ปณามาทิวณฺณนา

[ก] อิธายํ คนฺถกาโร ปฐมมตฺตโน ปเรสมฺปิ สมฺมา หิตตฺถนิปฺผาทนตฺถํ ปุญฺญสมฺปท’มาจิโนติ ‘‘ตถาคโต’’จฺจาทินาฯ ตตฺถ กรุณากโร มหากรุณาย อุปฺปตฺติฏฺฐานภูโต โย ตถาคโต ภควา กโรปยาตํ อตฺตโน หตฺถคตํ สุขปฺปทํ สุขสฺส ปติฏฺฐานภูตํ สุขการณํ วา สุขทายกํ วา ปทํ นิพฺพานํ โอสชฺช จชิตฺวา กลิสมฺภเว ทุกฺขการณภูเต ภเว สํสาเร เกวลทุกฺกรํ สุกเรนาสมฺมิสฺสํ อจฺจนฺตทุกฺกรํ ปญฺจวิธปริจฺจาคาทิกํ กรํ กโรนฺโต ปรตฺถํ ปเรสมตฺถํเยว อกา กตวา, ตเมทิสํ ตถาคตํ อหํ นมามิฯ

[ข] ยญฺจ ธมฺมํ ชรารุชาทิมุตฺตา ชราโรคาทีหิ วิมุตฺตา มุนิกุญฺชรา มุนิเสฏฺฐา ภควนฺโต อปูชยุํ ปูชิตวนฺโต, ตถา อุตฺตเร อุตฺตเม สตฺตานํ วา สํสารมโหฆปกฺขนฺทานํ ตโต อุตฺตรณสมตฺเถ ยหิํ ตเร ยสฺมิํ ธมฺมปฺลเว ฐิตา สมฺมาปฏิปชฺชนวเสน อารูฬฺหา นรานรา มนุสฺสา จ เทวา จ ติวฏฺฏมฺพุนิธิํ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏสงฺขาเตหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ อากุลิตํ สํสารมหมฺพุราสิํ ตริํสุ ติณฺณา, อฆปฺปหํ กิเลสปฺปหานกรํ, สํสารทุกฺขปฺปหานกรํ วา ตํ ธมฺมมปิ อหํ นมามิฯ

[ค] มุนินฺโทรสสูนุตํ ภควโต อุเร สมฺภวธมฺมเทสนาย อริยภาวปฺปตฺตตาย มุนินฺทสฺส โอรสปุตฺตภาวํ คตํ ปตฺตํ นุตํ กิเลสเขปนกํ สุปุญฺญเขตฺตํ ปุญฺญตฺถิกานํ ปุญฺญพีชวิรุหนฏฺฐานํ สุเขตฺตภูตํ ภุวเน โลเก สุตํ วิสฺสุตํ , สุตธรํ วา กิเลสสวนาภาเวน อสฺสุตํ อปาโณปิ ปาโณ กรียิตฺถาติ ปาณีกโต, ปาติโมกฺขสํวโร, โสว สํวโร เอตสฺสตฺถีติ ปาณีกตสํวโร, ตํ ปาณีกตสํวรํ, วรํ สีลาทิคุเณหิ สเทวเกหิ โลเกหิ ปตฺถนียํฯ ‘‘เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ [อุทา. 27] หิ วุตฺตํฯ สทา สพฺพสฺมิํ กาเล คุโณเฆน สีลาทิคุณสมูเหน นิรนฺตรนฺตรํ อวิจฺฉินฺนมานสํ, ปริปุณฺณจิตฺตํ วา คณมฺปิ อฏฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหํ อปิ อหํ นมามีติ เอวเมตฺถ ติณฺณมฺปิ สงฺเขปโต อตฺถโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

[ฆ-ง] เอวํ ปุญฺญสมฺปทมาจินิตฺวา กิมภิมตํ สาธนียมิจฺจาห ‘‘ปกาสิสฺสมภิธานปฺปทีปิก’’นฺติฯ พุทฺธาทีนมภิธานานํ สรูปวเสน, ลิงฺควเสน จ ปริทีปนโต ปกาสนโต ‘‘อภิธานปฺปทีปิก’’นฺติ ลทฺธนามํ สตฺถํ ปกาสิสฺสํ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสิสฺสํฯ อนฺโตภาวสฺส หิ พหิภาวมเปกฺขิตฺวา ภาวิตมุปปนฺนํฯ นนุ สนฺเตว ปุพฺพาจริยานํ นามลิงฺคปฺปกาสนานฺยมรโกสติกณฺโฑปฺปลินฺยาทฺยภิธานสตฺถานิ, ปาณินิ พฺยาฑิวรรุจิจนฺทโคมิ รุทฺทวามนาทิวิหิตานิ จ ลิงฺคสตฺถานิ, ตโต กิมิทมุจฺจเต อิจฺจาห ‘‘นามลิงฺคานิ พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ ทสฺสยนฺโต’’ติฯ

เอเตน สนฺเตสฺวปิ ปุพฺพาจริยานํ สตฺเถสุ ยสฺมา น เตสุ นามลิงฺคานิ พุทฺธวจนานุรูปานิ โหนฺติ , ตสฺมา ตทนุรูปานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานสตฺถํ ปกาสิสฺสามีติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ นมฺยเต อภิธียเต อตฺโถ อเนนาติ นามํ, สทฺทสตฺเถ นมุธาตุวเสนฯ ลิงฺคยเต ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ตฺยาทินา วิภชฺชเตติ, อิตฺถาทโย วาเนน ลิงฺคียนฺเต พฺยญฺชียนฺเตติ ลิงฺคํ, อิตฺถิปุมนปุํสกํฯ กิเมตสฺส อภิธานสตฺถสฺส กรเณ ปโยชนนฺติ ปุจฺฉายํ ยสฺมิํ สติ ตํ โสตาโร โสตุมุสฺสหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นามลิงฺเคสฺวิ’’จฺจาทิฯ ยโต พุทฺธวจเน ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ตเทว อตฺโถ ปโยชนํ, ตํ อิจฺฉนฺตีติ ปาฏวตฺถิโน, เตสํ ปาฏวตฺถีนํ โสตูนํ นามลิงฺเคสุ โกสลฺลํ กุสลตา เฉกภาโว พุทฺธวจเน มหพฺพลํ อตฺถสฺส นิจฺฉยการณํ โหติ, อโต ตสฺมา การณา พุทฺธภาสิตสฺสารหานิ นามลิงฺคานิ ทสฺสยนฺโต อภิธานปฺปทีปิกํ สตฺถํ ปกาสิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[จ] อิทานิ สตฺถลหุภาวตฺถมาห ‘‘ภิยฺโย’’จฺจาทิฯ ภิยฺโย พาหุลฺเลน รูปนฺตรา รูปเภเทน อิตฺถิปจฺจยปุมฺภาวาทิการิยกเตน ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํ, โส จ นามานํ นามวิเสสนสฺส, นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส จ เญยฺโย ปการนฺตราภาวาฯ ตตฺร นามานํ รูปเภโท ยถา – ฉุริกา สตฺย’สิปุตฺติ [อภิธาน 392 คาถา]ฯ อสิ ขคฺโค จ สายโก [อภิธาน 391 คาถา]ฯ ปานียํ สลิลํ ทกนฺติ [อภิธาน 661 คาถา]ฯ นามวิเสสนสฺส ยถา – นิสีโถ มชฺฌิมา รตฺตีติ [อภิธาน 70 คาถา]ฯ

นามปรามสิสพฺพนามสทฺทสฺส ยถา – อากงฺขา รุจิ วุตฺตา สา, ตฺวธิกา ลาลสา ทฺวิสูติ [อภิธาน 163 คาถา]ฯ สาหจริเยน นิยตลิงฺเคนาวิปฺปโยคโต ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํฯ กตฺถจีติ ยตฺร รูปเภโท นตฺถิ, ตํ ยถา – มรีจิ มิคตณฺหิกา [อภิธาน 65 คาถา]ฯ รํสิมา ภากโร ภานุ [อภิธาน 63 คาถา]ฯ อาโป ปโย ชลํ วาริ [อภิธาน 661 คาถา]ฯ มรีฌาทโย หฺยภินฺนรูปตฺตา ลิงฺคนฺตเรปิ สมฺภาวิยนฺเตหิ นิยตลิงฺเคหิ มิคตณฺหิกาภากรชลาทิสทฺเทหิ สาหจริเยน ตํลิงฺเค นิจฺฉียนฺเตฯ อาหจฺจวิธาเนน อิตฺถิปุมนปุํสกานํ วิเสเสตฺวา กถเนน ถีปุนฺนปุํสกํ เญยฺยํฯ กฺวจีติ ยตฺร น รูปเภโท ลิงฺคนิณฺณยสฺส นิมิตฺตํ, น จ สาหจริยํ ลิงฺคเภโทภิมโต, เนกเมว วา ลิงฺคมิจฺฉเต, ตํ ยถา – วลฺลรี มญฺชรี นารี [อภิธาน 550 คาถา]ฯ วิฏโป วิฏภีตฺถิยํ [อภิธาน 547 คาถา]ฯ ภีติตฺถี ภยมุตฺตาโส [อภิธาน 166 คาถา]ฯ วชิรํ ปุนฺนปุํสเกจฺจาทิ [อภิธาน 24 คาถา]ฯ

[ฉ] อิทานิ รูปเภโทติ ลิงฺคนิณฺณยสฺส ปฏิปตฺติเหตุโก โย ภินฺนลิงฺคานํ ทฺวนฺโท, ตกฺกรณปฏิเสเธน อภินฺนลิงฺคานเมว ทฺวนฺโท กโตติ ปริภาสิตุมุปกฺกมเต ‘‘อภินฺนลิงฺคิน’’มิจฺจาทิฯ อภินฺนลิงฺคีนํเยว นามานํ ทฺวนฺโท กโต, น ภินฺนลิงฺคีนํ, ยถา – วิมุตฺยสงฺขตธาตุ, สุทฺธินิพฺพุติโย สิยุนฺติ [อภิธาน 9 คาถา]ฯ น เกวลํ ทฺวนฺโทเยว, อถ โข เอกเสโสปฺยภินฺนลิงฺคานํเยว กโต, ยถา – นคฺโค ทิคมฺพราวตฺถาฯ [อภิธาน 734 คาถา] สพฺพธรกเต ปน ‘‘ชีมูตา เมฆปพฺพตา’’ อิจฺจุทาหฏํฯ

นนุ จ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส กโต, ยถา – มาตา ปิตา ตุ ปิตโร, ปุตฺตา ตุ ปุตฺตธีตโร [อภิธาน 249 คาถา]ฯ สสุรา สสฺสุ สสุรา, ภาตุภคินิ ภาตโรติ [อภิธาน 250 คาถา]ฯ เอตฺถ หิ มาตา จ ปิตา จ ปิตโร, ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา, สสฺสุ จ สสุโร จ สสุรา, ภาตา จ ภคินี จ ภาตโรติ ภินฺนลิงฺคานมฺปิ เอกเสโส ทสฺสิโตติฯ ฐานนฺตเร เตสํ ภินฺนลิงฺคตาย ทสฺสิตตฺตา น โทโสฯ ตาโต ตุ ชนโก ปิตา [อภิธาน 243 คาถา]ฯ อมฺมา’มฺพา ชนนี มาตา [อภิธาน 244 คาถา]ฯ อปจฺจํ ปุตฺโตตฺรโช สุโต [อภิธาน 240 คาถา]ฯ นาริยํ ทุหิตา ธีตา [อภิธาน 241 คาถา]ฯ ชายาปตีนํ ชนนี, สสฺสุ วุตฺตาถ ตปฺปิตาฯ สสุโรติ อิจฺจาทิกญฺหิ เตสํ [อภิธาน 246 คาถา] ฐานนฺตรนฺติฯ ตถา เอตฺถ กมํ วินา ภินฺนลิงฺคานํ คณนปาโฐ วิย สงฺกโรปิ น กโตฯ ตตฺร หิ สคฺคทิสาทโย อตฺถา ยถากฺกมํ ตํสมฺพนฺธา จ สกฺกวิทิสาทโย อตฺถา สกสกสมฺพนฺธสหิตา ยถาภิธานํ สรูปปฏิปตฺยมตฺถภิเธยฺยา, ตถา ตปฺปริยายสมฺพนฺธานิ จ ยานิ นามานิ, ตานิ สพฺพานิ ตทภิธานาวสเร อภิเธยฺยานีติ สุเขเนกตฺเรว สกลนามปฏิปตฺติ สรูปปฏิปตฺติ จ ยถา สิยาติจฺเจตทตฺถํ กโม อภฺยุปคมฺยเต, ตถา จ สตฺยาวสฺสํ สคฺคาทิปริยาเย ทิวสทฺทาทโย, หราทฺยวสเร กุมาราทโย อภิเธยฺยา อิติ กมานุโรเธน ลิงฺคสงฺกโร ปริหริตุมสกฺกุเณยฺโย, ยถาวุตฺตนฺตุ กมํ วินา เนห สงฺกโร กโต, อิติ ปริยาเยน อิตฺถิปฺปกรณาทิกฺกเมน ยถาสมฺภวมภิธานโต, ตํ ยถา – อีติ ตฺวิตฺถี อชญฺญญฺจ, อุปสคฺโค อุปทฺทโวติ [อภิธาน 401 คาถา]ฯ อตฺร หิ เย ติลิงฺคา, เต ติลิงฺคาวสเร เอว นิพทฺธา, น คณนปาฐา วิย อุจฺจารณวเสน, เอวํ สพฺพตฺร ยถาสมฺภวํ นียเตฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘เภทาขฺยานาย น ทฺวนฺโท, เนกเสโส น สงฺกโร;

กโตตฺร ภินฺนลิงฺคาน-มวุตฺตานํ กมํ วินา’’ติ [อมร 1.4]ฯ

อิทานิ ลิงฺควาจกานํ ฐานวเสนตฺเถสุ คมนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ลิงฺควาจเก’’จฺจาทิฯ คาถาปาทนฺตมชฺฌฏฺฐา คาถานํ ปาทานญฺจ อนฺตมชฺฌฏฺฐา ลิงฺควาจกา อเนกตฺถลิงฺควาจกานิ ญาณทสฺสนาทีนิ ลิงฺคานิ ปุพฺพมตฺถํ วาจกวเสน ยนฺติ คจฺฉนฺติฯ อปเร คาถาปาทานมาทิฏฺฐา ลิงฺควาจกา ปรมตฺถํ ยนฺติ คจฺฉนฺติฯ ตํ ยถา –

ผเล วิปสฺสนาทิพฺพ-จกฺขุสพฺพญฺญุตาสุ จ;

ปจฺจเวกฺขณญาณมฺหิ, มคฺเค จ ญาณทสฺสนํ [อภิธาน 794 คาถา]ฯ

ณาโท สทฺธาจีวราทิ-เหตฺวาธาเรสุ ปจฺจโย;

กีฬาทิพฺพวิหาราโท, วิหาโร สุคตาลเย [อภิธาน 857 คาถา]ฯ

ขคฺเค กุรูเร เนตฺติํโส, ปรสฺมิญฺจาตฺร ตีสฺวมุ [อภิธาน 1089 คาถา];

กุสเล สุกตํ สุฏฺฐุ-กเต จ สุกโต ติสุ [อภิธาน 938 คาถา]ฯ

สมโย สมวาเย จ, สมูเห การเณ ขเณ;

ปฏิเวเธ สิยา กาเล, ปหาเน ลาภทิฏฺฐิสุ [อภิธาน 778 คาถา]ฯ

กนฺตาโร วนทุคฺเคสุ [อภิธาน 1107 คาถา]ฯ

เอตฺถ จ –

เยภุยฺยตาพฺยามิสฺเสสุ, วิสํโยเค จ เกวลํ;

ทฬฺหตฺเถนติเรเก จา-นวเสสมฺหิ ตํ ติสุ [อภิธาน 786 คาถา]ฯ

สมาธิสฺมิํ ปุเมกคฺโค-นากุเล วาจฺจลิงฺคิโก [อภิธาน 1035 คาถา]ฯ

ชเฬ ถูโล มหตฺยปิ [อภิธาน 1066 คาถา] จฺจาทีสุ

คาถามชฺฌฏฺฐานํ , ปาทนฺตมชฺฌฏฺฐานญฺจ ลิงฺควาจกานํ ปุพฺพปรตฺเถสฺวปิ คมนภาวโต ‘‘ปุพฺพํ ยนฺตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา คาถานํ มชฺฌนฺตฏฺฐา ปุพฺพํ ยนฺติ, คาถามชฺฌฏฺฐา, ปาทนฺตมชฺฌฏฺฐา จ ปุพฺพาปรญฺจ ยนฺตีติ ยถาลาภโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

[ช] อิทานิ วิเสสวิธิมฺหิ สตฺถลหุภาวตฺถํ ปริภาสเต ‘‘ปุมิตฺถิย’’มิจฺจาทิฯ ปุมิตฺถิยํ ‘‘ทฺวีสู’’ติ ปทํ เญยฺยํ, ยถา – อสนิ ทฺวีสุ [อภิธาน 24 คาถา]ฯ สพฺพลิงฺเค ลิงฺคตฺตเย ‘‘ตีสู’’ติ ปทํ เญยฺยํ, ยถา – สตฺตนฺนํ ปูรเณ เสฏฺเฐ’ติสนฺเต สตฺตโม ติสุ [อภิธาน 942 คาถา]ฯ เอตฺถ จ นิสิทฺธลิงฺคนามํ ปาริเสสโต ‘‘เสสลิงฺค’’นฺติ เญยฺยํ [นิสิทฺธลิงฺค เสสตฺถํ (อมร 1.5.)], ยถา – วสฺส สํวจฺฉรา นิตฺถีติ [อภิธาน 81 คาถา]ฯ อตฺร เจกลิงฺคนิเสธพฺยาขฺยาเนน ลิงฺคทฺวยวิธานนฺติ [เอกลิงฺคนิเสธพฺยาเชน ลิงฺคทฺวยาภิธานมิติ (อมรโกสจินฺตามณิฏีกา)]ฯ

คนฺถลาหวํ วิธาเยทานิ ปฏิปตฺติลาหวตฺถมาห ‘‘อภิธานนฺตรารมฺเภ’’อิจฺจาทิฯ อภิธานนฺตรสฺส อญฺญสฺส อภิธานสฺส อารมฺเภ สติ, ตุ อนฺโต ยสฺส อภิธานสฺส, อถ อาทิ ยสฺส อภิธานสฺสาติ อิทํ อภิธานทฺวยญฺจ เญยฺยํฯ ตฺวนฺตมถาทิกํ นามาทิปทํ ปุพฺเพน น สมฺพชฺฌเตติ ภาโวฯ ตตฺร นามปทํ ยถา – ชิโน สกฺโก ตุ สิทฺธตฺโถ [อภิธาน 4 คาถา]ฯ เกสโว จกฺกปาณฺยถ [อภิธาน 16 คาถา]ฯ มหิสฺสโร สิโว สูลี [อภิธาน 16 คาถา]ฯ ลิงฺคปทํ ยถา – ปุเม ตุ ปณฺหิ ปาสณิ [อภิธาน 277 คาถา]ฯ ปุเม ตูตุ รโช ปุปฺผํ [อภิธาน 238 คาถา]ฯ

สา ติโรกรณีปฺยถ [อภิธาน 298 คาถา]ฯ ปุนฺนปุํสกมุลฺโลจํ [อภิธาน 299 คาถา]ฯ อตฺถปทํ ยถา – อุทเร ตุ ตถา ปาจา’นลสฺมิํ คหณีตฺถิยํ [อภิธาน 973 คาถา]ฯ ปณีโต ตีสุ มธุเร, อุตฺตเม วิหิเตปฺยถฯ อญฺชเส วิสิขายญฺจ, ปนฺติยํ วีถิ นาริยํ [อภิธาน 940 คาถา]ฯ อถสทฺเทน จตฺร อนนฺตริยตฺเถน สกปริยาโยปลกฺขณโต อโถ สทฺทาทีสุ จ น ปุพฺเพน สมฺพชฺฌเตฯ ปาณโก จาปฺยโถ อุจฺจาลิงฺโค โลมสปาณโกติ [อภิธาน 623 คาถา]ฯ

[ฌ] อิทานิ พุทฺธวจนานมนุรูปานมฺปิ ปจุรปฺปโยคานเมว เกสญฺจิ คหณํ อตฺตโน สตฺถนฺตราปสยฺหตาวเสน อหํการปุพฺพิกาภาวญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิยฺโย ปโยค’’มิจฺจาทิฯ โสคเต สุคตสฺส วจนภูเต อาคเม ปิฏกตฺตเย, ตญฺหิ อาคจฺฉนฺติ ติวิธสมฺปตฺติโย เอเตนาติ อาคโมติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ ภิยฺโย ปโยคํ พาหุลฺเลน ปยุชฺชเตติ ปโยโค, ตํ อาคมฺม คเหตฺวา กฺวจิ อรญฺญวคฺคาทีสุ นิฆณฺฏุยุตฺติญฺจ นิฆณฺฏุนามเก สตฺเถ อาคตํ พุทฺธวจนานุรูปํ ยุตฺติญฺจ อานีย อาเนตฺวา นามลิงฺคํ กถียติ อนฺโตภาเวน นิปฺผนฺนํ พหิภาเวน ปกาสียเตฯ อาวิภาวตฺตเมว หิ ชญฺญตฺตํ สนฺตการิยการิโนฯ

อาสีสายํ วา อวสฺสมฺภาวิโนปิ วจนสฺส วตฺตมานตฺถวตฺติจฺฉาย วตฺตมานตฺตํ, ตถา หิ โลเก อวสฺสมฺภาวิโน สิทฺธิมภิสนฺธาย ภาวินมปฺปตฺตํ วตฺตมานตฺเตน วา อตีตตฺเตน วา วตฺตุมิจฺฉติ, ตํ ยถา – ‘‘อิทํ มมมปาปเย’’ติ โกจิ เกนจาภิหิโต สนฺโต อวสฺสํ ตํ ภวิสฺสตีติ มญฺญมาโน ปาปิยมานํ ปตฺตํ วา วตฺตุมิจฺฉติ , ตโตเยว ‘‘อาสีสายํ ภูตมิว เจ’’ติ [ปาณินิ 3.3.132] ตทติเทสวจนํ ปจฺจาขฺยายเตฯ

ปณามาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. สคฺคกณฺฑวณฺณนา

[1] อิทานิ ยสฺมา อภิเธยฺยตฺโถ นาม ปญฺญตฺติปรมตฺถตฺถวเสน ทุวิโธ, เตสุ เยภุยฺเยน ปญฺญตฺตตฺถโต ปรมตฺถตฺโถว เสฏฺโฐ, เตสุปิ โอธิโส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรตฺตา ยถากฺกมํ อฏฺฐ ธมฺมา เสฏฺฐา, ตโตปิ นิพฺพานเมว เสฏฺฐํ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธว เสฏฺโฐฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. 273; เนตฺติ. 125]ฯ เอตฺถ หิ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ [อ. นิ. 4.34; 5.32; อิติวุ. 90] วจนโต สพฺเพสมฺปิ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราคสงฺขาโต นิพฺพานเมว เสฏฺโฐ, จกฺขุมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ, เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานญฺจ ปญฺญตฺตตฺถานํ เสฏฺโฐติ อยมตฺโถ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สพฺพตฺถเสฏฺฐตฺถาภิธายกาภิธานภูตํ พุทฺธาติธานเมว ปฐมํ สคฺคกณฺฑสฺส อาทิมฺหิ ปตฺถิยวเสน [สตฺถิยวเสน (ก.)] ทสฺเสตุมาห ‘‘พุทฺโธ’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ชินสทฺทนฺตํ สพฺพพุทฺธสฺส นามํฯ สพฺพํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, สกมฺมกา กตฺตริ ตปจฺจโยฯ วิสิฏฺฐา พุทฺธิ อสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ปสํสายํ ยทาทินา ณปจฺจโยฯ ทานสีลกฺขนฺธาทโย ฐานาฏฺฐานญาณาทโย วา ทส พลานิ ยสฺเสติ ทสพโลฯ สาสติ วินยติ สตฺเตติ สตฺถาฯ สพฺพธมฺมชานนสีลตาย สพฺพญฺญูฯ ทฺวิปทานํ, ทฺวิปเทสุ วา อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, พุทฺธวํสวณฺณนายํ [พุ. วํ. อฏฺฐ. 37 นิทานกถา] นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฏฺฐิยา สมาสสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา เนทิสี นิทฺธารณลกฺขณา ฉฏฺฐี คมฺยเตฯ กสฺมา ปน โส ตตฺถ ปฏิสิทฺโธติ? สมาเส เยภุยฺเยน นิทฺธารณลกฺขณตฺตยสฺส วิกลาภาวโตฯ กิญฺจาปิ หิ ตตฺถ ฉฏฺฐิยาเยว ปฏิสิทฺโธ, สตฺตมิยา ปน นิทฺธารณลกฺขณาย วิชฺชมานตฺตา ตสฺสาปิ โส ปฏิเสธนีโยเยวฯ มุนีนํ อินฺโท ราชา มุนินฺโทฯ ปุญฺญญาณภาคฺยาทโย ภคํ นาม, ตํโยคา ภควาฯ นาถติ สตฺตานํ หิตํ ยาจติ, กิเลเส วา อุปตาเปติ, สตฺเตสุ วา อิสฺสริยํ กโรติ, เตสํ วา หิตํ อาสีสตีติ นาโถฯ พุทฺธธมฺมสมนฺตญาณทิพฺพจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคตตฺตา จกฺขุมาฯ สพฺพทา พฺยามปฺปภาย กายโต นิจฺฉรณวเสน องฺคีรโสฯ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ มุนนโต มุนิ, ธมฺมวาเทสุ วา โมนกรณโต มุนิฯ

[2] โลกานํ, โลเกสุ วา นาโถ โลกนาโถฯ อตฺตโน อธิกสฺส กสฺสจิปิ อุตฺตมปุคฺคลสฺส อภาวโต อนธิวโร, สพฺพปริยนฺตคตตฺตภาวตฺตา วา นตฺถิ เอตสฺส อิโต อญฺโญ อธิโก ปตฺเถตพฺโพ อตฺตภาโวติ อนธิวโรฯ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสิ, มหนฺโต วา อีโส วิภูติ เอตสฺสาติ มเหสิฯ หิตํ วินยติ อนุสาสตีติ วินายโก, วิสิฏฺฐํ วา นิพฺพานํ สตฺเต เนตีติ วินายโกฯ