ วา, ญาณสฺส, สํสารสฺส วา ปารํ คมนโต อิสิ, อิฯ ปาริกงฺขีปฺยตฺร, ปารมสฺสตฺถีติ ปารี, พฺรหฺมญาณํ, ตํ กงฺขตีติ ปาริกงฺขีฯ

[434] ทฺวยํ ชิตินฺทฺริยคเณฯ เยสํ สํยตา อินฺทฺริยานํ คณา, เต ยติโน, วสิโน จ นามฯ ยตํ อินฺทฺริยสํยโม นิจฺจเมเตสมตฺถีติ ยติโน, อีฯ ยตโยปิ, ยต ปยตเน, อิฯ วส ปาคุณฺเย, วโส เยสมตฺถีติ วสิโน, อีฯ

ติกํ ธมฺมเสนาปติมฺหิฯ สารี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา ปุตฺโต สาริปุตฺโตฯ ตุสฺสนฺตฺยสฺมิํ อตฺถสิทฺธิโตติ ติสฺโส, โส, ตุสฺสิ จฯ ปูชิโต ติสฺโส อุปติสฺโส, อถ วา ‘‘ติสฺโส’’ติ วา ‘‘ผุสฺโส’’ติ วา ‘‘อุปติสฺโส’’ติ วา ทหรกาเล มาตาปิตูหิ ยทิจฺฉาย คหิตํ นามํ, ‘‘สาริปุตฺโต’’ติ มาตุวเสน, ‘‘ธมฺมเสนาปตี’’ติ ปน อริยภาวปฺปตฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามํฯ กุสลธมฺมาวุเธหิ กามาทิกา อกุสลธมฺมเสนา ชิตา เยสํ ธมฺมเสนา, อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา ภควโต สาวกสงฺฆา, เตสํ ปติ นายกฏฺเฐน ธมฺมเสนาปติฯ

[435] ทฺวยํ ภควโต วามปสฺสฏฺเฐ มหาโมคฺคลฺลาเนฯ กุเล ชายตีติ โกลิโก, โส เอว โกลิโตฯ โมคฺคลฺลิพฺราหฺมณิยา อปจฺจํ โมคฺคลฺลาโน, ณาโนฯ ทฺวยํ อริยสามญฺเญฯ กิเลสารโย หนตีติ อรโห, โส เอว อริโย, อร คมเน วา, อรติ อธิคจฺฉติ มคฺคผลธมฺเมติ อริโย, ณฺโยฯ อธิคจฺฉิตฺถาติ อธิคโต, โตฯ

อเสกฺขสฺส คหิตตฺตา ‘‘โสตาปนฺนาทิกา’’ติ เอตฺถาทินา ฉเฬว ปุคฺคลา สงฺคหิตา, เตน โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาทโย สตฺต เสกฺขา, เอโก อรหา อเสกฺขาติ สิทฺธํฯ ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตตาย เสกฺขา, กการโลเปน ‘‘เสขา, อเสขา’’ติปฺยตฺถิฯ ทฺวยํ อนธิคเตฯ อริเยหิ ปุถุ วิสุํภูโต ชโน ปุถุชฺชโน, ปุถุ วา นานากิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโนฯ

[436] ทฺวยํ อคฺคผเลฯ ปฐมมคฺคาทีหิ ทิฏฺฐมริยาทมนติกฺกมิตฺวา ชานิตฺถาติ อญฺญา, รสฺโส, รูปราคาทีนํ วา ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ โอธิวเสน มารณโต อญฺญา, มริยาทตฺโถ เจตฺถ อากาโร, ญา มารณโตสนนิสาเนสุ, อิตฺถิยมติ อฯ

อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, ภาเว ตฺโต, ภาโวตฺร อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติยา นิมิตฺตํ , ตญฺจ ทุวิธํ พฺยุปฺปตฺติปวตฺตินิมิตฺตวเสนฯ ตตฺร วิเสเสหิ กฺริยาปกติปจฺจยาทีหิ อุปฺปชฺชตีติ พฺยุปฺปตฺติ, โคอาทิสทฺทสรูปํ, ตสฺสา นิมิตฺตํ พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ, กฺริยาปกติปจฺจยาทโย, วิวิธํ วา โคอาทิสทฺทสรูปํ อุปฺปาเทตีติ พฺยุปฺปตฺติ, สา เอว นิมิตฺตํ, ยถาวุตฺตา กฺริยาทโยเยวฯ ปวตฺตยติ ตตฺถ ตตฺถ อตฺเถ ปโยชยตีติ ปวตฺติ, โคอาทิโก สทฺโท, ตสฺส นิมิตฺตํ ปวตฺตินิมิตฺตํ, ชาติกฺริยาคุณทพฺพนามานิฯ ตตฺร พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตํ สทฺทสรูปุปฺปตฺติยา การณํ, ปวตฺตินิมิตฺตํ ปน สทฺทปฺปโยชนสฺส การณนฺติ อยเมเตสํ สงฺเขปโต ลกฺขณวิเสโสฯ

ทฺวยํ เจติเยฯ ถุ อภิตฺถเว, โป, ทีฆาทิฯ จิต ปูชายํ, เจติตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ, ณฺโย, เจติยํฯ เอตฺถ จ ถูปสทฺโท สมุเขปิ, เจติยสทฺโท ปน มุขรหิเตเยว วตฺตติฯ ‘‘เจติยมายตเน พุทฺธ-พิมฺเพ โจทฺทิสฺสปาทเป’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 12.7 พฺยาขฺยาสุธา 2.2.7] รุทฺโทฯ

ทฺวยํ อานนฺเทฯ ธมฺโม ปริยตฺติ, โสว ภณฺฑํ ธนํ สุขทายกโต, ตสฺส อคารํ ฐปนฏฺฐานํ เคหํ, ตพฺภาเว ติฏฺฐตีติ ธมฺมภณฺฑาคาริโก, อิโกฯ นนฺท สมิทฺธิยํฯ อิเม ทฺเว สทฺทา สมา สมานตฺถาฯ

[437] ทฺวยํ วิสาขายํ เสฏฺฐิธีตริฯ วิวิธา พหุกา ปุตฺตนตฺตปนตฺตาทิกา สาขา ยสฺสา สา วิสาขาฯ มิคารสฺส เสฏฺฐิโน มาตุฏฺฐานิยตฺตา มิคารมาตาฯ

ทฺวยํ อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐิมฺหิฯ

สุนฺทโร อตฺตา ยสฺส สุทตฺโต, สุนฺทรํ ทตฺตํ ทานมสฺส วา สุทตฺโต, อิทมสฺส ทหรกาเล ปวตฺตํ นามํฯ อนาถานํ ปิณฺฑํ ททาตีติ อนาถปิณฺฑิโก, อิทมสฺส กฺริยานามํฯ

[438-439] ภิกฺขุอาทโย เอเต ปญฺจ สหธมฺมิกาฯ สห เอกโต ธมฺมํ จรนฺตีติ สหธมฺมิกาฯ

ปตฺตาทโย อฏฺฐ ปริกฺขารา อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตา, มชฺฌิมวเสน ปน กตฺตรทณฺโฑปิ เตลนาฬิปีติ ทส ปริกฺขารา วตฺตพฺพา, โอมกวเสน ฉตฺตมฺปิ อุปาหนาปีติ ทฺวาทส ปริกฺขารา จ วตฺตพฺพาฯ

[440] ทฺวยํ สามเณเรฯ สมณสฺสาปจฺจํ สามเณโรฯ สมณลิงฺคาจารตฺตา ‘‘สมโณย’’นฺติ อุทฺทิสิตพฺโพติ สมณุทฺเทโสฯ ทิสี อุจฺจารเณฯ

ติกํ อเจลเกฯ ทิสา เอว อมฺพรํ วตฺถํ, น ปกติวตฺถเมตสฺส ทิคมฺพโร, สสฺส โคฯ นตฺถิ เจลํ วตฺถเมตสฺส, สมาสนฺเต โกฯ

จตูหิ คนฺเถหิ พนฺธนียตฺตา นิคนฺโถ, นิสทฺโท พนฺธเนฯ ทฺวยํ ชฏาวติฯ ชฏํ ยสฺสตฺถิ ชฏิโล, อิโลฯ ชฏํ ธาเรตีติ ชฏาธโรฯ

[441] กุฏิสกาทิกา จตุตฺติํส ลทฺธิโย ปรสมยานมาคมโต คเหตพฺพา, ตถา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตโตฯ อิตีติ ปริสมาปนตฺโถฯ เอเตติ นิทสฺสนตฺโถฯ เอเต ฉนฺนวุติลทฺธิโย ตณฺหาปาสํ, ทิฏฺฐิปาสญฺจ เฑนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ปาสณฺฑาติ สมฺปกาสิตา กถิตาฯ ‘‘อิติ ฉนฺนวุติ เอตา’’ติปิ ปาโฐฯ

[442] ติกํ สุจิมฺหิฯ ปุ ปวเน, โตฯ ทฺวิตฺตาทิฯ ยต ปยตเน, โตฯ ทีฆาทิฯ ทฺวยํ จมฺมนิฯ จริตํ ตนฺติ จมฺมํ, จรติมฺหา มน, จมุ อทเน วา, มนฯ อช คมเน, ยุ, อิโน วาฯ

ทฺวยํ ทนฺตกฏฺเฐฯ ทนฺเต ปุนาติ โสเธติ เยนาติ ทนฺตโปโน, ยุฯ ทนฺตโปโณปิฯ ทนฺตโสธนตฺถํ กฏฺฐํ ทนฺตกฏฺฐํฯ ทฺวยํ รุกฺขตฺตเจฯ วกฺก ตเจ, อโลฯ ตร ตรเณ, อิโต, สกตฺเถ โกฯ

[443] ทฺวยํ ภาชนสามญฺเญฯ ปตติ ยตฺถ โส ปตฺโต, ปต คติยํ, โตฯ ปา รกฺขเณ,ติฯ

ทฺวยํ กุณฺฑิกายํฯ กสฺส ชลสฺส มณฺโฑ ปสนฺนภาโว กมณฺโฑ, ตํ ลาตีติ กมณฺฑลุ, อุฯ กุฑิ รกฺขเณ, สกตฺเถ โกฯ กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพนยฏฺฐิฯ

[444] ยํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทิ พฺรหฺมจริยกมฺมํ นิจฺจํ ยาวชีวมวสฺสมฺภาเวน, ตํ เทหสาธนาเปกฺขํ สรีเรเนว สาธนมเปกฺขเต, น พาหิเรน สาธนํ, อยํ ยโม นาม, ยมุ อุปรเมฯ

‘‘สรีรสาธนาเปกฺข-นิจฺจกมฺมมเย ยเม;

สํยเม ยมราเช จ, ยมเก ตุ ยมํ ติสู’’ติ [อมร 17.38]ฯ

รุทฺโทฯ

ยํ ปนาคนฺตุนา สุกฺกปกฺขาทิวเสน อนิจฺจํ นิยมิตกาลมุปวาสาทิกํ กมฺมํ, อยํ นิยโม, กาลาทิวเสน นิยมิตพฺโพติ นิยโม, ยมุ อุปรเมฯ ‘‘มนฺตนายํ ปฏิญฺญายํ, นิยโม นิจฺฉเย วเต’’ติ รุทฺโทฯ

พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[445] ทฺวยํ เวสฺเสฯ วิส ปเวสเน, โสฯ อิยานปจฺจเย เวสิยาโนฯ อูรุโช, อริโยปฺยตฺรฯ

ปญฺจกํ กสิอาทิชีวิกายํฯ ชีว ปาณธารเณ, ยุฯ สพฺพตฺร ภาเว ปจฺจโย, กรเณตฺเยเกฯ วต วตฺตเน,ติ, อสฺสุ, ณฺวุมฺหิ ชีวิกาฯ วุตฺตีนํ สรูปปฺปกาเร ทสฺเสติฯ ทฺวยํ กสิกมฺเมฯ กสนํ กสิ, สา เอว กมฺมํ กสิกมฺมํฯ กส วิเลขเน, อิ, กสิฯ

[446] ทฺวยํ วาณิชฺเชฯ วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, วณิชฺชา จฯ ทฺวยํ ปสุโปสเนฯ คุนฺนํ รกฺขา โครกฺขาฯ ปสูนํ โคมหิํสาทิกานํ ปาลนํ โปสนํ จิกิจฺฉาทิ ปสุปาลนํ วุตฺตํ สรูปํ, วุตฺตปฺปการา จ อิติ เวสฺสสฺส วุตฺติโย วุตฺติการณา ติสฺโส ภวนฺติ กสิกมฺมาทิปฺปกาเรนฯ

ติกํ คิหิมฺหิฯ คเห เคเห, ปญฺจกามคุเณ วา ภววเสน ติฏฺฐตีติ คหฏฺโฐฯ อคาเร เคเห วสตีติ อคาริโก, คหเมตสฺสตฺถีติ คิหิ, อสฺสิ, รสฺโส จฯ

[447] ทฺวยํ กสิพเลฯ เขตฺเตนาชีวติฯ กสตีติ กสฺสโก, ณฺวุฯ ทฺวยํ เขตฺเตฯ พีชานิ ขิปนฺตฺยสฺมินฺติ เขตฺตํ, ขิป เปรเณ, โต, ขิตฺตํ ตายตีติปิ เขตฺตํ, ขิ นิวาสคตีสุ วา, ต, ตฺรณ, เขตฺตํ, เขตฺรํฯ กฺเลท, กฺลิท อลฺลภาเว, ลโลโป, กฺเลทียตีติ เกทารํ, เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ, สญฺญาสทฺทตฺตา สตฺตมิยา น โลโป, วาโปปฺยตฺร, วปฺปเต ยสฺมินฺติ วาโป, โณฯ

ทฺวยํ มตฺติกาขณฺเฑฯ เลฑฺฑ สงฺฆาเต, อุ, เลฑฺฑุฯ ปุเม อุตฺโต กถิโตฯ ‘‘เลฑฺฑโว ปุเม’’ตฺย [อมร 19.12] มรโกเสฯ ทฺวยํ ขณิตฺติยํฯ ขญฺญเต ยาย, สา ขณิตฺติ, ขนุ อวทารเณ,ติ, ณตฺตํ, อุสฺสิฯ อวทารียเต เยน อวทารณํ, ทร วิทารเณ, ยุฯ

[448] ติกํ ทาตฺเตฯ ทนฺติ ลุนนฺตฺยเนนาติ ทาตฺตํ, ทา ลวเน, โตฯ ทาตฺรมฺปิฯ ลู เฉทเน, ลวิตฺตํ, อสุ เขปเนฯ อสิตํ, สพฺพตฺร กรเณ ปจฺจโยฯ

ติกํ ปาชนทณฺเฑฯ ตุท พฺยถเน, โณ, ปโตโทฯ ตปจฺจเย ตุตฺตํฯ อช เขปเน, คติมฺหิ จ, กรเณ ยุ, ปาชนํฯ วณฺณวิกาเร ปาจนํฯ โตทนํปฺยตฺรฯ

ติกํ รชฺชุยํฯ ยุช โยเค, โต, โยตฺตํฯ รุธ อาวรเณ, ชุ, อุสฺสตฺตํ, ปรรูปตฺตญฺจ, รชฺชุ ถิยํฯ รส อสฺสาทเน, มิ, อาพนฺโธปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ผาเลฯ ผาลยติ ปาฏยติ ภูมิ เยน ผาโล, โณฯ กส วิเลขเน, ณฺวุ, กสโกฯ ‘‘ผาลกสกา’’ติ [พฺยาขฺยาสุธา 2.9.13] รุทฺโทฯ นิรีสํ, กูฏกํ, หลมฺปิฯ อีสาย นิคฺคตํ นิรีสํฯ กุฏ เฉทเน, สกตฺเถ โก, กูฏกํ, ทีฆาทิฯ หล วิเลขเนฯ

[449] ติกํ นงฺคเลฯ ภูมีนงฺค’มนงฺคํ กโรนฺโต ลุนาตีติ นงฺคลํฯ สี พนฺธเน, โร, สีโรฯ ‘‘สีโร ติกฺขกเร หเล’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ

โคทารณํปฺยตฺรฯ นงฺคลสฺส ทณฺฑเก อีสา, อีส อิสฺสริเย, อีสา นารีฯ ‘‘ปภุมฺหิ สงฺกเร อีโส, ถิยํ นงฺคลทณฺฑเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 19.13-4 พฺยาขฺยาสุธา 2.9.14] รภโสฯ

ยุคกีลเก สมฺมาสทฺโท, สมนฺติ ยาย สมฺมา, สมุ สมเนฯ หลปทฺธติ นงฺคลเลขา สีตา นามฯ ‘‘สีตา นงฺคลเลขา จ, ทิวคงฺคา จ ชานกี’’ติ [ติกณฺฑเสส 3.3.191] ติกณฺฑเสเสฯ สี สเย, โต, สีตา นารีฯ

[450-451] มุคฺคาทิเก ธญฺญวิเสเส อปรนฺนสทฺโท, ปุพฺพนฺนโต อปรภาเค ปวตฺตํ อนฺนํ อปรนฺนํ, อปรณฺณญฺจฯ สาลิอาทิเก ปุพฺพนฺนสทฺโท, อปรนฺนสฺส ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพนฺนํ, ปุพฺพณฺณญฺจฯ ปุพฺพาปรตฺตญฺจ เนสํ อาทิกปฺเป สมฺภวาสมฺภววเสน ทฏฺฐพฺพํฯ

สาลฺยาทโย สตฺต ธญฺญานิฯ ธานํ โปสนํ, ตตฺร สาธูนิ ธญฺญานิ, โย, รสฺโสฯ กลมา รตฺตสาลิ มหาสาลิสฏฺฐิกปฺปภุตโย สูกธญฺญวิเสสา สาลโย นามฯ สฏฺฐิทินานิ ปริปากมสฺส สฏฺฐิโกฯ สาล สิลาฆายํ, อิ, สาลิฯ

วหติ, พฺรูเหติ วา สตฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ, วห ปาปุเณ, พฺรูห วุฑฺฒิยญฺจ, อิ, อสฺสี, ปกฺเข รโลโป, วีหิ ฯ โกรํ รุธิรํ ทูสตีติ กุทฺรูโส, โควฑฺฒโน, อฯ วณฺณวิปริยโย, โอสฺสุ จฯ คุธ ปริเวธเน, อุโมฯ โคธุโมฯ ‘‘โคธูมสุมโน มิลกฺข, โภชนํ ปาวโฏ ยโว’’ติ รภโสฯ วร วรณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุ, วรโกฯ ยุ มิสฺสเน, อ, ยโวฯ กงฺคุ อติสุขุมสสฺเส ธญฺญวิเสเส, โสภนสีสตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อุฯ ‘‘สามา ปิยงฺคุ กงฺคุ ทฺเว’’ติ รุทฺโทฯ ตพฺเภทา เตสํ ธญฺญานํ เภทา วิเสสา นีวาราทโย วุจฺจนฺเตฯ นีวารานิ ติณธญฺญานิ, อาทินา สามากาทโยฯ

ทฺวยํ กฬาเยฯ จณ ทาเน, ณฺวุ, จณโก, หริมนฺถเกปิฯ กํ วาตํ ลาตีติ กฬาโย, ฬตฺตํ, กลายมฺปิฯ ทฺวยํ สาสปสามญฺเญฯ ‘‘สาสโป ตุ สริสโป, กฏุสฺเนโห จ ตนฺตุโภ’’ติ ติกณฺฑเสโส [2.8.3]ฯ ‘‘ปุเม สุทฺโธทนสุเต, สิทฺธตฺโถ เสตสาสเป’’ติ รภโสฯ สิทฺธา อตฺถา อสฺมินฺติ สิทฺธตฺโถฯ สาส อนุสิฏฺฐิยํ, อโปฯ สาสปสฺสาปิ วีหิเภทตฺตา อิธ คหณํฯ

[452] ทฺวยํ กงฺคุยํฯ ปิยภาวํ องฺคตีติ ปิยงฺคุฯ ทฺวยํ อตสิยํฯ อว รกฺขเณ, โม, อวสฺสุ, ทฺวิตฺตํ, อุมฺมาฯ อต สาตจฺจคมเน, อโส, นทาทิฯ ขุมาปฺยตฺรฯ

จตุกฺกํ สสฺเสฯ กิฏ คติยํ, โฐ, กสิโต สมฺภูตํ วา กิฏฺฐํ, กิฏฺฐฏฺฐาเน อุปฺปนฺนสสฺสญฺหิ ‘‘กิฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติ ฐานูปจาเรน, โฐ, สิโลโป, อสฺสิฯ สส คติหิํสาปาปุณเนสุ, โสฯ ถมฺโพ คุมฺโพ, ตํ กโรตีติ ถมฺพกริ, อิฯ ธญฺญํปฺยตฺรฯ ‘‘ธญฺญํ วีหีสุ ธญฺญเก, ธญฺโญ ปุญฺญวตีริโตฯ ธญฺญา วาตามลกีสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

[453] ทฺวยํ สสฺสาทีนํ กณฺฑมตฺเตฯ กณ สทฺเท, โฑฯ นล คนฺเถ, โณ, นาลํฯ นาฬิปิฯ โส เอว สสฺสาทิกณฺโฑ นิปฺผโล เจ, ปลาลมุจฺจเตฯ ปล ลวนปวเนสุ, อโล, ปลาโลปิฯ

ทฺวยํ อสาเร ตุจฺฉธญฺเญฯ ภส ภสฺมีกรเณ, อสฺสุ, ภุสํ อติสเยปิฯ ถุสมฺปิฯ ตุส อุสฺสคฺเคฯ เกน วาเตน อิงฺคตีติ กลิงฺคโร, ลาคโม, อโร จฯ ธญฺญานเมว ตเจ วกฺกเล ถุโส, ตุส ตุฏฺฐิมฺหิ, ตสฺส โถ, ถุโส ปุเมฯ ‘‘ธญฺญตฺตเจ ปุมา ถุโส’’ [อมร 19.22] ตฺยมรโกเสฯ

[454] ทฺวยํ สสฺสโรเคฯ เสตวณฺณกรณวเสน อฏติ หิํสตีติ เสตฏฺฏิกา, สา เอว เสตฏฺฐิกาฯ ทฺวยํ ตณฺฑุลกเณฯ กณ นิมีลเน, กณ นิมีลนสทฺทคตีสุ วา, อ, กโณฯ กุณฺฑ ทาเห, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ ธญฺญมทฺทนภูมิยํฯ ขล โสเจยฺเย, ธญฺญานิ กโรนฺติ มทฺทนฺติ อสฺมิํ ธญฺญกรณํฯ ติณาทีนํ, สสฺสานญฺจ ถมฺโพ คุมฺโพ นาม, ถมฺพ เวกลฺเย, ถมฺพ ปฏิพนฺเธ วาฯ คุห สํวรเณ, โพ, หสฺส โมฯ

[455] ทฺวยํ มุสเลฯ อโย อคฺเคโกฏิยํ ยสฺสาติ อโยคฺคํฯ มุส ขณฺฑเน, อโลฯ ทฺวยํ สุปฺเปฯ กุจฺฉิตํ ลุนาตฺยปเนตีติ กุลฺโลฯ สุป มาเน, อ, สรตฺยเนเนติ วา สุปฺปํ, โป, อสฺสุฯ ปปฺโผฏนํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อุทฺธเนฯ อุปริ ธียเต ถาลฺยาทิกมสฺมินฺติ อุทฺธนํ, อุทฺธานมฺปิ, ยุฯ จุลฺล หาวกรเณ, อิ, อีมฺหิ จุลฺลีฯ อธิสยนี, อนฺติกาปฺยตฺรฯ อติ อทิ พนฺธเน, อนฺตฺยเต ภิกฺขาทิกมสฺสนฺติ อนฺติกา, ณฺวุฯ ‘‘สนฺติเก สนฺนิธาเน จ, อุทฺธเน จาปิ อนฺติกา’’ตฺยชโยฯ

กาสาทิรจิโต กโฏ เยน มราโว พนฺธียเตฯ มราโว จ วีหฺยคารํ, ‘‘กุสูโล วีหฺยคารญฺจ, กนฺตโร จ มราวโก’’ติ รภโสฯ เกจิ มราวเมว กฏมาหุ, ตํ น, ‘‘กุสูโล จ มราโว จ, กิลญฺโช จ กโฏ ภเว’’ติ อมรมาลายํ ปาทนามปกรเณ เภเทน ปาฐาฯ กิล พนฺธเน, กิลนํ กิโล, ตทตฺถํ ชายตีติ กิลญฺโช, นิคฺคหีตาคโมฯ กฏ คติยํ, อฯ

[456] อฏฺฐกํ ถาลิยํฯ

กามียตีติ กุมฺภี, กมุ อิจฺฉายํ, โภ, อสฺสุ, อี จ, กุยา ปถวิยา ภวตีติ วา กุมฺภี, เกน อคฺคินา ภณตีติ วา กุมฺภี, ภณ สทฺเท, ณโลโป, เกน ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺภี, อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณ, สพฺพตฺร นทาทิฯ ปิฐ หิํสาสํกิเลเสสุ, อโรฯ กุณฺฑ ทาเหฯ ขล โสเจยฺเย, ฬตฺตํฯ อุข คมเน, อโล, นทาทิ, รสฺโสฯ อปจฺจเย อุขาฯ ถล ฐาเน, อิ, ถาลิ, อีมฺหิ ถาลีฯ เกน อคฺคินา ลปตีติ โกลมฺโพ, อสฺโสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม, พตฺตญฺจ, เก อคฺคิมฺหิ โอลมฺพตีติ วา โกลมฺโพฯ ลพิ อวสํสเนฯ

ติกํ มณิเกฯ มน ญาเณ, อิ, ณตฺตํ, มณิเยว มณิกํฯ ภณ สทฺเท, ณฺวุ, อรํ สีฆํ ชโร อสฺส อรญฺชโรฯ

[457] ทฺวิปาทํ ฆเฏฯ ฆฏ จลเน, อ, นทาทิมฺหิ ฆฏี, กุฏ โกฏิลฺเยฯ เกน ชเลน ลสติ สิลิสฺสตีติ กลโส, ลิส สิเลสเน, อ, อิสฺสตฺตํ, กลโส ตีสุฯ วร วารณสมฺภตฺตีสุ, ณฺวุฯ กลสสหจรณโต วารโกปิ ตีสุฯ ‘‘กลโส ตุ ตีสู’’ตฺยมรโกเส [อมร 19.31]ฯ

ภุญฺชิตพฺพนฺติ ภุญฺชนํ, อนฺนาทิ, ตสฺส ปตฺโต ภาชนํ สุวณฺณรชตาทินิมฺมิตมฺปิ กํโส นามฯ

‘‘กํโส รจฺฉนฺตเร มาเน, เตชเสปิ ภเว ตถา;

ปานปตฺเต จ กํสฺเย จ, โสภิกฺขาสุ จ กิตฺติสู’’ฯ –

ตฺยชเยน วุตฺตตฺตา ปานปตฺเตปิ กํโสฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, โส, กํโสฯ อนิตฺถีฯ ติกํ ภาชนสามญฺเญฯ อม คติยํ, อตฺโต, อมตฺตํฯ ภาช ปุถกมฺมนิ, จุราทิ, ยุฯ

[458] ทฺวยํ ภาชนาทีนมาธาเรฯ อนฺตํ สมีปมาเธยฺยสฺส อุปคจฺฉตีติ อณฺฑุปกํ, นฺตสฺสณฺโฑ, คสฺส จ โกฯ จุมฺพ วทนสํโยเค, อโฏ, อสฺสุ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวยํ สราเว, สรติ วุฑฺฒิํ คจฺฉตีติ สราโว, อโวฯ มลฺล ธารเณฯ ณฺวุฯ วฑฺฒมานโกปฺยตฺร, วฑฺฒติ วิตฺถิณฺณี ภวตีติ วฑฺฒมานโก, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ เภลพฺยญฺชนาทิฆฏฺฏโนปยุตฺตภณฺเฑฯ กฏ คติยํ, ฉุ, ทฺวิตฺตาทิฯ ทุ คติยํ, โพ, นทาทิ, ทพฺพี, รสฺเส ทพฺพิฯ ขชากาปิ, ขช มนฺถเน, อโก, ขชากา ถิยํฯ ทฺวยํ ธญฺญาทินิลเยฯ กุส สิเลสเน, อูโลฯ กุส อกฺโกเส, โฐฯ ทฺเวปิ ปุนฺนปุํสเกฯ

[459] ทฺวยํ มาสาทิสากมตฺเต, สา ตนุกรเณ, ณฺวุฯ ฑํส ขาทเน, ณฺวุฯ สโลโป, สิคฺคุ, หริตกมฺปิฯ หริตา สกตฺเถ โกฯ ‘‘ปุลฺลิงฺโค สากมตฺตสฺมิํ, สิคฺคุ โสภญฺชเนปิ เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 19.34] รภโสฯ ทฺวยํ อทฺทเกฯ อาทฺทายํ ชาตํ อทฺทกํ, รสฺโสฯ สิงฺคมิว เวรํ วปุ ยสฺส ตเมว สิงฺคิเวรํฯ

ยทา สุกฺขํ, ตทา มโหสธาธฺยํ, ติกฺขรสตฺตา มหนฺตํ โอสธํฯ สุณฺฐี, นาครํ, วิสํ, วิสเภสชฺชมฺปิฯ สุฐิ โสสเน, อิ, สุณฺฐิ, อีปจฺจเย สุณฺฐีฯ

ทฺวยํ มรีเจฯ มร ปาณจาเค, โจฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ ‘‘มรีจํ โกลกํ กณฺหํ, อุสนํ ธมฺมปตฺตน’’นฺตฺยมรสีโหฯ

[460] ติปาทํ กญฺชิเกฯ สุวีรรฏฺเฐ ภวํ โสวีรํฯ เกน ชเลน อญฺชิยมภิพฺยตฺตํ อสฺส กญฺชิยํฯ อารานํ ภูมฺยกฺกชานํ วาเรสุ คหิเตน นาเรน ชเลน ชาตํ อารนาฬํ, ‘‘อาโร กฺขิติ สุเต’กฺกเช, นาโร ตณฺฑุลนีเรสู’’ติ หิ วุตฺตํ, รสฺส โฬฯ ถุสโต ชาตมุทกํ ถุโสทกํ, ถุโสทกโต วา ชาตํ ถุโสทกํฯ ธญฺญโต วีหิโต ชาตํ อมฺพิลํ ธญฺญมฺพิลํฯ วาตํ ลงฺกติ หีนํ กโรตีติ พิลงฺโก, วาตสฺส พิ, วิเสเสน ลงฺกตีติ วา พิลงฺโกฯ กุมฺมาโส, อภิสุตํ, อวนฺติโสมํ, กุญฺชลํ, กญฺชิกํ, มณฺโฑ, เชฏฺฐมฺพุ, ขทิกาปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ลวณมตฺเตฯ ลู เฉทเน, ยุ, โอสฺสา’นวาเทเส โลณํฯ

[461] สามุทฺทาทโย เอเต ปญฺจ ลวณสฺส ปเภทา วิเสสาฯ สมุทฺทภูมิยมวฏฺฐิตํ ลทฺธํ โลโณทกํ สุกฺขสนฺตนํ สิตํ ยํ ภวติ, ตํ สามุทฺทลวณํฯ อกฺขิวํ, วสิรมฺปิฯ วสุ ถมฺเภ, อิโรฯ สินฺธุเทเส ภโว สินฺธโว, โณฯ สิตสิวํ [สีตสิวํ (สกฺกเต)], มาณิมนฺถํ, สินฺธุชมฺปิฯ

สิตํ ธวลํ, สิวํ กลฺยาณํ, กมฺมธารยสมาโส ฯ สิตสิวนฺติ วา พนฺธนํฯ มณิมนฺโถ ปพฺพโต, ตตฺร ภโว, โณฯ กาฬโลโณ นาม โสวจฺจลวณานํ มชฺเฌ กาฬวณฺณํ ลวณํ [ตีณิ มธุรลวณสฺสลวณเภทสฺส (อมรโกส, มเหสฺวรฏีกา)], ‘‘ติลกํ ตตฺร เมจเก’’ติ [มทํ สนฺทเต ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฏีกา 19.43) มทํ มุทํ วา สนฺทเต… วิโสทราทิ (พฺยาขฺยาสุธาฏีกา)] วุตฺตตฺตา ติลกมฺปิฯ อุพฺภิทํ นาม โรมกลวณํ, สมฺภริเทเส กิร รุมา นาม ลวณากโรฯ ตตฺร ปวิฏฺฐํ กฏฺฐมฺปิ อจิเรน วิลีย ลวณํ ภวติ, ตพฺภวํ โรมลวณํฯ วสุกมฺปิฯ กฏฺฐาทีนํ สยํ สภาววิชหนกรตฺตา ภินฺทิตุํ สกฺโกตีติ อุพฺภิทํ, สกฺยตฺเถ อุสทฺโทฯ พิลาลํ นาม สมุทฺทตีราสนฺนเทสภวํ มตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ สมุทฺทเวลาสนฺนเทเส ชาตํ พิลาลํ, เอสฺสิตฺตํ, โล, อถ วา อุพฺภิทํ นาม ยตฺถ กตฺถจิ ปเทเส ภูมิโต อุคฺคตํ ลวณมตฺติกํ ปาจยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ พิลาลํ นาม ลวณภูมิํ วิทารยิตฺวา นิปฺผาทิตลวณํฯ วิปุพฺโพ ทล วิทารเณฯ ทสฺส โลฯ อถ วา อุพฺภิทํ นาม ปากฺยํ ลวณํฯ พิลาลํ นาม วจฺจคนฺธํ กาฬลวณํฯ

[462] คุฬาทโย ปญฺจ อุจฺฉุโน วิการาฯ คุฬ รกฺขายํ, คุโฬ ปกฺกรโสฯ ผาณ คติยํ, โต, ผาณิตํ คุฬโต กิญฺจิ ถทฺธํฯ ขณฺฑ มนฺเถ, ขณฺโฑ ผาณิตโตปิ ถทฺโธฯ อุจฺฉุวิเสสสฺส รสปาเก ขณฺฑโยคฺยสารภูเต ยา คุฬิกาการา ชายเต, สา มจฺฉณฺฑี ขณฺฑสาลูกํฯ

‘‘มจฺฉณฺฑี ตุ ปุปฺผคุฬา, ถทฺธปตฺตนฺตุ ผาณิต’’นฺติ รภโส, ขณฺฑกกฺกํ ผาณิตมิจฺจญฺเญฯ สร หิํสายํ, ขรปจฺจโย, สกฺขรา, ยา ‘‘สิตา’’ติปิ วุจฺจติ, สิโนติ พนฺธติ ตณฺหํ สิตาฯ สิตสกฺขเรตฺยตฺร ตุ สิโต ธวลตฺโถ, สกฺขราปมาณสณฺฐานตฺตา วา สกฺขราฯ อิเม จ คุฬาทโย ยถากฺกมํ ถทฺธตราฯ เอตฺถ จ มจฺฉณฺฑี ผาณิตา ขณฺฑวิการาปิฯ ทฺวยํ คุเฬฯ โรคาธิเกสุ วินาสกรตฺตา วิสญฺจ ตํ กณฺฏกญฺจฯ

[463] ทฺวยํ ภฏฺฐธญฺเญฯ ลาช ภสฺสเน, ภสฺสนํ ภชฺชนํ, อฯ น ขตํ อกฺขตํฯ ‘‘ตติยา ปกติ ลาเชสฺวกฺขตํ ตีสฺว’หิํสิเต’’ติ รุทฺโทฯ

ภฏฺฐยเว ธานาสทฺโท สิยา, ‘‘พหุมฺหิ ภฏฺฐยเว ธานา, ถิยํ อภินโว’พฺภิเท’’ติ รภโสฯ ธา ธารเณ, ยุฯ

ทฺวยํ ยวาทิจุณฺเณฯ สจ สมวาเย, สจ เสจเน วา, ตุฯ มนฺถ วิโลฬเนฯ ติกํ สมํฯ ปูเรตีติ ปูโป, โปฯ อการยุตฺเต อปูโป, ยถา ‘‘ลาพุ, อลาพู’’ติฯ ตณฺฑุลาทีนํ ปิฏฺฐานํ วิกาโร ปิฏฺฐโก, สญฺญายํ โกฯ

[464] ฉกฺกํ สูเทฯ ภตฺตํ, สูปญฺจ กโรติ อกาสิ กริสฺสตีติ ภตฺตกาโร, สูปกาโร จฯ สุ ปคฺฆรเณฯ สวติ รสํ ปคฺฆราเปตีติ สูโท, โท, ทีฆาทิฯ

สูท ปคฺฆรเณ วา, อฯ อฬาโร นาม สูปาทิวิกติ, ตํ กโรตีติ อาฬาริโกฯ โอทนํ ปจตีติ โอทนิโกฯ รสํ กโรตีติ รสโกฯ

ทฺวยํ สูเปฯ สุขตฺถาย ปาตพฺพตฺตา สูโป, ทีฆาทิฯ วิเสสโต ภตฺตํ อญฺชติ อนฺโต คจฺฉติ เยน, ตํ พฺยญฺชนํ, อญฺช คติยํ, ยุฯ

[465] ปญฺจกํ [ติปาทํ (ก.)] ภตฺเตฯ อุทิ สวนกฺเลทเนสุ, ยุฯ วากาโร โอทนสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ กุร สทฺเท, กร กรเณ วา, กโรติ พลนฺติ กุรํ, อสฺสุ, กิร วิกฺขิปเน วา, กิรติ พุภุกฺขนฺติ กุรํ, อิสฺสุ, กร หิํสายํ วา, กุ สทฺเท วา, รปจฺจโยฯ ภชติ เยน, ภุญฺชิตพฺพนฺติ วา ภตฺตํ, ภช เสวายํ, โตฯ ภกฺขิตพฺพาติ ภิกฺขา, ภกฺข อทเน, อสฺสิ, ภิกฺข ยาจเน วา, ภิกฺขา นารีฯ อท ภกฺขเน, โตฯ ภิทาทิตฺตา อนฺนาเทโส, ทโลโปฯ

จตุกฺกํ โภชเน, อส ภกฺขเน, กมฺเม ยุฯ หร หรเณฯ อาหรติ พลายูนีติ อาหาโร, โณฯ ภุชธาตุมฺหา ยุ, โภชนํฯ ฆส อทเน, โณฯ อนฺโธปฺยตฺร, อทธาตุมฺหา ตปจฺจยสฺส อนฺธาเทโส นิปาตนาฯ

ทฺวยํ ยาคุยํฯ ตร ปฺลวนตรเณสุฯ ตรติ ปฺลวติ พฺยาปีภวตีติ ตรณํ, ยุฯ ตรลํ, ตรลาปิฯ ยา ปาปุเณ, คุ, ยุ มิสฺสเน วา, คุ, อุสฺสาฯ อุณฺหิกา, สาณา, วิเลปี จ ยาคุนามานิฯ สา ปาเก, ยุ, สาณาฯ

[466] ขชฺชาทโย จตฺตาโร อสนเภทาฯ ขาท ภกฺขเน, กมฺเม โต, ภุชาทิฯ ขชฺชํ มํสาทิฯ โภชฺชํ อนฺนาทิฯ ลิห อสฺสาทเน, ณฺโย, หสฺส โยฯ เลยฺยํ มธฺวาทิฯ ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, ปา ปาเน, ณฺโย, อาสฺเส, เปยฺยํ สูปาทิฯ

ทฺวยํ ภตฺตมณฺเฑฯ สุ สวเน, วิสรุชปทาทิโต ณฯ จมุ อทเน, อาปุพฺพตฺตา ปาเน, กมฺเม โณฯ มาสโรปฺยตฺร, มสิ ปริมาเณ, อโรฯ ทฺวยํ อาโลเปฯ ลุป เฉทเน, อาปุพฺโพ สมฺปิณฺฑเน, กุ สทฺเทฯ กพิ วณฺเณ วา, อโล, ฬตฺตํ, เกน โตเยน พลมสฺสาติ วา กพโฬ, ปุเม, คาโสปิฯ

[467] รสานํ สพฺพรสานํ อคฺคมฺหิ รเส มณฺฑสทฺโท, มณฺฑ ภูสายํ, ‘‘สพฺพรสคฺเค มณฺฑมนิตฺถิย’’นฺตฺยมรสีโห [อมร 19.49]ฯ ทฺวยํ ภุตฺตโต เสเสฯ วิรูโป, กุจฺฉิโต วา ฆาโส วิฆาโสฯ ภุตฺตโต เสโส ภุตฺตเสโส, โสว ภุตฺตเสสโก, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ วิฆาสาเทฯ วิฆาสํ อทตีติ, อ, ทมุ ทมเน, ณฺวุฯ ทฺวยํ ปิปาสายํฯ ปาตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, ปา ปาเน, โส, ทฺวิตฺตาทิฯ ตส ปิปาสายํ, ยุฯ

[468] ทฺวยํ ภุตฺตุมิจฺฉายํฯ ขุท พุภุกฺขายํ, โทฯ ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ฆส อทเน, อิจฺฉตฺเถ โฉ, ทฺวิตฺตาทิฯ มํสสฺส รโส ปฏิจฺฉาทนียมุจฺจเตฯ ฉนฺท อิจฺฉายํฯ ปฏิจฺฉาเทตีติ ปฏิจฺฉาทนียํ, อนีโย, ฉท สํวรเณ วา, มํเสน ปฏิจฺฉาเทตพฺพตฺตา ปฏิจฺฉาทนียํฯ

ทฺวยํ อุคฺคาเร, เทกิ สทฺโทสฺสาเหสุ, อุทฺธํ เทกติ คนฺตุมุสฺสหตีติ อุทฺเรโก, เอกสฺส ทการสฺส โรฯ อุทฺเทโกปิฯ คิร นิคฺคิรเณ, อิสฺสา, อุคฺคาโรฯ ปาโท ติตฺติยํฯ สุหิโต ติตฺโต, ตสฺส ภาโว โสหิจฺจํฯ ติปิ ปีณเน,ติ, ภุชาทิฯ ยุปจฺจเย, อิสฺสตฺเต จ ตปฺปนํฯ

[469] ยถิจฺฉิตนฺตํ ยถิจฺฉิเตฯ กฺริยาวิเสสนตาย เจเต นปุํสเก, กฺริยาพฺยยานญฺหิ สติปฺเยกตฺเต ตพฺพิเสสนานิ นปุํสเก ภวนฺติ เอกตฺเตปิ, ตถา หิ กฺริยานมพฺยยานญฺจ สตฺตาภูตตฺตา ลิงฺคสงฺขฺยาวิเสโสปาทานํ นตฺถีติ ตพฺพิเสสนานมฺปิ สามญฺญลิงฺคา นปุํสกตฺตํ, สามญฺญสงฺขฺยา เจกตฺตํ ยุตฺตนฺติ, ตํ ยถา – มุทุํ ปจนฺติ, สาทุํ ปจนฺติฯ พหุวจนนฺเตปิ กฺริยาสทฺเท ตพฺพิเสสนสฺเสกตฺตเมว กฺริยาวิเสสนานํ กมฺมนิ ทุติยา, สพฺโพ หิ ธาตฺวตฺโถ กโรตฺยตฺเถน พฺยาปิโต, มุทุํ ปจนฺติ มุทุํ ปจนํ กุพฺพนฺตีตฺยตฺโถ, เตน มุทาทีนญฺจ ตพฺพิเสสนานํ กมฺมตฺตํฯ

อญฺโญ ปนาห ‘‘สพฺเพ ธาตฺวตฺถา ภวตฺยตฺถานุคตา, ภวติกฺริยา กตฺวตฺถมนุภวนฺตีตฺยตฺโถฯ ‘ปจติ เทวทตฺโต’ติ เทวทตฺตปยุตฺโต ปาโก ภวติ, คจฺฉติ คมนํ ภวติ, ปฐติ ปาโฐ ภวตี’’ติ, ตมฺมเตน ปฐมา, มุทุปจนํ ยถา ภวติ, ตถา ปจตีตฺยตฺโถฯ รมณียํ ปาโต, วิมลํ ปาโต, อิทมุปกุมฺภํฯ กมุ กนฺติยํ, กมฺมนิ โณ, กามํ, นิกามญฺจฯ อิสุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺเฉ’’ตฺยาทินา อนฺเตน สห ตสฺส ฏฺโฐ, อิฏฺฐํฯ ปริปุพฺโพ อาป ปาปุณเน, โต, ภุชาทิ, รสฺโส, ยาคโม จฯ ‘‘สตฺตฺยํ นิวารเณ ติตฺติยํ, ปริยตฺตํ ยถิจฺฉิเต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 19.57] รภโสฯ อิจฺฉิตสฺส อนติกฺกโม ยถิจฺฉิตํ, ยถาตฺเถ อพฺยยีภาโวฯ ปกามํปฺยตฺรฯ

ทฺวิปาทํ วณิชเกฯ กยวิกฺกเยหิ ชีวตีติ, อิโกฯ สตฺถํ วาณิชฺโชปชีวีนํ สงฺฆาตํ วหติ เทสนฺตรํ ปาปยตีติ, กมฺมาทิมฺหิ โณฯ สตฺถวาโห วณิชนายโก, ตํโยคา สตฺถวาโห, โณฯ อาปโณ กยวิกฺกยโวหาโร, ตํโยคา อาปณิโก, ณิโกฯ วณ สทฺเท, อิโชฯ เวทหโก, เนคโม, ปณฺยาชีโว, วณิโชปฺยตฺรฯ

[470] วิกฺกโย นาม ปุพฺพเมว อตฺตโน ธนสฺส ปรสฺส ทานํฯ กี ทพฺพวินิมเย, ตตฺร นิยุตฺโต วิกฺกยิโกฯ วิกฺกิณาตีติ วิกฺเกตา, ริตุฯ กโย นาม ปรสฺส ธนํ คเหตฺวา อตฺตโน ธนสฺส ทานํฯ กเยน ชีวตีติ กยิโกฯ กินาตีติ, ณฺวุฯ

ทฺวยํ ธนปฺปโยตฺตริฯ อิเณ อุตฺตโม อุตฺตมณฺโณ, อภิธานา ปุพฺพนิปาโต, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ ธนํ วุฑฺฒตฺถํ ปโยเชตีติ ธนิโกฯ ทฺวยํ ธนคาหเกฯ อิเณ อธโม อธมณฺโณฯ อิณํ คณฺหาตีติ อิณายิโก, อายิโกฯ อิณํ อายติ ปวตฺเตตีติ วา อิณายโก, ณฺวุฯ

[471-472] ทฺวยํ อิเณฯ อุทฺธรียเต คยฺหเตติ อุทฺธาโร, อุปุพฺโพ ธรติ คหเณ, โณฯ เอติ วุฑฺฒิํ คจฺฉตีติ อิณํ, ยุ, ณตฺตํฯ ปริยุทญฺจนมฺปิ, ปริโต อุทญฺฌเต คยฺหเตติ, ยุฯ วุตฺตนฺติ กฺริยาปทํฯ ยตฺตเกน ธเนน ลาโภ ลพฺภเต, ตตฺร มูลธเน มูลาทิทฺวยํฯ มูล ปติฏฺฐายํฯ ปฐมเมว อาภตํ ปาภตํฯ

ทฺวยํ ปฏิปาเทฯ ‘‘อวสฺสมสฺสิทํ กยิตพฺพ’’มิติ สจฺจสฺสาขฺยาปนํ, กรณํ วา สจฺจาปนํ, สจฺจสฺส กรญฺจิตฺตภรณมิจฺจตฺโถ, สจฺจสทฺทา ธาตุรูปา ยุ, มชฺเฌ อปาคโม, สจฺจสฺส วา อาปุณนํ สจฺจาปนํ, อปธาตุมฺหา ยุฯ ‘‘สจฺจาปนา สจฺจากติ’’ริติ ติกณฺฑเสเส [ถีกณฺเฑ (?)] โวปาลิโตฯ สจฺจํ กโรติ, สจฺจสฺส วา กรณํ สจฺจกาโรฯ สจฺจํกาโรปิฯ ‘‘กฺลิเว สจฺจาปนํ สจฺจ-งฺกาโร สจฺจากติตฺถิย’’นฺตฺยมรโกเส [อมร 19.82]ฯ ทฺวยํ วิกฺกนียทพฺเพฯ วิกฺกินิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, ณฺโยฯ ปณ พฺยวหาเร, ณฺโย, ทฺเวปิ ตีสุฯ

ทฺวยํ นฺยาสสฺสปฺปเน [นฺยาสมฺปนฺเน (ก.)]ฯ นฺยาสสฺส อปฺปนํ [สมฺปนฺนํ (ก.)] ปฏิทานํฯ ปติปุพฺโพ ททาติ นฺยาสสมฺปนฺนตฺโถ, ตถา ปริปุพฺโพ วตฺตติฯ ปริทานํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ นฺยาเสฯ อสุ เขปเนฯ นฺยสฺสเต นิกฺขิปียเตติ, โณฯ อุปนิธิยฺยเตติ อุปนิธิ, อิ, อุปนิธิ ปุเมฯ ‘‘ปุเม อุปนิธินฺยาโส’’ติ [อมร 19.81] อมรโกเสฯ

[473] เอกาทโย อฏฺฐารสปริยนฺตา สงฺขฺยาสทฺทา สงฺเขฺยยฺเย ทพฺเพ วตฺตนฺติ ตีสุ จ ลิงฺเคสุฯ สงฺเขฺยยฺเยกตฺเต จ ‘‘เอโก พฺราหฺมโณ, อฏฺฐารส พฺราหฺมณา’’ติ สมานาธิกรณํ ภวติ, น ตุ ภินฺนาธิกรณํ ‘‘พฺราหฺมณานํ เอกาทส เจ’’ติฯ ตีสูตฺยเนน ‘‘น เกวลํ เอกสทฺโทว สลิงฺโค, อถ โข อฏฺฐารสปริยนฺตาปี’’ติ ทสฺเสติ, เตน กตฺถจิ เตสํ อลิงฺคตาวจนํ ลิงฺควิเสสาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน สามญฺญลิงฺคาภาวนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมินา นเยน ‘‘อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ตฺยาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ คจฺฉติสทฺทสฺส ตํตํลิงฺควิเสสวจนตา, ‘‘คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ สามญฺญลิงฺควจนตา จ ทฏฺฐพฺพาฯ วีสตฺยาทโย สงฺขฺยาสทฺทา สงฺขฺยาเน, สงฺเขฺยยฺเย จ วตฺตนฺติ ‘‘วีสติ คาโว, ควํ วีสตี’’ติฯ เอกตฺเตติ ยทา ปเนตา สงฺเขฺยยฺเย เอกตฺตวิสิฏฺฐเมว วคฺคตฺตํ สภาวโต ปฏิปาทยนฺติฯ ตทา ภินฺนสงฺเขฺยนาปิ สมานาธิกรเณ เอกวจเนเยว สพฺพกาลํ วตฺตเต ‘‘วีสติ คาโว’’ติฯ

ยทฺเยกตฺเต, กถํ? ทฺเววีสติโย, ติสฺโส วีสติโย, ปญฺจสตานิจฺจาทโย ปโยคา อิจฺจาห ‘‘วคฺคเภเท พหุตฺเตปี’’ติ ฯ วีสตฺยาทีนํ วคฺคานํ เภเท วตฺตุมิจฺฉิเต สติ พหุตฺเตปิ พหุวจเนปิ ภวนฺติฯ อมรโกเส ปน ‘‘สงฺขฺยนฺตรสฺสตฺเถ อภิเธยฺเยวีสตฺยาทโย ตํสมานาธิกรณโต พหุวจนานิปิ ภวนฺตี’’ติ [อมร 19.83-4] วุตฺตํ, สงฺขฺยนฺตรมิห วคฺคเภโท, เตน ทฺวินฺนมฺปิ โวหารมตฺตนานตฺตํ, น อตฺถนานตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อานวุติ นวุติสทฺทมภิพฺยาเปตฺวา ตา วีสตฺยาทโย ภินฺนลิงฺเคนาปิ สมานาธิกรเณ นาริยํ อิตฺถิยํ, ยถา วีสติ กุณฺฑานิฯ วีสตฺยาทโย วิกตสมาหารทฺวนฺทาฯ ลิงฺคสฺส โลกาสยตฺตา ทฺวนฺเทกตฺตนฺติ นปุํสกตฺตนฺติ วีสตฺยาทโย อพฺยุปฺปนฺนา ปรมเตน, กจฺจายนมเตน ปน พฺยุปฺปนฺนาฯ

[474-476] สตาทีนิ อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตานิ จตุวีสติ ฐานานิ คณนเภทานิฯ ตตฺถ ทสทสสทฺเทหิ นิปฺผาทิโต สตสทฺโท, ตถา สตทสสทฺเทหิ สหสฺสสทฺโทฯ ยุช โยเค, นิยุตํ, อยุตมฺปิฯ ยุ มิสฺสเน วา, โตฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ลกฺขํ, สตสหสฺสมฺปิฯ กุฏ เฉทเน, ทสคุณํ กุฏตีติ โกฏิฯ อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา เอโก คณนวิเสโส ปโกฏีติ วุจฺจติ, ทฺเวปิ มิสฺเสตฺวา เอโก โกฏิปโกฏีติฯ นห พนฺธเน, โตฯ อาคมสฺสุฯ วิท ลาเภ, อุ, นิคฺคหีตาคโมฯ อพ หิํสายํ, คติมฺหิ จ, โท, อาคมสฺสุฯ อหิ คติมฺหิ, หปจฺจโยฯ

อว รกฺขเณ, โว ฯ อฏ คมเน, โฏฯ โสคนฺธิกนฺติ กมลวิเสสนาเมน เอโก คณนวิเสโส วุจฺจติ, ตโถปฺปลาทินาเมหิ เอเกโก คณนวิเสโสฯ กถ วากฺยปฺปพนฺเธ, ยุ, สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตาย อสงฺเขฺยยฺยํฯ

นนุ สงฺขฺยาตุมสกฺกุเณยฺยตฺเต สติ เอเกน ภวิตพฺพํ, อถ กถเมโก อสงฺเขฺยยฺโย, ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิจฺจาทีนิ เภทานิ วุตฺตานีติ? นายํ โทโส, เตสํ กาลเทสาทิวเสน ภินฺนานมฺปิ สมฺภวโตฯ เอตาสุ สงฺขฺยาสุ กมา กเมน สตาทิลกฺขปริยนฺตํ ทสคุณํ ทสหิ คุณิตํ ภวติฯ โกฏฺยาทิกํ อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตํ สตลกฺขคุณํ สตลกฺเขหิ คุณิตํ ภวติ, ตสฺมา เอกา เลขา ทฺวิสุญฺญสหิตา สตํ ภวติ, ตถา ติสุญฺญสหิตา สหสฺสํ, จตุสุญฺญสหิตา นิยุตํ, ปญฺจสุญฺญสหิตา เอกา เลขา ลกฺขํ ภวติ, เอกา ปน เลขา สตฺตสุญฺญสหิตา โกฏิ, ตถา จุทฺทสสุญฺญสหิตา ปโกฏิ, อิมินา นเยน ยาวาสงฺเขฺยยฺยํ เนตพฺพํ, อยเมกจฺจานมาจริยานํ มติฯ

อถ วา สตาทโย อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตา สพฺเพปิ ทสคุณิตา กาตพฺพา, อยํ กจฺจายนสฺส มติ, เตน หิ ‘‘ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺเจ’’ติ สุตฺตมาหฯ อถ วา สตาทโย ลกฺขนฺตา ทสทสคุณิตา, เตน เอกา เลขา ทฺวิพินฺทุสหิตา สตํ ภวติ, ตถา จตุปญฺจาทิพินฺทุสหิตา สหสฺสาทิกํ ภวติ, เอกา เลขา ปน ทฺวาทสพินฺทุสหิตา โกฏิ, ตถา เอกูนวีสติพินฺทุสหิตา ปโกฏีติ ยาว อสงฺเขฺยยฺยา เอเกกสฺมิํ สตฺต สตฺต พินฺทูนิ กตฺวา คณนา กาตพฺพา, ตสฺมา อสงฺเขฺยยฺยคณนวิเสเส ปญฺจจตฺตาลีสาธิกานิ สตพินฺทูนิ ภวนฺติ, อยมมฺหากํ มติฯ

อมรโกเส [อมร 19.84] ปน ‘‘ปนฺตฺยา สตสหสฺสาทิ, กมา ทสคุโณตฺตร’’มิตฺยุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ – ทสสงฺขฺยา ปนฺตีตฺยุจฺจเต , ตโต อารพฺภ ทสคุโณตฺตรํ สตสหสฺสาทิกํ กมา วิญฺเญยฺยํ, ตํ ยถา – ทสสงฺขฺยาย ทสคุโณตฺตรํ สตํ, สตา ทสคุโณตฺตรํ สหสฺสํ, สหสฺสา ทสคุโณตฺตรํ อยุตํ, อยุตา ทสคุโณตฺตรํ ลกฺขํ, ลกฺขา ทสคุโณตฺตรํ ปยุตํ, ปยุตา ทสคุโณตฺตรํ โกฏิ, เอวํ โกฏิยา อพฺพุทํ, อพฺพุทา ปทุมํ, ปทุมา ขพฺโพ, ขพฺพา มหากโถ, ตโตปิ มหาปทุมํ, ตโตปิ สงฺกุ, สงฺกุโต สมุทฺโท, ตโต อนฺตฺยํ, อนฺตฺยา มชฺฌํ, มชฺฌา ปรทฺธํ, ปรทฺธา อมตํ, อมตา ทสคุโณตฺตรํ สงฺขฺยํ, สงฺขฺยญฺจ วีสติมํ ฐานํ, อสงฺเขฺยยฺยมิโต ปรนฺติฯ สพฺพปาริสทตฺตา หิ พฺยากรณสฺส สพฺเพสํปฺยตฺร วาทา ทสฺสิตาฯ

[477-478] สาธิเกน ทฺเวปาเทน ‘‘อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย, อฑฺฒเตยฺโย จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อฑฺฒูปปเทน สห จตุตฺถาทิสทฺทานํ อฑฺฒุฑฺฒาทฺยาเทโสฯ สาธิกปาเทน ‘‘อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ จา’’ติ อิมํ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อนฺตริตสฺสาปิ อฑฺเฒนสทฺทสฺส อิธานุวตฺตนตา อธิปฺเปตา อภิธานนฺตราภาวา, สพฺพตฺเรวํฯ

[479-480] มียเต ปริจฺฉินฺทียเต เยน, ตํ มานํฯ ตญฺจ ตุลาปตฺถงฺคุลิวสา ติธา มานิยทพฺพสฺส ภวติฯ

ตุล อุมฺมาเน , จุราทิ, ตุลา อิตฺถีฯ ปท คติยํ, โถฯ องฺค คมเน, อุโล, องฺคุลํ, ‘‘องฺคุลี’’ติปิ ปาโฐ, กรสาขาฯ

จตฺตาโร วีหโย สมฺปิณฺฑิตา เอกาว คุญฺชา สมครุกา, ตถา ทฺเว คุญฺชา เอโกว มาสโก สมครุโกติ สพฺพตฺร นโย เนตพฺโพฯ ทฺเว มาสกา อกฺโข นาม, วิภีฏโกติ วุตฺโต, อกฺขผลสมานครุกตฺตา วา อกฺโขฯ กริโสปฺยตฺร, กส วิเลขเน, อ, ริมชฺโฌ, อนิตฺถีฯ อกฺขานํ ปญฺจ ธรณํ นาม, ธรติธาตุยา ยุฯ อกฺขานมฏฺฐกํ สุวณฺโณ นามฯ ปญฺจธรณํ นิกฺขํ นามฯ เต นิกฺขา ปญฺจ ปาโท นามฯ โส ปาโท จตุตฺเถ ภาเค วตฺตตีตฺเยกจฺจานํ มติฯ ยถาวุตฺตาเยว จตฺตาโร วีหโย คุญฺชา นามฯ ทฺเว คุญฺชา มาสโก นามฯ ทฺเว ปญฺจมาสกา ทสมาสกา อกฺโข นามฯ อกฺขานํ อฏฺฐกํ ธรณํ นามฯ ปญฺจธรณํ สุวณฺโณ นามฯ เต ปญฺจสุวณฺณา นิกฺขํ นามาตฺยมฺหากํ มติฯ กน ทิตฺติคติกนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, นสฺส โข, นิกฺโข, สุวณฺณวิกาเรปิฯ ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน จตุตฺเถ ภาเค ปาโทฯ ทส ธรณานิ ปลํ นาม, ปล ปเถ จ คติมฺหิฯ

[481] ยสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปลสตํ ตุลาฯ ตุล อุมฺมาเน, ตุลา นารีฯ

เคหานํ ทารุพนฺธาย, ปิฐิกายํ ตุลา ถิยํ;

มานภณฺเฑ จ สาทิเส, ราสิปลสเตสุ จฯ

ตา ตุลา วีสติ ภาโร นามฯ ภร ธารณโปสเนสุ, โณฯ ‘‘ภาโร ตุ ทฺวิสหสฺเสสุ, ปลานมปิ วิวเธ’’ตฺยชโย [พฺยาขฺยาสุธาฏีกายมฺปิ]ฯ วิวโธ ภารเภโทฯ

รูปิยสฺส กริเสน กโต สํโวหารปทตฺโถ กหาปโณ นามฯ กริสปฺปมาเณน รูปิเยน กโต ปโณ ปณิโย ทพฺพเภโท กหาปโณฯ ริสสฺส หาเทโสฯ อหาเทเส กริสาปโณ, เอเต ทฺเว รูปวิกาโร, อญฺญตฺรูปจาราฯ อิติ ตุลามานํ วุตฺตํฯ

[482] ปตฺถมานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กุฑุโว’’จฺจาทิฯ เอโก ปสโต กุฑุโว นามฯ สร คติยํ, โต, รโลโป, กฑิ เภเท, โว, กฑิสฺส กุฑุ, เต กุฑุวา จตฺตาโร ปตฺโถฯ จตุปตฺถา อาฬฺหโก, อห ปูชายํ, ณฺวุ, ฬตฺตาทิ ทสงฺคุลํ, ทฺวาทสงฺคุลํ วาสพฺพโต มานมฺปิ อาฬฺหโกฯ จตุโร อาฬฺหกา โทณํ นาม, ‘‘จตุราฬฺหก’’นฺติปิ ปาโฐ, ทุ คมเน, โณ, ทุณ คติยํ, หิํสายญฺจ วา, โทณํฯ วากาเรน โทโณฯ

[483] จตุโร โทณา มานิกา, มาน ปูชายํ, สกตฺเถ โก, อสฺสิฯ

จตุมานิกํ จตสฺสนฺนํ มานิกานํ สมูโห จตุมานิกํ ขารี นาม, ขร วินาเส, โณ, นทาทิฯ ทสมฺพณํ ทสาธิกสตโทณมตฺตํ กุมฺโภติ ฆฏนาเมน เอโก ปตฺถมานวิเสโส ทสฺสิโต, ‘‘อมฺพณ’’นฺติปิ ปาโฐฯ

[484] ปตฺถมานวิเสสานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘อาฬฺหโก’’จฺจาทิฯ ตุมฺพ กมฺปเน, อฯ ทฺวยํ ปตฺเถฯ ปตฺถสทฺโทยํ สามญฺญเภทมาเนสุ ปวตฺตติ, อิธ ปน วิเสสมานวาจโก อธิปฺเปโตฯ นล คนฺเถ, อิณฯ

ทฺวยํ วาเหฯ วหตีติ วาโห, วห ปาปุณเน, โณฯ

อมฺพณมานํ, ปริยายํ วา ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกาทส โทเณ’’จฺจาทิฯ อมฺพ คมเน, ยุ, อมฺพ สทฺเท วา, อิติ ปตฺถมานํ วุตฺตํ, องฺคุลมานํ ปน อณฺวาทฺยาภิธานาวสเร ภูมิวคฺเค อภิหิตํฯ

[485] จตุกฺกํ ภาเคฯ วิส ปเวสเน, ทีฆาทิ, โกฏฺฐํ วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ เสตีติ โกฏฺฐาโสฯ อาตฺตํฯ อน ปาณเน, อม คมเน วา, โสฯ ภชียเต เสวียเตติ ภาโคฯ โณฯ วณฺฏโกปฺยตฺรฯ วฏิ วิภาชเน, ณฺวุ, ณนฺตา วา สกตฺเถ โกฯ

วิภวนฺตํ ธเนฯ ธน ธญฺเญ, อฯ สสฺส อตฺตโน อยํ โส, สมฺปิฯ

ทุอิว ทพฺพํ, สารมิจฺจตฺโถ, อิวตฺเถ โว, วิท ลาเภ, โต ฯ สสฺส ธนสฺส ปติ สปติ, ตสฺมิํ สาธุ สาปเตยฺยํ, เณยฺโยฯ วส นิวาเส, อุฯ อร คมเน, โถฯ รสฺส โตฯ วิภวนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วิภโว, อฯ หิรญฺญํ, โกโสปฺยตฺรฯ

[486] กตากตํ กญฺจนํ, รูปิยญฺจ มิสฺสิตํ [มิลิตํ (ก.), มิลิตํ ปจฺเจกญฺจ (อมร ขีรสฺวาธีฏีกา)] โกสาทิทฺวยวาจฺจํ, ตตฺร ปิณฺฑีกตํ อาภรณีกตํ, กมฺมีภาวมาปาทิตํ วา กตํฯ อากโรตฺถํ อชาตกมฺมํ จุณฺณาทิรูปํ อกตํ, ตทญฺญํ เตหิ กญฺจนรูปิเยหิ อญฺญํ เตชสํ ทพฺพํ ตมฺพํฯ อาทินา กํสรีติสีสกาทิ, ยญฺจาเตชสํ ราชปฏฺฏทารุวิสาทิก’มสารํ ทพฺพํ, ตํ สพฺพํ กุปฺปํ, คุป รกฺขเณ, คุปฺปเตติ, โป, กตฺตญฺจ คสฺสฯ

ทฺวยํ กญฺจนํ รูปิยญฺจาหตมุฏฺฐาปิตหยวราหปุริสาทิ รูปํ นิคฺฆาติกาย ตาฬิตํ ทีนาราทิกํ รูปิยาขฺยํฯ อสฺสาทิรูปมสฺสาหตมตฺถีติ รูปิยํฯ รูป อาหตปสํสาสุ, อิโยฯ

[487-488] หิรญฺญนฺตํ สุวณฺเณฯ โสภโน วณฺโณ ยสฺส สุวณฺณํฯ

กน ทิตฺติยํ, ณฺวุ, ชนนํ ชาตํ, ปกฏฺฐํ ชาตํ ชาตรูปํ, ปกฏฺฐตฺเถ รูปปจฺจโย [ปสํสายํ รูปปจฺจโย อิติ สุภู (จินฺตามณิฏีกา) ปสํสายํ รูปํ (ปาณินิ 5.3.66)]ฯ ชาตํ รูปมสฺสาติ วา ชาตรูปํฯ อิณ คติยํ, ทิตฺติยญฺจ อเนกตฺถตฺตาฯ สุฏฺฐุ ทิปฺปเต ทิตฺติยา ยุชฺชเตติ โสณฺณํ, อุสฺโส, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อิโลโป, ทฺวิตฺตํฯ กญฺจ ทิตฺติยํ, ยุฯ สตฺถุ วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺสฯ จิตฺตมตฺตานํ หรตีติ หริฯ อิ, กมุ อิจฺฉายํ, พุฯ จรติ เอตฺถ จิตฺตํ จารุ, ณุฯ หิ คติยํ, โมฯ หฏ ทิตฺติยํ, ณฺวุฯ ตปนํ ทาหมรหตีติ ตปนิโย, อิโยฯ หร หรเณ, อญฺโญ, อสฺสิฯ หา จาเค, หา คติยํ วา, อญฺโญ, หิราเทโส จฯ

จามีกราทโย จตฺตาโร ตพฺเภทา ตสฺส สุวณฺณสฺส วิเสสาฯ จามี นาม เอกา ปุปฺผชาติ, ตํกรตฺตา จามีกโร, อถ วา จามี นาม อคฺคิฯ จมุ อทเน, ณี, ตกฺกรตฺตา จามีกโรฯ สตกุมฺภํ ปทฺธเกสรวณฺณํ, ตพฺพณฺณสทิสตฺตา สาตกุมฺภํฯ เทวรุกฺขภูตาย มหาชมฺพุยา ปติฏฺฐิตฏฺฐาเน นที ชมฺพุนที, ตสฺสํ ปติเตหิ มหาคชปฺปมาณานํ, กุมฺภปฺปมาณานํ วา ผลานํ พีเชหิ ชาตํ สุวณฺณํ ชมฺพุนทํ, อิทํ ปน สุวณฺณํ อนลปฺปภํ เทวาลงฺการมตุลํ ชายเตฯ ตํ ปนานลมิติ วิเสสตฺเถปิ อมรสีโห สุวณฺณสามญฺเญว ปฐติฯ สิงฺคี นาม เอกา มจฺฉชาติ, ตพฺพณฺณตายฯ ขณิยํ วา ตํสณฺฐานสิลาขณฺเฑหิ ชาตตาย สิงฺคี, อมรโกเส ปน จามีกราทีนิปิ สุวณฺณสามญฺเญ ปฐติ, สิงฺคี ปน วิเสเสฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘อลงฺการสุวณฺณํ ยํ, สิงฺคีกนกมิจฺจย’’นฺติ [อมร 19.96]ฯ ตสฺสตฺโถ – กฏกกุณฺฑลาทิโน อลงฺการสุวณฺณสฺส ‘‘สิงฺคี’’ติ นามนฺติฯ

‘‘สิงฺคีมณฺฑนโสณฺณ’’นฺติ รตนโกโสฯ สุวณฺณตาย สิงฺคี ‘‘กนก’’มิตฺยุจฺจเตฯ

[489] ปญฺจกํ รชเตฯ รูปยุตฺตตาย รูปิยํฯ รญฺช ราเค, อโตฯ สญฺช สงฺเค, ฌุ, ญโลโป, สชฺฌุฯ รูปยุตฺตตาย รูปี, สญฺช สงฺเค, โฌ, ญโลโป, สชฺฌํ, ‘‘รูปิยชฺฌ’’นฺติปิ ปาโฐฯ ตทา อิยชฺฌปจฺจเยน สิทฺธํฯ ทุพฺพณฺณํ, ขชฺชูรํ, เสตมฺปิฯ

อาหตโสณฺณรชเต, รชเต รูปิยํ มตํ;

รชเต จ ขเลกฺลิวํ, ขชฺชูโร ปาทปนฺตเร;

เสตา จ ภติกายํ ถ, กฺลิวํ สชฺเฌ สิเต ติสุฯ

อสฺมชาติยํ ปุปฺผราคาทิมฺหิ, มุตฺตาวชิราทิมฺหิ จ วสฺวาทิตฺตยํฯ วส นิวาเส, อุฯ รติํ ตโนตีติ รตนํ, กมฺมาทิมฺหิ โณ, ติโลโปฯ ‘‘รตฺนํ สชาติเสฏฺเฐปี’’ตฺยมรโกเส [อมร 23.126], เตน คชเสฏฺโฐ คชรตนํ, อิตฺถิเสฏฺโฐ อิตฺถิรตนนฺติฯ มนสทฺทโต อิ, อีปจฺจเย มณี จฯ ปุปฺผราคาทโย วกฺขมานา ตพฺภิทา ตสฺส มณิโน วิเสสาฯ ภาสนฺโต รญฺเชตีติ ปุปฺผราโค, ภาสสฺส ปุปฺโผฯ

[490] สุวณฺณาทโย อิเม สตฺต รตนานฺยาหุฯ มณิ รตฺตมณิฯ

[491] สตฺตรตนานํ ลพฺภมานปริยาเย ทสฺเสตุมาห ‘‘โลหิตงฺโค’’จฺจาทิฯ

โลหิตงฺคาทิตฺตยํ รตฺตมณิยํ ฯ โลหิตวณฺเณน องฺคียเตติ โลหิตงฺโค, โลหิตํ องฺคํ สรีรเมตสฺส วา โลหิตงฺโคฯ ปทุมญฺจาตฺร โกกนทํ, ตพฺพณฺณสทิโส มณิ ปทุมราโคฯ โสณรตนํ, โลหิตโกปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ เวฬุริเยฯ วํโส ตจสาโร, ตพฺพณฺโณ มณิ วํสวณฺโณฯ เวฬุ วิย ทิสฺสตีติ เวฬุริโย, อิวตฺเถ อิโย, ราคโม จฯ ทฺวยํ ปวาเฬฯ วล สํวรเณ, โณ, ฬตฺตํ, วากาเรน ปวาโฬปิฯ ทุ คมเน, ทุ อุปตาเป วา, โม, ทฺวิตฺตํฯ

[492] ทฺวยํ กพรมณิมฺหิฯ มสารคิริมฺหิ ชาตํ มสารคลฺลํ, โล, รสฺส โลฯ กพโร สพโล มณิฯ ทฺวยํ มุตฺตายํฯ มุจ โมจเน, โถ, มุตฺตา เอว มุตฺติกํ, สกตฺเถ อิโกฯ สตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานฺยติวตฺตนฺเตติ นปุํสกตฺตํฯ เอตฺถ จ รตนปริยายานํ อุปฺปฏิปาฏิยา กถนํ สตฺตนฺนํ รตนานํ อุปฺปตฺติกฺกมปณีตกฺกมาทิโน อภาวทีปนตฺถํฯ

ทฺวยํ ปิตฺตเลฯ รี คมเน, ริฯ รีติปิฯ ‘‘รีติ ปจาเร สนฺเท จ, โลหกิฏฺฏารกูเฏสู’’ติ รุทฺโทฯ อารสฺเสว กูโฏ, ยสฺสฯ ทพฺพสทฺโทปฺยตฺรฯ ทฺวยํ อพฺภเกฯ อม คมเน, อโลฯ อพฺภํ อากาโส, เมโฆ จ, ตํสญฺญกตฺตา อพฺภกํ, สญฺญายํ โกฯ ‘‘เมฆมฺพราภิธานญฺจ, โคริ พีชญฺจ อพฺภก’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ คิริชตุ, สิลาชตุปฺยตฺรฯ

[493] ติกํ โลเหฯ ลู เฉทเน, โหฯ อย คมเน, มโนคณาทิฯ กาฬญฺจ ตํ อยสญฺเจติ กาฬายสํฯ สตฺถกํ, ติกฺขณํ, ปิณฺฑํ, อยสํ, อสฺมสาโรปฺยตฺรฯ ‘‘สตฺถมายุธโลเหสู’’ติ อเนกตฺโถฯ ‘‘สามุทฺทลวเณติกฺขํ, วิสโลหาชิมุกฺกเก’’ติ รภโสฯ ปณฺฑ คมเน, อฯ อสฺมสฺส สาโรฯ ‘‘กาฬายส’มโย โลหํ, อสฺมสารญฺจ สตฺถก’’นฺติ ตฺวมรมาลายํ กฺลีวกณฺฑํฯ

ทฺวยํ จปเลฯ ปาร สามตฺถิเย, โท, ปารยติ สกฺโกติ สพฺพโลหํ กญฺจนํ กาตุนฺติ ปารโทฯ รส สทฺเท, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺเต รสตีติ รโส, มธุราทีสุ จ รโสฯ จปโล, สูโตปฺยตฺรฯ

‘‘จญฺจลาทิมฺหิ จปโล’’ฯ

‘‘สารถิมฺหิ รเส สูโต, ปสูเต เปริเต ติสุ’’;

‘‘รเสนฺโท ปารโท วุตฺโต, ปารโตปิ นิคทฺยเต’’ติฯ –

ตารปาโลฯ

‘‘ปารโท สิทฺธธาตุ จ, วรพีชญฺจ สูตก’’นฺติฯ –

ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 2.9.34]ฯ

ติกํ นาเคฯ ติปุ ปีฬเน, อุฯ

ติปุสทฺทสฺส เสเตปิ ปวตฺตนโต กาฬสทฺเทน วิเสเสตฺวา กาฬติปูติ วุตฺโต, เตน ติปุสทฺทสฺสทฺวินฺนมฺปิ วาจกตาทฏฺฐพฺพาตฺเยเก, ตํ ‘‘นาโค สีสกโยคิฏฺฐ-วปฺปาณิ ติปุ ปิจฺจฏ’’นฺติ [อมร 19.105] อมรโกเส, ‘‘ติปุ สีสกรงฺเคสู’’ติ จ ติกณฺฑเสส นานตฺถสงฺคหาทีสุ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํ, เตน กาโฬ จ ติปุ จาติ ทฺเวเยวตฺถาภิธานานิฯ กาฬวณฺณตาย กาโฬฯ ติปุ ยถาวุตฺตตฺโถวฯ ตป สนฺตาเป วา, อุ, อสฺสิตฺตํฯ สี สเย, สิ พนฺธเน วา, โสฯ ‘‘เสฏฺฐภกทฺทุโช นาโค, กฺลิวํ สีสกรงฺเคสู’’ติ รภโสฯ ‘‘โยคิฏฺฐ’’มิตฺเยกํ นามํ สีสสฺสฯ ‘‘วปฺโป โส สีสมตฺตก’’นฺติ ตฺวมรมาลาฯ

‘‘อารกูโฏสี รีติ จ, สีสกํ ติปุ วทฺธกํ;

นาคํ มหามลญฺเจว, โยคิฏฺฐก’’นฺติฯ –

พฺยาฑิฯ

‘‘สีสมตฺตํ พหุมลํ, โยคิฏฺฐํ ปิฏฺฐปิจฺจฏา;

สุวณฺณาทิสมาลุก-มปิ สินฺทูรสมฺภว’’นฺติฯ –

ตนฺตาตนฺตรํฯ

เสเต ตุ รงฺควงฺคา, เต คตฺยตฺถาฯ

‘‘รงฺคํสุเรภํ มุทงฺคํ, กุสุมฺภํ คามฺยกุงฺกุม’’นฺติฯ –

ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 2.9.34]ฯ

ทฺวยํ หริตาเลฯ หริตวณฺณํ อลํ หริตาลํ, พฺยุปฺปตฺติมตฺตเมตํฯ รูฬฺหีสทฺโท ตฺวยํฯ ปีติํ เนตีติ ปีตนํฯ ‘‘ปิญฺชรํ ปีตนํ ตาล-มาลญฺจ หริตาลเก’’ตฺยมรสีโห [อมร 19.103] ฯ ปิญฺช วณฺเณ, อโรฯ อล ภูสเน, อลนฺตฺยเนเนติ, โณ, ‘‘หริตาลมลํ ตาล-วณฺณกํ นฏภูสน’’นฺติ ตุ มาธโวฯ ‘‘หริตาเล ตุ กปฺปูรํ, โคทนฺโต นฏสญฺญโก’’ติ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 2.9.35]ฯ

[494] ทฺวยํ สินฺทูเรฯ ปิฏฺเฐน นาเคน ชาตํ ปิฏฺฐํฯ จีนเทสปฺปวตฺตํ ปิฏฺฐํ จีนปิฏฺฐนฺติ ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโปฯ สนฺท สวเน, อูโร, อสฺสิฯ ‘‘สินฺทูรํ นาคสมฺภว’’นฺตฺยมรสีโห [อมร 19.105]ฯ วสนฺตสฺสโว, รตฺตจุณฺณํ, รตฺตวาลุกํปฺยตฺรฯ ทฺวยํ ตูเลฯ ตุล นิกเส, อฯ ปิจุ มทฺทเน, อุฯ ปิจุ ตุโลติ สมุทิตญฺจสฺส นามํฯ ‘‘ตูโล ปิจุ ปิจุตูโล, มกฺกฏิสุตฺตํ ตกฺโกฏี’’ติ หิ รภโสฯ

มธุสทฺเทน ขุทฺทชนฺตุ, ขุทฺทญฺโจจฺจเตฯ ขุทฺทชนฺตโว ภมราทโยฯ ตตฺร ภมรกตํ ขุทฺทํ ภามรํ, มกฺขิกากตํ มกฺขิกํ, สรฆญฺโจจฺจเตฯ วรฏา กตํ วารฏํฯ ปุตฺติกา กตํ ปุตฺติกนฺติ สพฺพตฺรญฺญตฺเถ โณฯ มธุ อุนฺเท, อุฯ ขุ สทฺเท, โท, ขุท ปิปาสายํ วา, โทฯ

ทฺวยํ สิตฺเถฯ มธูหิ ขุทฺทชนฺตูหิ อุจฺฉิฏฺฐํ สชฺชิตนฺติ มธุจฺฉิฏฺฐํฯ สชฺช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ นิมฺมานํ สมฺปิณฺฑีกรณํ, โต, ชตานํ ฐาเทโส, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํ, อิตฺตญฺจฯ สิจ ปคฺฆรเณ, โถฯ สิตฺถเมว สิตฺถกํฯ มทโนปฺยตฺรฯ

[495] ติกํ โคปาเลฯ คาโว ปาเลติ, ปาติ จาติ โคปาโล, โคโป จ, กมฺมนิ โณฯ คาโว สงฺขฺยายตีติ โคสงฺโขฺย, สํปุพฺโพ ขฺยา คณเนฯ โคทุโห, อาภิโร, วลฺลโวปฺยตฺรฯ ทฺวยํ โคมิเกฯ คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, มนฺตุฯ อิกปจฺจเย, มาคเม จ โคมิโกฯ

ทฺวิปาทํ พลีพทฺเทฯ อุส ทาเห, อโภฯ พลํ วทฺธยตีติ พลีพทฺโท, นิปาตนาฯ คจฺฉตีติ โคโณ, ยุ, มโลโป, อสฺโส, ณตฺตํฯ คจฺฉตีติ โค, คมุ คมเน, โรฯ

‘‘สคฺเค กเร จ วชิเร, พลีพทฺเท จ โค ปุมา;

ถี โสรเภยฺยิเนตฺตมฺพุ-ทิสาวจนภูมิสู’’ติฯ –

รุทฺโทฯ วส นิวาเส, อโภฯ วสฺสตีติ วุโส, วสฺส เสจเน, โณ, อสฺสุ, สํโยคโลโป จฯ อุกฺโข, ภทฺโท, อนวาโห, โสรเภยฺโยปฺยตฺรฯ อุกฺข เสจเนฯ อนํ สกฏํ วหตีติ อนวาโห, โณฯ สุรภิ โค, ตสฺสาปจฺจํ โสรเภยฺโย, เณยฺโยฯ

[496] โส โค วุทฺโธ ชรคฺคโว นามฯ ชรํ ปตฺโต โค ชรคฺคโว, สิมฺหิ โอสฺส อโวฯ ทฺวยํ มิสพาลฺยยุตฺเต กิญฺจิผุฏฺฐตารุญฺเญ อสมฺปตฺตพลีพทฺทภาเว วจฺเฉฯ ‘‘วจฺโฉ วุทฺโธ วจฺฉตโร’’ติ นามมาลาฯ ทมนารโห ทมฺโม, โมฯ วส นิวาเส, โฉ, วจฺฉสฺสาเยว คาวิยา ตนุตฺเถ นิปาตนา ตโร [ปาณินิ 5.3.91 สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ สมาติ เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาฯ

ทฺวยํ ธุรวาเหฯ ธุรํ วหติ สีเลนาติ ธุรวาหี, ณีฯ ธุรํ วหิตุมรหตีติ โธรยฺโห, โณ, วสฺส โยฯ

ควํ คุนฺนํ อธิกโต ชโน โควินฺโท, ควํ อินฺโท โควินฺโท, ควํ วินฺทตีติ วา โควินฺโทฯ

[497] วหตฺยเนน วโห, อฯ กุก อาทาเน, อุโท, อุสฺสตฺตํ, ทสฺส โธ วา, กกุโท, กกุโธ จฯ ทฺวยํ สิงฺเคฯ วิส ปเวสเน, ยุฯ สี สเย, โค, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตญฺจฯ โลหิตวณฺณตาย โรหิณี, ตสฺส โณ, นทาทิฯ

[498] ติกํ คาวีสามญฺเญฯ ปุเมปิ คาวี, ตทา โยสฺส อีฯ สิงฺคยุตฺตตาย สิงฺคินี, ตทฺธิตนฺตา อินีฯ ทฺวยํ อปุตฺติกายํฯ หนติสฺมา อิตฺถิยํ อ, หนติสฺส วโธ, นิคฺคหีตาคโม, ธสฺส โฌ จ, พนฺธ พนฺธเน วา, วญฺฌาฯ วส กนฺติยํ, อฯ

นวปฺปสูติกา ปจฺจคฺฆปสูตา โค เธนุ นาม, เธ ปาเน, นุฯ ทฺวยํ ปิยปุตฺตายํฯ วจฺฉํ กามยตีติ วจฺฉกามาฯ วจฺฉํ ลาตีติ วจฺฉลาฯ สวจฺฉกายมปิ ทฺวยมิทํ วทนฺติฯ

[499] ทฺวยํ มนฺถนกุมฺภิกายํฯ ‘‘คคฺค’’นฺติ สทฺทํราตีติ คคฺครี, นทาทิฯ มนฺถติ ยสฺส มนฺถนีฯ มนฺถ วิโลฬเน, ยุ, นทาทิ, ทฺเวปิ อิตฺถีฯ

ยตฺเรกสฺมิํ พหุปคฺคหยุตฺเต อเนเก พนฺธียนฺเต, ตตฺร สนฺทานาทิทฺวยํฯ สํปุพฺโพ ทา ทาเน สํยมนตฺโถ, กรเณ ยุฯ ทา ทาเน, โม, ทามํฯ

ทฺวยํ โควจฺเจฯ มิห เสจเน, โลฯ ควํ มีฬฺโห วจฺโจ โคมีฬฺโหฯ โคโต นิพฺพตฺโต โคมโย, ทฺเวปฺยนิตฺถีฯ ทฺวยํ ฆเตฯ สปฺป คมเน, อิ, สปฺปิ นปุํสเกฯ ฆร เสจเน, โตฯ หวิปฺยตฺรฯ

[500] ตํทิวสิยา ทธิโต, ทุทฺธา วา สมุพฺภตํ ฆตํ ตปฺปกติ จ นวนีตํฯ นวทธฺยาทีหิ นีตํ ปวตฺตํ โนนีตํ, วสฺโสฯ นวนีตมฺปิฯ ทฺวยํ ทธิสาเรฯ ทธิโน มณฺฑํ สาโร ทธิมณฺฑํฯ มส ปริมาเณ, ถุ, สสฺส โต, มตฺถุ นปุํสเกฯ

จตุกฺกํ ขีเร, ขิ ขเย, อีโรฯ ทุหฺยเตติ ทุทฺธํ, ทุห ปปูรเณ, โตฯ ปา ปาเน, ปาตพฺพนฺติ ปโย, ณฺโย, อาสฺสตฺตํฯ ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํฯ

ทฺวยํ ตกฺเกฯ ตีณิ กานิ ชลภาคานิ เอตฺถ สนฺตีติ ตกฺกํ, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ มถ วิโลฬเน, โต, ‘‘ยถาคมมิกาโร’’ติ อิการาคโม, อญฺญตฺร ปน –

‘‘อทฺโธทกสมายุตฺตํ, อุทสฺสิตมุทีริตํ;

ตกฺกํ ติภาคสํยุตฺตํ, มถิตนฺติ คโตทก’’นฺติฯ –

ตกฺกมถิตา เภเทนุตฺตา, คโตทกมิติ นิชฺชลํฯ

‘‘นิชฺชลํ มถิตํ สินิทฺธํ, ตกฺกนฺตุ ชลปาทิกํ;

อุทสฺสิตํ ชลทฺธญฺจ, โสตขฺยนฺตุ สโมทก’’นฺติฯ –

รตนมาลาฯ

[501] ขีราทโย ปญฺจ โคโต สญฺชาตรสาฯ ขีรํ นวํ, ทธิ ขีรโต ชาตํฯ ‘‘ขีรชํ ทธิมงฺคล’’นฺติ หิ รตนามาลาฯ ธา ธารเณฯ อิ, ทฺวิตฺตํ, นิปาตนาฯ ทธิโต วา ฆตํ, โนนีตญฺจฯ สพฺพเสโส ตกฺกํ, ขีรโตเยว วาฯ

ฉกฺกํ เอฬเกฯ พาธิยมาโนปิ น รวตีติ อุรพฺโภฯ รุ สทฺเท, โภฯ เมณฺฑ กุฏิลตฺเถ, โกฯ มิสติ ปทฺธเต อญฺญมญฺญํ เมโสฯ ‘‘สํหสเน เมโส, ปทฺธาย’มสมุนฺนตี’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ น รณตีติ อุรโณ, รณ สทฺเทฯ อว รกฺขเณ, อิฯ อวิ, ‘‘อวโย เสลเมสกฺกา’’ตฺยมรสีโห [อมร 23.207]ฯ ‘‘อชี’’ติปิ ปาโฐฯ อิล คติยํ, ณฺวุฯ อุณฺณายุปฺยตฺร, อุณฺณาโยคา อุณฺณายุ, ยุ, ลุหุ อุเภ อุโลมสสทฺทา จ รภเสน วุตฺตาฯ

[502] ติกํ อเชฯ วส นิวาเสฯ โต, วสฺโต, วตฺโตปิฯ อญฺเญ ตุ ‘‘วส คนฺธอทเน’’ติ จุราทิมาหุ, อช คมเน, น ชายตีติ วา อโชฯ ฉินฺทนฺโต คจฺฉตีติ ฉคลโก, โฉ เฉทเน, คมุ คมเน, โณ, มสฺส โล, โอสฺสตฺตํ, สกตฺเถ โก, ฉกลโกปิฯ ฉาโคปฺยตฺรฯ ทฺวยํ กรเภฯ

วส กนฺติมฺหิ, โต, วสฺโสตฺตํ, อุส ทาเห วา, โอตฺตาทิ, โอฏฺโฐ, ทนฺตจฺฉเทปิฯ กร กรเณ, อโภฯ ‘‘ขรโภ’’ตฺเยเก ปฐนฺติฯ กเมลโก, มโย, มหางฺโคปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ คทฺรเภฯ คทติสฺมา รโภ, คทฺรโภฯ ขํ กณฺฐวิวรํ มหนฺตมสฺสตฺถีติ ขโร, โรฯ จกฺกวา, พาเลยฺโย, ราสโภปฺยตฺรฯ จกฺกโยคา, วนฺตุฯ พลยุตฺตตฺตา พาเลยฺโยฯ รส สทฺเท, อโภฯ ทฺวยํ อวิยํฯ อุรณสฺส อยํ อุรณีฯ อวิโน เอสา อวีฯ อชาสทฺโท เอโก ฉาคิยํฯ อญฺเญ ตุ ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติปิ ปาฐํ วตฺวา ติณฺณมฺปิ อุรณีปริยายตฺตํ วทนฺติ, เตสํ มเต อชีอชาสทฺทาปิ อุรณีปริยายา อตฺถีติ ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา ติกํ อชิยํฯ อุรณสทฺทสฺสาปิ อชปริยายสฺส สมฺภวโต ‘‘อุรณี ตุ อชี อชา’’ติ วุตฺตํ, วกฺขติ หิ อเนกตฺถวคฺเค ‘‘อุมฺมาเร เอฬโก อเช’’ติ [อภิธาน 1124 คาถา], อุรณปริยาโย เหตฺถ เอฬโกฯ

เวสฺสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[503] ติกํ สุทฺเทฯ สท อสฺสาทเน, โท, อสฺสุฯ อนฺตวณฺโณ ลามกวณฺโณฯ วส เสจเน, วเสตพฺโพ อสุจิตตฺตา วสโล, อโลฯ ยตฺร ยตฺร วา มุตฺตํ กรีสํ สิญฺจตีติ วสโล, อโล, ชฆญฺญโชปฺยตฺรฯ พฺรหฺมุโน ชฆญฺญงฺเค ปาเท ชาโต ชฆญฺญโชฯ

มาคธาทโย สูตปริยนฺตา วิชาติยมาตาปิติกตฺตา อุภยวณฺโณปฺปตฺติยา สํกิณฺณชาติโย อิจฺจตฺโถ, ภินฺนชาติสํสคฺโค เอว หิ สงฺกโรฯ สุทฺเทน สมฺพนฺธาย ขตฺตาย ชาโต ปุตฺโต มาคโธฯ ถุติกฺริยาวุตฺติฯ สุทฺทาย สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต อุคฺโค, อุจ สมวาเย, โณฯ

[504] พฺราหฺมณิยา สมฺพนฺเธน ขตฺติเยน ชาโต สูโต, สุ อภิภเว, โต, ทีฆาทิฯ

สุทฺทาเวสฺสหิ กรโณ-มฺพฏฺโฐ เวสฺสาทฺวิชาติหิฯ มาหิํโส เวสฺสาขตฺตโช, ขตฺตา ขตฺตาย สุทฺทโชฯ

พฺราหฺมณีขตฺตโช สูโต,

ตสฺสํ เวเทหโก เวสฺเส;

รถกาโร ตุ มาหิํสา,

กรณฺยํ ยสฺส สมฺภโว;

จณฺฑาโล นาม ชนิโต,

พฺราหฺมณีวสเลหิ โยฯ

ตตฺร กรโณ ลิปิเลขนวุตฺติ, อมฺพฏฺโฐ วิจิกิจฺฉาวุตฺติฯ

ทฺวยํ สิปฺปินิฯ กโรติ นิมฺมินาติ จิตฺรเลปฺยาทิกนฺติ การุ, ณุฯ สิปฺปมสฺสตฺถีติ สิปฺปิโกฯ สชาตีนํ เตสํ สิปฺปีนํ สงฺฆาโต ‘‘เสณี’’ตฺยุจฺจเตฯ สิ เสวายํ, ณิฯ

[505] ตจฺฉกาทโย อิเม ปญฺจ การโว สิปฺปิโน นาม สิยุํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ตจฺฉโก ตนฺตวาโย จ, รชโก จ นหาปิโต;

ปญฺจโม จมฺมกาโร จ, การโว สิปฺปิโน มตา’’ติฯ

[506] ปญฺจกํ ตจฺฉเกฯ ตจฺฉ ตนุกรเณฯ ตจฺฉติ ตนุํ กโรตีติ ตจฺฉโก, ณฺวุ, วทฺธยติ ฉินฺทตีติ วทฺธกี, วทฺธ เฉทเน, จุราทิ, ‘‘เฉทเน จาปิ วทฺธน’’นฺติ รตนมาลา, ณฺวุฯ สกตฺเถ อี, วทฺธกี, วฑฺฒกีปิฯ ปลาทฺยุมฺมานปฺปกาเรน คณฺฑติ ฉินฺทตีติ ปลคณฺโฑฯ คณฺฑ เฉทโนปเลปนสนฺนิจยวทเนกเทเสสุฯ ปลคณฺโฑ สุธาชีวินฺยปิฯ ฐา คตินิวตฺติยํ,ติ, ปการวณฺณาคโมฯ ฐาติสฺส โถปิฯ รถํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณ, รถกาโร, จมฺมกาเรปิฯ ทฺวยํ สุวณฺณกาเรฯ นาฬิํ ธมติ มุเข วินาสยิตฺวา มุขวายุนา อคฺคิทีปนตฺถํ นาฬิํ สทฺทาปยตีติ นาฬิธโมฯ

[507] อโถปรํ ปุกฺกุสํยาวปาเทน นามํฯ เว ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายตีติ, โณฯ เปส เปรณปยตนคตีสุฯ เปสนํ เปโส, ตํ กโรตีติ, โณฯ

กุวินฺโทปฺยตฺร , กุจฺฉิตํ วินฺทตีติ กุวินฺโทฯ มาลาสิปฺปโยคา, มาลาปนโยคา วา มาลิโก, อิโกฯ

กุํ ลลยติ อิจฺฉตีติ กุลาโล, ลล อิจฺฉายํ, โณฯ ทฺวยํ สูจิกมฺโมปชีวินิฯ สูจิวานกมฺมํ ทุวิธํ สูจนํ, ตุนฺนญฺจาติ, ตตฺร ตุนฺนวานกมฺเมน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตุนฺนวาโย, สูจิวานสิปฺปโยคา โสจิโกฯ

[508] จมฺมํ กโรติ วิการมาปาทยตีติ, กมฺมนิ โณฯ ปาทุกโรปฺยตฺรฯ กปฺป เฉทเน, ณฺวุฯ นห โสเจยฺเย, ทิวาทิโต นิปาตนา ปการาคมาทิ, น หาเปตีติ วา นหาปิโต, หา ปริหาเน, ณาเป ปจฺจโย, โต, เอสฺสิตฺตํ, สญฺญาสทฺทตฺตา นสฺสปกติฯ ขุรี, มุณฺฑี, ทิวากิตฺติปฺยตฺรฯ ขุรวา ขุรี, มุณฺฑวา มุณฺฑี, มุณฺโฑ, มุณฺฑี, มุณฺฑโกติ ปสิทฺธิฯ ทิวา ทิวเส กิตฺติ พฺยาปาโร อสฺส ทิวากิตฺติฯ ‘‘จณฺฑาเล ตุ ทิวากิตฺติ, นหาปิโต’’ติ รุทฺโทฯ

รญฺชเต สุตฺตํ รตฺตมาปชฺชเต ยสฺมิํ, ส รงฺโคฯ หริตาลมโนสิลาทิ, ตมาชีวตีติ, กมฺมนิ โณฯ

ปุญฺชํ กสตีติ ปุกฺกุโส, นิปาตนา, อถ วา ‘‘ปุ’’อิติ ปุริสสฺส นามํ, ตํ กุเสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโสฯ ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉฑฺเฑตีติ, ณฺวุฯ ฉฑฺฑ อปนยเนฯ

[509] เวนาทโย ตโย สมา ตุลฺยตฺถาฯ เวณุนา ชีวตีติ เวโนฯ ณสฺส นตฺตํฯ เวโณปิฯ เวณุเวตฺตาทีนํ วิกติ วิลีวา, เตหิ วิลีวํ กโรตีติ วิลีวกาโรฯ นโฬปิ เวณุเวตฺตาทีนํเยว วิกติ, ตํ กโรตีติ, กมฺมนิ โณฯ นเฬหิ วา วิลีวํ กโรตีติ นฬกาโรฯ

อิโต ปรํ โสณฺฑิกํ ยาว ปาเทน นามํฯ จุนฺท เฉทเน, สญฺโจทเน จฯ จุนฺท นิสามเน วาฯ ภมุ อนวฏฺฐาเน, ตํ กโรตีติ ภมกาโรฯ กร กรเณ, มาโร, กมฺมาโร, กมฺมนิ ณฺวุฯ โลหการโกฯ อากโรฏฺฐิตํ [อาฏโวฏฺฐิตํ (ก.)] โย โลหํ ธมิตฺวา สงฺขโรติ, ตตฺราปิ โลหการโกฯ

[510] รชกสฺส ทฺเว กมฺมานิ เจลโธวนํ, รชนญฺจฯ ตตฺร เจลโธวโน นินฺเนชโก, ณฺวุ, นิชิ สุทฺธิยํ, นิชิ โสเจยฺยโสจเนสุ วาฯ วตฺถรญฺชนา รชโกฯ รนฺช รงฺเค, ณฺวุฯ เนตีติ เนตฺติโกฯ สกตฺเถ โก, เนตฺติยํ อุทกนเยน นิยุตฺโตติ วา เนตฺติโก, เนตฺติยา มาติกาย เนตีติ วา เนตฺติโก, อิโกฯ อุทกํ หาเรตีติ อุทหารโกฯ กโลโป, ณฺวุฯ

วีณาวาทนสีลตฺตา วีณาวาทิฯ วีณาวาทนสิปฺปโยคา เวณิโกฯ

อุสุมฺหิ, อุสุกาโร วา วฑฺฒกี อุสุวฑฺฒกี, เอเตน วฑฺฒกีสทฺทสฺส สพฺเพสมฺปิ สิปฺปิกานํ วาจกตา ทีปิตา, เตน สุวณฺณวฑฺฒกี, ตนฺตวฑฺฒกีตฺยาทโยปิ โยชฺชาฯ

[511] เวณุํ วํสํ ธมตีติ เวณุธโมฯ เวณุวาทนสิปฺปโยคา เวณวิโก, ณิโกฯ โย ปาณิเนว ปาณนฺตเร มุรชาทิสทฺทํ อุฏฺฐาปยติ, โส ปาณิวาโทฯ ปาณิํ หนฺตีติ ปาณิโฆฯ ปาณิโยปิฯ ปาณิวาทนสิปฺปโยคา ปาณิโย, โยฯ

ปูเปน ชีวตีติ ปูปิโย, ปูโป ปณิโย วิกฺเกยฺโย ยสฺสฯ ปานาคารํ สุณฺฑา, ตฏฺฐตฺตา สุรา โสณฺฑา, ตํ วิกฺกิณาตีติ โสณฺฑิโก, ‘‘เนนนิทฺทิฏฺฐมนิจฺจ’’นฺติ [กาตนฺต 1.2.18 นฆฏีตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร 97)] ปริภาสโต วุทฺธิฯ มชฺชํ วิกฺกิณาติ สีเลนฯ มณฺฑหาโรปฺยตฺร, มณฺฑํ สุราสมฺพนฺธมคฺคภาคํ หรติ อุทฺธรตีติ มณฺฑหาโรฯ

[512] ทฺวยํ อินฺทจาลขฺเย กปเฏฯ มเยน อสุเรน สุเร วญฺจยิตุํ [จลยิตุํ (ก.)] ปยุตฺตตฺตา มยสฺส อยํ มายา, มโย เอว สมฺพโร, ตสฺสายํ สมฺพรี, ณี, นทาทิฯ ทฺวยํ มายากาเรฯ อินฺทชาเล นิยุตฺโต อินฺทชาลิโกฯ ปาฏิหารโกปิฯ ปฏิหรติ นยนมเนนาติ ปาฏิหารโก, ณฺวุฯ

[513] อริยาสามญฺญํ โอรพฺภิกาทีนํ จตุนฺนมตฺเถฯ เย อุรพฺภํ เอฬกํ หนฺตฺวา ชีวนฺตีติ โอรพฺภิกาฯ สูกเร หนฺตฺวา ชีวนฺติ สูกริกา, ตถา มคํ หนฺตฺวา ชีวนฺติ มาควิกาฯ สกุเณ ปกฺขิโน หนฺตฺวา ชีวนฺติ สากุณิกา, อิติ กมโต ภวนฺติฯ

[514] ทฺวยํ ชาลิเกฯ วาคุรา มิคพนฺธนชาลํ, ตาย จรตีติ วาคุริโก, วากริโกปิฯ วก อาทาเน, อโร, อา, วากรา, ตาย จรตีติ วากริโก, ปุพฺพปกฺเข กสฺส โค, อสฺสุ จ, วาคุริโกฯ ทฺวยํ ภารวาเหฯ ภารํ วหตีติ, กมฺมนิ โณฯ ภารํ วหตีติ ภาริโกฯ

ติกํ เวตโนปชีวินิ กิงฺกเรฯ เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโกฯ ภโต เวตเนน กีโต, โส เอว ภตโก, สญฺญายํ วา โกฯ ภติํ เวตนํ ภุญฺชตีติ วา ภตโก, โก, อิสฺสตฺตํฯ กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกโร, กมฺมกาโรปิฯ

ฉกฺกํ ทาเสฯ กิญฺจิ กโรตีติ กิงฺกโร, ‘‘อหมชฺช กิํ กริสฺสามี’’ติ ภตฺตุ กตฺตพฺพกิจฺจยาจนตฺตา วา กิงฺกโรฯ ทาส ทาเหฯ ทาสนฺเตตสฺสาติ ทาโส, อฯ จิฏ เปสนีเย, เปสียเต สามินาติ เจโฏ, โณ, สกตฺเถ โก, เจฏโกฯ ปิส เปสนีเย, โณ, สสฺส ทฺวิตฺตํฯ ภร ธารณโปสเนสุ, ภรียตีติ ภจฺโจ, ‘‘ริจฺจา’’ติโยควิภาเคน ภราทิโตปิ ริจฺจปจฺจโย, ‘‘รมฺหิ รนฺโต ราทิโน’’ติ รโลโป จ, ภจฺโจฯ ปริจรติ สามีนนฺติ ปริจาริโกฯ ทาเสโร, ทาเสยฺโย, โคปฺปโก, นิโยชฺโช, อภุชิสฺโสปฺยตฺรฯ

[515] เต จ ทาสา อนฺโตชาตาทิวเสน จตุธา สิยุํฯ อนฺโตเคเห ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อนฺโตชาโต, ธเนน กีโต ธนํ ทตฺวา ทาสภาวํ คโต ธนกฺกีโต, สยเมว ทาสพฺโยปคโต ภยนิวารณาทฺยตฺถํ ทาสภาวมุปคโต จ กรมรภาเวน อานีโต กรมรานีโต จ, อิจฺเจวํ เต ทาสา จตุธา สิยุนฺติ ปกตํฯ

[516] ทฺวยํ ภุชิสฺเสฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุ, อิโส, ทฺวิตฺตํฯ ติกํ นีเจฯ นิหีนํ จิโนตีติ นีโจ, โณ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ชม อทเน, โมฯ

นิจฺฉเยน หานิํ คจฺฉตีติ นิหีนโก, หา ปริหาเน, อิ คติยํ, ยุ, สกตฺเถ โกฯ

‘‘วิวณฺโณ ปาปโร นีโจ, ปากิโต จ ปุถุชฺชโน;

นิหีโน’ปสโท ชมฺโม, ขุลฺลโก อิตโร จ โส’’ฯ –

ตฺยมรโกเส [อมร 20.16]ฯ วิคโต วณฺโณ อสฺสโม ยสฺส วิวณฺโณฯ ‘‘อสฺสโม พฺรหฺมจาริยาทิ, จตุกฺเกปิ มเฐปิ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ปาปํ ราตีติ ปาปโรฯ ปกติยํ ยถาชาตภาเว ภโว วิชฺชมาโน, น ตุ พฺยาปาโรติ ปากิโต, โณฯ สชฺชเนหิ ปุถุภูโต ชโน ปุถุชฺชโนฯ อปกฏฺฐํ สทติ คจฺฉตีติ อปสโทฯ ขุทํ ลาตีติ ขุลฺโล, ทสฺส โล, ขุลฺโล เอว ขุลฺลโกฯ อิตํ กมฺปิตํ ราตีติ อิตโรฯ

ทฺวยํ อนาลเสฯ กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ตํ ยสฺส นตฺถีติ นิกฺโกสชฺโชฯ ลส กนฺติยํ, อปฺปํ ลสตีติ กิลาสุ, ณุ, น กิลาสุ อกิลาสุฯ มนฺท สุปเน, อฯ น ลสติ กีฬตีติ อลโสฯ

[517] จตุกฺกํ จณฺฑาเลฯ สํ สุนขํ ปจตีติ สปาโกฯ จณฺฑ จณฺฑิกฺเก, อาโลฯ มตงฺคสฺส อปจฺจํ มาตงฺโคฯ จุ จวเน, ณฺวุ, จวโกฯ ‘‘ปฺลวโก’’ติปิ ปาโฐ, ปฺลว คติยํ, ณฺวุฯ

‘‘จณฺฑาลปฺลวมาตงฺคา , ทิวากิตฺติชนงฺคมา;

นิสาทสปจาอนฺเต-วาสี จณฺฑาลปุกฺกุสา’’ฯ –

ตฺยมรโกเส [อมร 20.19-20]ฯ

มิลกฺขชาตฺยาทโย มหารญฺญนิวาสิโน ตพฺเภทา ตสฺส จณฺฑาลสฺส วิเสสาฯ

โคมํสภกฺขโก โย ตุ,

โลกพาหฺยญฺจ ภาสเต;

สพฺพาจารวิหีโน’ยํ,

มิลกฺขชาติ วุจฺจเต [จินฺตามณิฏีกา 20.20]ฯ

มิลกฺข อพฺยตฺตสทฺเทฯ มิลกฺขนฺเต อพฺยตฺตํ ภาสนฺเตติ มิลกฺขา, เตสํ ชาติ โยนิ มิลกฺขชาติฯ มยูรปิญฺฉาทิปริธาโน กิราโต, กิร วิกิรเณ, อโต, กิรตีติ กิราโตฯ กิรโตปิฯ ปตฺตปริธาโน สวโรฯ สว คติยํ, อโรฯ อาทินา ปุลินฺโท, ปุล มหตฺเถ, โท, ปุลินฺโท, สภาสา พฺยวหารี เทสนฺตรภาสานภิญฺโญ, ปุลินฺโท สวรปริยาโยติ เกจิฯ

[518-519] ติกํ ลุทฺทมตฺเต, อยมฺปิ มิลกฺขปฺปกาโรฯ มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต มารณโต เนสาโทฯ

ลุธ อุปฆาเต , โท, ธสฺส โท, ลู เฉทเน วา, โท, อุภยตฺราปิ สกตฺเถ โกฯ วิชฺฌตีติ พฺยาโธ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ทฺวยํ มิคลุทฺเทฯ มิเค หนฺตีติ มิคโว, โวฯ มิเค วิชฺฌตีติ มิคพฺยโธฯ

สิโลโก สุนเขฯ สรมา สุนี, ตสฺสาปจฺจํ สารเมยฺโย, เณยฺโยฯ สุนฺทรํ นขเมตสฺส สุนโข, สุนสฺส วา ปาฏิปทิกสฺส อุนโข, สุน คติยํ วา, โข, เอวํ สพฺพตฺร ปาฏิปทิกวเสน วา ธาตุวเสน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ สุน คติยํ, สุนสฺส วา อุโนฯ โสณ วณฺณคตีสุ, สุน คติยํ วา, โณ, ณตฺตํ, สุนสฺส วา โอโณฯ กุก อาทาเน, อุโร, กุกฺกุโรฯ สุน คติยํ, อุสฺส วาเทเส สฺวาโน, อุวาเทเส สุวาโนฯ มิเค สรติ หิํสตีติ สาฬูโร, อูโร, รสฺส โฬฯ ทีฆาทิมฺหิ สูโนฯ อุสฺสาตฺเต สาโนฯ นโลเป อุสฺสาตฺเต สา, อยํ ปุเม, โกเลยฺโย, มิคทํสโก, ภสโกปฺยตฺร, กุเล เคเห ภโว โกเลยฺโยฯ มิคํ ทํสตีติ มิคทํสโกฯ ภสติ พุกฺกตีติ ภสโก, ภส ภณเนฯ

เภสชฺชาทิโยเคน, นิสฺสคฺเคน วา อุมฺมตฺตาทิภาวมาปนฺโน สุนโข ‘‘อฬกฺโก, อติสุโน’’ติ จ วุจฺจเตฯ อล นิวารเณ, กมฺมนิ ณฺวุ, ทฺวิตฺตฬตฺตานิ, อฬกฺโกฯ อลกฺโกปิฯ ปกติํ อติกฺกนฺโต สุโน อติสุโนฯ

[520] สาทิพนฺธนํ สุนขาทิพนฺธนํ รชฺชาทิ คทฺทูโล นามฯ คทฺท สทฺเท, อุโล, ทีโฆฯ ทฺวยํ ทีปเกฯ ทีป ทิตฺติยํ, ณฺวุ, จิฏ เปสนีเย, ลุทฺเทน จิฏฺยเตติ เจฏโก, โณ, สกตฺเถ โก, ณฺวุปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ

ติกํ ปาเสฯ พนฺธ พนฺธเน, กตฺตริ ยุฯ คนฺถ คนฺถเน, คนฺถ โกฏิลฺเย วา, นฺถสฺส ณฺโฐฯ ปส พาธนผุสเนสุ, กตฺตริ โณฯ ทฺวยํ วากรายํ, ยา สาณตจาทีหิ มิคาทีนํ พนฺธนตฺถํ กตาฯ วก อาทาเน, อโร, อิตฺถิยมโต อาฯ มิเค คนฺถติ พนฺธตีติ มิคคนฺถนี, ‘‘มิคพนฺธนี’’ติปิ ปาโฐฯ

[521] ทฺวยํ กุมีเนฯ ยตฺร มจฺฉา ปวิสนฺเตว, น นิสฺสรนฺติ, กุจฺฉิตา เวณี อสฺสา กุเวณี, นทาทิฯ วชฺฌปฺปตฺตตาย กุจฺฉิตา มีนา ยสฺมิํ กุมีนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป วา, อิโน, มจฺฉาธานีปฺยตฺร, มจฺฉา อาธียนฺเต ยสฺสํ มจฺฉาธานี, ยุ, นทาทิฯ ทฺวยํ ชาเลฯ อานียนฺเตเนนาติ อานโย, โณ, อีสฺเส, เอ อยฯ ชเล หิตํ ชาลํ, ณฯ

ทฺวยํ วธฏฺฐาเนฯ อาคนฺตฺวา หนนฺติ ยสฺมิํ อาฆาตนํ, ยุ, หนสฺส ฆาโตฯ วธสฺส มารณสฺส ฐานํ วธฏฺฐานํฯ ทฺวยํ อธิโกฏฺฏเนฯ สทา อาโกฏฺฏนตฺตา สห อูเนนาติ สูนา, สุน คติยํ วา, อิตฺถิยมติ อ, ทีฆาทิฯ กุฏ เฉทเน, อธิโกเฏนฺติ ยสฺมิํ อธิโกฏฺฏนํฯ

[522] ทฺวิปาทํ โจเรฯ ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, เถยฺยตฺถํ วา ตกฺกยตีติ ตกฺกโรฯ ตกฺก วิตกฺเก, อโรฯ

มุส เถยฺเย, กตฺตริ ณฺวุฯ จุร เถยฺเย, โณ, จุรา เถยฺยสีลมสฺเสติ วา โจโร, โณฯ เถน โจริเย, จุราทิ, อฯ เอกํ อสหายํ อคารํ เคหํ เอกาคารํ, ตํ ปโยชนํ ยสฺส เอกาคาริโก, อิโกฯ โมสตฺถิโน หฺเยกาคารํ ปโยชนํฯ สมาติ ตุลฺยตฺถาฯ ทสฺสุปฺยตฺรฯ ทํส ทํสเน, สุ, นิคฺคหีตโลโปฯ

ติกํ เถยฺยกฺริยายํฯ เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, โจรสฺส กมฺมํ โจริกาฯ มุสนํ โมโส, ภาเว โณฯ เว ตนฺตสนฺตาเน, เวโม, อนิตฺถีฯ วายนตฺโถ ทณฺฑโก วายนทณฺฑโก, วาสรทณฺฑโกปิฯ

[523] ติกํ สุตฺเตฯ สุจ คติยํ, โตฯ ตนุ วิตฺถาเร, ตุ, ตนฺตุ ปุเม, ตนฺตปโยชนตฺตา ตนฺตํฯ เลปฺยาทิกมฺมนิ เลปนาทิกฺริยายํ โปตฺถสทฺโท วตฺตติฯ อาทินา โปตฺถลิกาทิลิขนกมฺมํ คยฺหเต, ปุส สฺเนหเสจนปูรเณสุ, ภาเว โถฯ อถ วา เลปฺยาทิกมฺมนิ กมฺมการกภูเต เลปิตพฺพาทิมฺหิ โปตฺถสทฺโท, ตทา กมฺมนิ โถ, โปตฺถํฯ

วตฺถทนฺตกฏฺฐสิงฺคาทิโปตฺถลิกายํ ปญฺจาลิกาทิทฺวยํฯ ปญฺจงฺคานิ ยสฺสา สนฺติ สชีวสฺเสวาติ ปญฺจาลิกา, อิโกฯ มชฺเฌ ลการาคโมฯ โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกาฯ อล ภูสเน, ณฺวุฯ ‘‘จตุโร ชนา โปตฺถกมคฺคเหสุ’’นฺติ เอตฺถ โปตฺถกสทฺเทน วตฺถํ วุตฺตํ, โปตฺถสทฺโทเยว หิ สกตฺเถ กปจฺจเยน ‘‘โปตฺถโก’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ปุตฺตลิกา’’ติปิ ปาโฐ, ปุตฺโต วิย อลงฺกรียเตติ ปุตฺตลิกา, ปุตฺติกาปฺยตฺรฯ

[524] ยํ กูปโต อาวาฏโต อมฺพุโน ชลสฺส อุพฺพาหนํ อุทฺธารณํ ภเว, ตํ ‘‘อุคฺฆาฏนํ, ฆฏียนฺต’’มิติ โจจฺจเตฯ อุทฺธํ ฆฏียติ อุทกนฺติ อุคฺฆาฏนํ, ยุฯ ฆฏ เจตายํ, ฆฏีเยว อุทฺธาโธคมนวเสน คมนโต ฆฏียนฺตํ, ยา คติปาปุณเนสุ, อนฺโต, โต วาฯ

ทฺวยํ มญฺชุสายํ, ยา กฏฺเฐหิ กรียติฯ มน ญาเณ, โส, ชุมชฺโฌ [มนิสฺส ชูก (ณฺวาทิ 215) อุณาทิวุตฺติยํ 4.77 สุตฺเต จ ปสฺสิตพฺพํ], เปล คติยํ, เป ปาลเน วา, โล, ฬตฺตํ, เปฬา, ปล รกฺขเณ วา, กตฺตริ อ, อสฺเส, เปฬาฯ ติกํ ปจฺฉิยํฯ ปิฏ สงฺฆาเต, ณฺวุ, ปิฏโก, วุทฺธิมฺหิ เปฏโกฯ ปส ปาลเน, ฉิ, ปจฺฉิ, อิตฺถิยํฯ

[525] ทฺวยํ กาเชฯ วิวิธํ ภารมาภญฺชนฺติ โอลมฺพนฺติ ยสฺสํ พฺยาภงฺคีฯ กชฺช พฺยธเน, กตฺตริ โณ, เอกสฺส ชสฺส โลโป, กจ พนฺธเน วา, อธิกรเณ โณ, จสฺส โช, กาโช, กาโจปิฯ อตฺร กาเช อวลมฺพนํ เวตฺตาทิวิกติ สิกฺกา นามฯ สก สตฺติยํ, กตฺตริ โก, อุปานฺตสฺสิ, สิกฺกา, กาโชปิฯ

ทฺวยํ อุปาหเนฯ อุปนยฺหเต พนฺธียเตติ อุปาหโน, วณฺณวิปริยโย, รสฺสสฺส ทีฆตา, วากาเรน อุปาหนํฯ

ปชฺชเต ยาย ปาทุ, อุ, ปาทุ อิตฺถี, ‘‘ปนฺนทฺธี ปาทุกา ปาณิหิตา ปทรถี’’ติปิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 2.10.13] ฯ ตพฺเภทา ตสฺสุปาหนสฺส เภทา วิเสสา ปาทุกา นาม, ปท คมเน, ณุโก, ปาทุกา, พหุปฏลา จมฺมมยา กฏฺฐมยาตฺเยเกฯ

[526] ติกํ จมฺมรชฺชุยํฯ วร อิจฺฉายํ, วร สํวรเณ วา, ฉทาทีหิ ตตฺรณฯ วรตฺตา, วรตฺตํ, วรตฺรา, วรตฺรมฺปิฯ วทฺธ วทฺธิยํ, สกตฺเถ โก, วทฺธิกาฯ นยฺหเต พนฺธียเต ยาย นทฺธี, นห พนฺธเน, โต, นทาทิฯ

ทฺวยํ อคฺคิทีปเนฯ ภส ภาสทิตฺตีสุ, ทิพฺพเต อคฺคิ ยาย ภสฺตา, โต, ตฺรณมฺหิ ภสฺตฺรา, นทาทิโน อากติคณตฺตา อีปจฺจยาภาโวฯ จมฺมมยํ ปสิพฺพกํ จมฺมปสิพฺพกํ, จมฺมปสิพฺพกาปิฯ

เตชเส สุวณฺณาทิเก อาวตฺยเต ยตฺร, สา โสณฺณาทฺยาวตฺตนี มูสา นาม, มุส เถยฺเย, อ, มูสา, ทีฆาทิฯ กลาทิกํ ยาว ปาเทน นามํฯ กุฏ เฉทเน, กรณสาธนํ, กูฏํ, ทีฆาทิ, วากาเรน กูโฏฯ อยโส, อโยมโย วา ฆโน อโยฆโนฯ

[527] กมฺมารานํ ภณฺฑํ กมฺมารภณฺฑํฯ

สงฺคมฺม ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โณ, นิคฺคหีตโลโป, สณฺฑาโส, เยนาทิตฺตโลหาทิ คยฺหเตฯ ทฺวยํ อโธภาคฏฺเฐ อโยฆเนฯ มุท สํสคฺเค, ถิ, มุฏฺฐิ, อิตฺถีฯ อธิกโรติ ยสฺสํ อธิกรณี, ยุ, นทาทิฯ

ตพฺภสฺตา เตสํ กมฺมารานํ ภสฺตา อคฺคิทีปนี คคฺครี นาม, ยา ‘‘อุกฺกา’’ติปิ วุจฺจติ, สา จ นารี, ‘‘คคฺค’’อิติ สทฺทํ ราตีติ คคฺครี, มนฺถนิยมฺปิฯ ทฺวยํ ขุทฺทกสตฺเถฯ สส หิํสายํ, โถฯ ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลํ, ผล วิทารเณฯ

[528] ทฺวยํ นิกเสฯ สา ตนุกรเณ, ยุ, ณตฺตํ, นิกสเต ปริกฺขฺยเต สุวณฺณนฺติ นิกโสฯ กโสปิฯ สูจิยา นาสาวิชฺฌนํ อารา, อร คมเน, อา, อารา, จมฺมการานํ จมฺมเวธเนปิ อารา, ‘‘ติกํ สูจิย’’นฺติ เกจิฯ

ทฺวยํ ขรปตฺเตฯ ขรสมฺผสฺสตาย ขโรฯ ‘‘ก’’อิติ กจติ ปาฏยติ กกโจ, อนิตฺถี, ‘‘กกจํ ขรปตฺตญฺเจ’’ตฺยมรมาลายํ นปุํสกกณฺฑํฯ วจฺฉายนสตฺเถ วุตฺตา คีตวชฺชาทิกา วิชฺชา จตุสฏฺฐิกฺริยา, ตถา อาลิงฺคนจุมฺพนาทิกา จ อพฺภนฺตรา จตุสฏฺฐิกฺริยา กลาสทฺเทโนจฺจเตฯ อาทินา ยํ ตตฺร วุตฺตํ การุกมฺมํ, ตํ คยฺหเต, ตํ สพฺพมฺปิ กลาทิกํ กมฺมํ กฺริยา สิปฺปํ นาม, สี สเย, โป, สปฺป คมเน วา, อุปานฺตสฺสิ, สิปฺปํฯ

[529-530] ปติสทิสํ ยํ สิลาทินา ปติรูปกํ กรียเต, ตตฺร ปฏิมาทิจตุกฺกํฯ มา มาเน, มานมตฺร สทิสีกรณํ, กตฺตริ, กรเณ วา อ, ปฏิมา, นารีฯ วมุ อุคฺคิรเณ, โพ, อิตฺตํ, ปฏิพิมฺพํฯ ธา ธารเณ, อิ, ปฏินิธิ, ทฺวีสุฯ ปฏิมานํ, ปฏิยาตนา, ปฏิจฺฉายา, ปฏิกติปฺยตฺรฯ

ปชฺชํ สทิเส, ตตฺร สมาทโย เกวลา อปิ ตีสุ, สทิสตฺเถ จ วตฺตนฺติ, สนฺนิกาโส, ปน อนฺเต ตโย จ อุตฺตรปทีภูตา, ตํ ยถา – เตน สโม’ยํ [ตํสโม’ยํ (?)], ตํสมมิทํ, ตํสนฺนิกาโส อิจฺจาทิ [อมู นิภาทโย อุตฺตรปทฏฺฐา เอว สทิสวจนา วาจฺจลิงฺคา สิยุํ ยถา ‘‘ปิตุนิโภ ปุตฺโต, มาตุนิภา กญฺญา, เทวนิภม- ปจฺจ’’มิติ, พฺยาขฺยาสุธา 2.10.37]ฯ สม เวลมฺเพ, อฯ ปติรูปกํ ภชตีติ ปฏิภาโค, โณ, กาส ทิตฺติยํ, อ, สนฺนิกาโสฯ สมานมิว นํ ทิสฺสตีติ สริกฺขโก, สมานสฺส โส, ทิสฺส ริ, สสฺส กฺโข, สกตฺเถ โก, สริกฺขโกฯ สม เวลมฺเพ, ยุ, สมาโน, สห มาเนนาติ วา สมาโนฯ สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสตีติ สทิโส, สมานสฺส โสฯ ปริจฺเฉทสธมฺมา ตุลฺยาธิฏฺฐิตาย สมฺมิโต ปริจฺฉินฺโน ตุลฺโย, สมฺมิตตฺเถ โย, อปจฺจเย ตุโลปิฯ

ภา ทิตฺติยํ , สนฺนิโภ, นิโภ จฯ ภูต รูปาทโยปฺยตฺร, ยถา ปิตุภูโต, มาตุรูโปฯ

ติกํ อุปมาเนฯ อุปมียเต เยน โอปมฺมํ, มน, อุปปุพฺโพ มา มาเน, ยุปจฺจเย อุปมานํ, อิตฺถิยมติ อ, อุปมา, อุปมาโนปเมยฺยานํ สธมฺมตฺเตปฺยยํ, วุตฺตญฺจ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ [สุโพธาลงฺการ 176 คาถา]ฯ ‘‘เยโนปมียเต, ยา โจปมียเต, เตสฺวปิ โอปมฺมาทิตฺตย’’นฺตฺยมรสีโห [พฺยาขฺยาสุธา 2.10.36]ฯ

[531] จตุกฺกํ เวตเนฯ ภรติ กมฺมกเร ยาย, สา ภติ,ติฯ วิส เปรเณ, เปรณํ คมนาทีสุ นิโยชนํ, กรเณ โณ, นิพฺเพโส, นิเวโสปิฯ วี คมเน, ตโนฯ มูเลน สมิตํ มูลฺยํ, มูล ปติฏฺฐายํ วา, กรเณ โยฯ

‘‘กมฺมญฺญา ตุ วิธา ภจฺจา, ภตโย ภมฺมเวตนํ;

ภรณฺยํ ภรณํ มูลฺยํ, นิพฺเพโส ปณมิจฺจปี’’ฯ –

ตฺยมรสีโห [อมร 20.38-9]ฯ

ทฺวยํ ชูเตฯ ชุ คติชวเนสุ, โต, ทีฆาทิ, ชูตํ, ชุต ทิตฺติยํ วา, กรเณ อฯ กิตวสฺส ชูตการสฺส กมฺมํ เกตวํ, โณฯ อกฺขวตี, ปโณปฺยตฺรฯ อกฺขา ปาสกา อุปายตฺเถน อสฺสํ สนฺตีติ, วนฺตุ, สภาวโต อิตฺถิตฺตํฯ ปโณ อฏฺโฏ, ตํโยคา ปโณฯ

ปญฺจกํ ชูตกาเรฯ ธาวนฺตี อตฺติ ธุตฺติ, นิปาตนา, ตํโยคา ธุตฺโต, โณ, ธู กมฺปเน วา, โต, รสฺโส, ธุตฺโต, สพฺพกีฬาทิปสุเตปฺยยํฯ อกฺเขสุ ธุตฺโต อกฺขธุตฺโตฯ มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุโต หิ ‘‘ธุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ กิตวํ อสฺสตฺถีติ กิตโว, นิปาตนา, กิต นิวาเส วา, อโวฯ อกฺเขหิ ชูเตหิ ทิพฺพตีติ อกฺขเทวี, ณีฯ

[532] ทฺวยํ ปาฏิโภเค, ปฏิภุญฺชติ ปาลยตีติ ปาฏิโภโค, ภุช ปาลเน, โณฯ ปฏิภวตีติ ปฏิภูฯ ทฺวยํ จตุวีสติปาสเก, เยน ชูตการา ทิพฺพนฺติฯ อก กุฏิลายํ คติยํ, โข, อกฺโขฯ ปส พาธนผุสเนสุ, ณฺวุฯ เทวโนปฺยตฺรฯ ทิพฺพนฺติ เยน เทวโน, ทิวุ กีฬายํ, ยุฯ

สารผลเก อฏฺฐาปทํ, ปุเม, นปุํสเก วา, อฏฺฐปทานฺยสฺส อฏฺฐาปทํฯ เทสนฺตเร หิ จตุรงฺคสฺเสว ปฏฺฏิกายํ ปาสกชูตมฺปิ วตฺตเต, สญฺญายํ อฏฺฐสทฺทสฺส อุตฺตรปเท รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินิ 6.3.125]ฯ อฏฺฐปทมฺปิฯ ปฏฺเฏ อิโต จิโต จ สรนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ สาริโน, เตสํ ผลกํ สาริผลกํ, สกตฺเถ โกฯ

ทฺวยํ อพฺภุเต, เยน สตาทิลาภชานิวเสน ชูตการาทีนํ ชยปราชยา โหนฺติฯ ปณ พฺยวหาเร, อ, ปโณ, ปโนปิฯ อพฺภ คมเน, โต, อภิ สทฺเท วา, โต, อสรูปทฺวิตฺตํ, อพฺภโตปิฯ

[533] นานาทพฺพกเต มทิราพีเช สุราพีเช กิณฺณา, กิรนฺติ นานาทพฺพานิ มิสฺสีภวนฺตฺยสฺสํ กิณฺณา, โตฯ มธฺวาสเว มธุกปุปฺผกเต มชฺเช มธุ มตํ, มธุกปุปฺผํ มธุ, ตปฺปกตตฺตา มธุ, มธุกเตปิ มชฺเช มธุ มธฺวาสวา วุตฺตา, มาธวโก, มาธฺวิกมฺปิ, อทฺวีสฺวิทํฯ

สุรานฺตํ มชฺเชฯ มท อุมฺมาเท, กรเณ อิโรฯ วรุโณ นาม เอโก ชโน, เตเนว ปฐมํ ทิฏฺฐตฺตา วรุณโต ชายตีติ วารุณี, ณี, วร ปตฺถนายํ วา, กมฺเม ยุ, อสฺสุ, นทาทิฯ มชฺชนฺเต เยน มชฺชํ, วชาทินา โย, ทฺยสฺส ชฺโช จฯ สุ อภิสเว, โร, สุ สวเน วา, สุราฯ หลิปฺปิยา, หาลา, คนฺโธตฺตมา, ปสนฺนา, อิรา, กาทมฺพรีปฺยตฺรฯ หลิโน พลภทฺทสฺส ปิยา รุจฺจา หลิปฺปิยาฯ หล วิเลขเน, โณ, หาลาฯ อิ คมเน, โร, อิราฯ ปฐม’มยํ โคมนฺถ ปพฺพเต กทมฺพโกฏเร ภวา กาทมฺพรี, ตถา จาคโม ‘‘กทมฺพโกฏเร ชาตา, เตน กาทมฺพรี มตา’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 20.39]ฯ

ทฺวยํ ตาลาทิรสเชฯ อาสวนฺติ มานปุริสมทาทโย เยนาติ อาสโวฯ มทํ ชเนตีติ เมรยํ, เณยฺโย, อสฺเส, ทสฺส โร จฯ สีธุปฺยตฺรฯ มชฺชวิเสเสปิ ตยมิทํ วทนฺติ, วุตฺตญฺจ –

‘‘สีธุอุจฺฉุรเส ปกฺเก, อปกฺเก อาสโว ภเว;

เมรยํ ธาตกีปุปฺผ-คุฬธญฺญมฺพิโลฏฺฐิต’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา 20.42 พฺยาขฺยาสุธา 2.10.41]ฯ

[534] ทฺวยํ ปานปตฺเตฯ สร คติยํ, ณฺวุฯ สร คติหิํสาจินฺตาสุ วาฯ จส ภกฺขเน, ณฺวุ, ทฺวยํปฺยนิตฺถีฯ สีธุมฺหิ จ สรโกฯ

ทฺวยํ ปานมณฺฑเลฯ อาปิวนฺติ สํภูย ปิวนฺตฺยสฺมิํ อาปานํ, ยุฯ ปานสฺส มณฺฑลํ โกฏฺฐํ ปานมณฺฑลํฯ

[535] สมตฺตลิงฺคาสงฺคหโต อสมฺปุณฺณตํ ปริหรติฯ อตฺร อสฺมิํ วคฺเค เย โยคิกา สทฺทาเวณิกมายาการโจรอกฺขเทวิปฺปภุตโย ปุเม ภูริปฺปโยคตฺตา ปจุรปฺปโยคทสฺสนโต เอกสฺมิํ ลิงฺเค ปุเม อีริตา กถิตา, เต ตทฺธมฺมตฺตา ตํโยควสา เอกกฺริยาการิตฺตา อญฺญวุตฺติยํ ตโต อญฺญตฺร อิตฺถาทีสุ วุตฺติยํ สตฺยํ ลิงฺคนฺตเรปิ อิตฺถิลิงฺคาโทปิ เนยฺยา อุปนียา, ตํ ยถา – มายาการี อิตฺถี, มายาการมิทํ กุลมิจฺจาทิฯ เย ตฺวโยคิกา มาคธมาลิกกุมฺภการาทโย, เต ชาติวจนตฺตา สุทฺทาทโย วิย ทฺวีสูติฯ

สุทฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

5. อรญฺญวคฺควณฺณนา