[226] ทฺวยํ คามาทิปริยนฺตภาเคฯ สิ พนฺธเน, โมฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาทียเตติ มริยาทา, ปสฺส โมฯ

ทฺวยํ อาภีรกุฏิยํ [โฆโส อาภีรปลฺลี สิยา (อมร 12.20)]ฯ ฆุ สทฺเท, โฆสนฺตฺยตฺราติ โฆโสฯ โคปาลานํ คาโม โคปาลคามโก, สกตฺเถ โกฯ

ปุรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นรวคฺควณฺณนา

[227-228] โปริสนฺตานิ มนุสฺสชาติยา นามานิฯ มโน อุสฺสนฺนมสฺสาติ มนุสฺโส, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตา, เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสาฯ

เตนาห ภควา – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ, สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ [อ. นิ. 9.21]ฯ ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกมหาสาวกจกฺกวตฺติโน จ อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปญฺญายิํสูติ เอเก, อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย มนุสฺสา, เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย, อโลภาทโย จ อุสฺสทา, เต โลภาทีหิ อุสฺสทตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทีหิ อุสฺสทตาย สุคติมคฺคํ, นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ, อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสทตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธิํ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสาติ วทนฺติ, มนุ นาม ปฐมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺฐานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ, ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปรตาย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา ตสฺส ปุตฺตสทิสตาย มนุสฺสาติ วุจฺจนฺติ, ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา, มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ, อุสฺสปจฺจโยฯ มนุโน อปจฺจํ มานุโส, อุโสฯ มร ปาณจาเค, โจ, มจฺโจ, ปพฺพชฺชาทินา วา ตฺยปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จฯ ตโต ‘‘ยวต’’มิจฺจาทินา โจ, ทฺวิตฺตํฯ มนุโน อปจฺจํ มานโวฯ มาณโวปฺยตฺร, ณโวฯ มนุมฺหา ชาโต มนุโชฯ นี นเย, เนตีติ นโร, อโรฯ ปุส โปสเน, โณ, ปุเรตีติ วา โปโสฯ ปุร ปูรเณ, โส, อุสฺโสตฺตํ, รโลโปฯ

ปุนาตีติ ปุมา, ปุ ปวเน, โม, สิสฺสาฯ ปุเรตีติ ปุริโส, โปริโส จ, อิโส, รสฺสสฺส ทีฆตาย ปูริโส จฯ เอตฺถ จ มนุสฺสาทิปญฺจกํ อิตฺถิยมฺปิ วตฺตเต, นราทโย ตุ ปุเมเยว วิสิฏฺฐลิงฺคตฺตาฯ ตตฺร มนุสฺส มานุส มนุช มาณเวหิ นทาทิตฺตา อีปจฺจโย, เอกสการโลโป, มนุสี, มานุสี, มนุชี, มาณวีฯ มจฺจา, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโยฯ

วิทฺทสุปริยนฺตํ ปณฺฑิเตฯ ปณฺฑา พุทฺธิ สญฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ตรตฺยาทิฯ ปฑิ คติยํ วา, โตฯ พุชฺฌตีติ พุโธฯ วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา, วิท ญาเณ, โว, สิสฺสาฯ ภู สตฺตายํ, อตฺเถ วิภาเวติ ปกาเสติ สีเลนาติ วิภาวี, ณีฯ ราคาทโย สเมตีติ สนฺโต, โต, สุนฺทโร อนฺโต อวสานเมตสฺสาติ วา สนฺโตฯ สุนฺทรา ปญฺญา ยสฺส สปฺปญฺโญฯ กินฺนาม น วินฺทตีติ โกวิโท, เนรุตฺโต, กุํ ปาปํ วินฺทตีติ วา โกวิโทฯ ธี ปญฺญา ยสฺสตฺถีติ โส ธีมา, โสภนํ ฌายตีติ สุธี, เฌ จินฺตายํฯ ฌสฺส โธ, อี, สุนฺทรา ธี ยสฺสาติ วา สุธีฯ กวิ วณฺเณ, อิ, อิตฺถิยํ กวี จ, กุ สทฺเท วา, อิ, กวิฯ พฺยญฺชยตีติ พฺยตฺโต, อญฺช คติยํ, โตฯ ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จฯ วิสิฏฺโฐ อตฺตา ยสฺสาติ วา พฺยตฺโตฯ จกฺข ทสฺสเน, ยุ, วิจกฺขโณ, วิจาเรตีติ วา วิจกฺขโณ, เนรุตฺโตฯ วิคโต สารโท เอตสฺมาติ วิสารโทฯ

[229] เมธา ธารณา มติ ปญฺญา ยสฺสาติ เมธาวี, วีฯ อติสยมติยุตฺตตาย มติมาฯ ปญฺญาย โยคโต ปญฺโญฯ วิเสสํ ชานาติ สีเลนาติ วิญฺญู, รูฯ วิท ญาเณ, อุโร, วิทุโร [วิทูโอ (ก.)]ฯ รูปจฺจเย วิทูฯ ธีโยคา ธีโร, โรฯ

วิสิฏฺฐทสฺสนสีลตาย วิปสฺสี, ณีฯ โทสํ ชานาตีติ โทสญฺญู, รูฯ พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, โตฯ ทุ คติยํ, อ, อุสฺสาโว [ทุ คติยํ อพฺโพ (สูจิ)], ทพฺโพฯ วิท ญาเณ, ทสุฯ

[230-231] มหิลานฺตํ อิตฺถิสามญฺเญฯ อิสุ อิจฺฉายํ, โต, นทาทิฯ สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, เกสเวโส, ตํโยคา สีมนฺตินี, อินีฯ นรสฺสายํ นารี, อิทมตฺเถ โณฯ ติฏฺฐติ คพฺโภ ยสฺสํ, สา ถีฯ ธา ธารเณ วา, วณฺณวิกาโร, อีฯ พนฺธ พนฺธเน, อู, พนฺธสฺส วธาเทโส จ [ณฺวาทิ 3], วธูสทฺโท สุณิสาภริยานมฺปิ วาจโกฯ วน สมฺภตฺติยํ, โต, อิการาคโม จฯ องฺค คมนตฺโถ, ยุ, องฺคนา, วิสิฏฺฐนาริยมฺปิ องฺคนา, ตทา กลฺยาณงฺคนารีลกฺขโณเปตํ ปสตฺถํ หตฺถปาทาทิกมงฺคมสฺสตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ องฺคา กลฺยาเณ นปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน 4.92]ฯ วิรูเปสุปิ มโท ราคมโท ยสฺสา สา ปมทา, วิสิฏฺฐนาริยํปฺยตฺร ปมทา, ตทา ปกฏฺโฐ มโท รูปโสภคฺคชนิโต เจโตวิกาโร ยสฺสา สา ปมทาฯ รูปลาวณฺยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรี, วิสิฏฺฐายมฺปิฯ กมนียวุตฺติตาย กนฺตา, กมุ กนฺติยํ, โตฯ กนฺติโยคา วา กนฺตา, วิสิฏฺฐายมฺปิฯ รมยติ วิโนทยติ นายกํ, สา รมณี, นนฺทาทีหิ ยุ, นทาทิ, วิสิฏฺฐายมฺปิฯ ทย รกฺขเณ, กมฺมนิ โตฯ อปฺปํ พลํ ยสฺสา สา อพลา, อปฺปตฺโถยํ อกาโรฯ

มาตุยา คาโม วิย คาโม ยสฺสา สา มาตุคาโม, มาตา วิย คจฺฉตีติ วา มาตุคาโม, คมุ คมเน, โณ, มาตา วิย คสตีติ วา มาตุคาโม, คส อทเน, โม, มาตา วิย คายตีติ วา มาตุคาโม, คา สทฺเท, โมฯ มหี วิย สุจิํ อสุจิมฺปิ ลาตีติ มหิลา, มหนฺเตสุ พหูสุปิ รตฺตจิตฺเตสุ อิลติ คจฺฉตีติ วา มหิลา, อิล คมเน, มห ปูชายํ วา, อิโร, ลตฺตํ, อา, มหิลาฯ มเหลาปฺยตฺรฯ

ติกํ วิสิฏฺฐนาริยเมวฯ ลล วิลาเส, นนฺทาทีหิ ยุฯ ลล อิจฺฉายนฺติ จุราทิคณโต วา ยุฯ ภยปกติ ภีรุ, ภี ภเย, รุ, ‘‘ภีรุ อตฺเต ชเน’ตฺถิย’’นฺติ รภโสฯ อติสยิตกามา กามินี, กาโม สิงฺคารรูโป มโท ยสฺสาตฺถีติ อินี, สพฺพตฺเรวํฯ วามโลจนา, ภาวินี, นิตมฺพินี, รามาอิจฺจาทีนิปิ วิสิฏฺฐนารีนามานิฯ

ทฺวยํ ปฐมวยสิ วตฺตมานายํฯ

อฏฺฐวสฺสา ภเว โครี, ทสวสฺสา ตุ กญฺญกา;

สมฺปตฺเต ทฺวาทเส วสฺเส, กุมารีตฺย’ภิธียเต [จินฺตามณิฏีกา 16.8]ฯ

อิห ตฺวเภโทปจาเรเนกตฺตํฯ อญฺเญ ปนาหุ ‘‘กญฺญาสทฺโทยํ ปุมุนาภิสมฺพนฺธปุพฺพเก สมฺปโยเค นิวตฺเตตี’’ติฯ กุมาร กีฬายํ, จุราทิ, กุมารยตีติ กุมารี, อ, นทาทิ, สกตฺเถ โก, ณฺวุนา วา สิทฺโธฯ กมนียเตติ กญฺญา, กน ทิตฺติกนฺติคตีสุ, โย, นฺยสฺส ญตฺตํ, อ, อาฯ

ยุวสทฺทโต ปาฏิปทิกโตติ, ยุวติฯ วริตฺถิปริยายสามญฺเญปิ ยุวติสทฺโท ปกตฺยนฺตรมตฺถีติฯ ตร ตรเณ, ยุ, อุตฺตํ, อี จฯ

[232] สาภิเสกา ลทฺธาภิเสกา ราชิตฺถี มเหสี นาม, มห ปูชายํ, กมฺมนิ อิโส, อิสฺเส, ตโต อี, มหติโย ราชิตฺถิโย อีสติ อภิภวตีติ วา มเหสี, อีส อิสฺสริเย, อีฯ มเหสิโต อญฺญา ราชนาริโย โภคินิโย โภคโยคา, อี, อินี จฯ ยานารี ปุริสสฺส สงฺเกตํ ยาติ, สา ‘‘ธวตฺถินี, อภิสาริกา’’ติ โจจฺจเตฯ ธวํ ปติํ อตฺถยติ อิจฺฉตีติ ธวตฺถินี, อตฺถ ยาจนิจฺฉาสุ, อินี, อสตีวิเสโสฯ สร คติยํ, อภิสรติ สงฺเกตนฺติ, ณฺวุฯ

[233] ฉกฺกํ เวสิยํฯ จตุสฏฺฐิกลากุสลตาย, สีลรูปาทิมตฺตาย จ คณฺยเต อาทียเต คณิกา, คณ สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ เวโส อากปฺโป, เตนาติโสภเต, กมฺมเวเสหิ วา อิจฺฉียเตติฯ อติโสภเน, อิจฺฉตฺเถ วา ยปจฺจโยฯ วณฺณสมฺปนฺนา ทาสี วณฺณทาสี, ทาสิมฺปิ หิ วณฺณสมฺปนฺนํ เกจิ สามิกา ธนโลเภน คณิกํ กโรนฺติฯ นครํ โสเภตีติ นครโสภินีฯ รูเปน อุปชีวตีติ รูปูปชีวินีฯ อติสยเวสยุตฺตตาย เวสีฯ

ทฺวยํ อสตีสามญฺเญฯ กุลานิ อฏติ นาสยตีติ กุลฏาฯ พนฺธมนุพนฺธํ กายตีติ พนฺธกี, นทาทิฯ

[234] จตุกฺกํ อุตฺตมนาริยํฯ วโร อาโรโห โสณิ ยสฺสา สา วราโรหาฯ อุตฺตมคุณโยคา อุตฺตมาฯ

โสณิคารเวน มตฺตคโช วิย พนฺธนคามินี มตฺตกาสินี, กส คติยํฯ วรวณฺณโยคา วรวณฺณินี, อินีฯ

‘‘สีเต สุโขณฺหสพฺพงฺคี, คิมฺเห ยา สุขสีตลา;

ภตฺตุ ภตฺตา จ ยา นารี, สา ภเว วรวณฺณินี’’ติฯ รุทฺโท;

ทฺวยํ อขณฺฑิตจริตฺรายํฯ ปติ สามิโกว กมนีโย ยสฺสา ปติพฺพตา, ปติมฺหิ วตมสฺสาติ วา ปติพฺพตาฯ อส ภุวิ, อนฺโต, อี, อาทิโลโปฯ สเมตีติ วา สตี, สมุ อุปสเม, อนฺโต, อีฯ

ทฺวยํ กามรตฺตราชปุตฺตาทิโน กุลสฺส นิยตปติยํฯ กุลานุรูปา อิตฺถี กุลิตฺถี, กุลํ ปาเลติ รกฺขตีติ กุลปาลิกา, ณฺวุฯ

[235] ทฺวยํ มตภตฺติกายํฯ วิคโต ธโว ภตฺตา ยสฺสา วิธวาฯ ปติ สุญฺโญ นฏฺโฐ ยสฺสาติ ปติสุญฺญาฯ

ทฺวยํ อตฺติจฺฉาย ปตฺยนฺเวสินิยํ กญฺญายํฯ ปติํ วรติ คเวสตีติ ปติมฺพรา, ทุติยายาโลโปฯ สยเมว ปติํ วรตีติ สยมฺพรา, ปฐมายาโลโป, วร ปตฺถนายํฯ

จตุกฺกํ วิชาตายํฯ วิชนี คพฺภวิโมกฺขเน, โต, วิชายิตฺถาติ วิชาตาฯ สู อภิสเว, โตฯ ชาตํ อปจฺจํ ปุตฺโต เอติสฺสาติ ชาตาปจฺจาฯ ปสูตาว ปสูติกา, กปจฺจโย, อิตฺตญฺจฯ

[236] ทฺวยํ ทูติยํฯ ยา เปสียเต, สา ทูตี, ทุ คมเน,ติ, อีมฺหิ ทูตีฯ สญฺจารยติ ยถาภิมตนฺติ, ณฺวุฯ

ติกํ ทาสิยํฯ ทุ กุจฺฉิตํ อสติ ภกฺขตีติ ทาสี, อี, ทียนฺเต ตายาติ วา ทาสี, ทา ทาเน, โส, อี จฯ จิฏ เปสเน, กมฺมนิ โณ, อีฯ กุฏํ อุทกกุมฺภํ ธาเรตีติ กุฏธาริกา, ณฺวุฯ

ทฺวยํ สุภาสุภนิรูปินิยํ สํวริกาทิมฺหิฯ วร คติยํ, กตฺตริ อินีฯ สุภาสุภสฺส อิกฺขณํ นิรูปนํ ยสฺสาตฺถีติ, อิ, สกตฺเถ โกฯ อิเม ทฺเว สทฺทา ตุลฺยตฺถาฯ

ยา สยํ ขตฺติยชาติ ยสฺส กสฺสจิ ภริยา, สา ขตฺติยานี, ขตฺติยา จฯ ขตฺติยสฺสาปจฺจํ ขตฺติยานี, อาโน, อีฯ ณมฺหิ ขตฺติยาฯ

[237] ปชฺชํ อคฺคิสกฺขิปุพฺพกตปาณิคหิตายํ ภริยายํ, อญฺญตฺร ตูปจาราฯ ทารยนฺเต เยนาติ ทาโร, ทร วิทารเณ, อกตฺตริ จ การเก สญฺญายํ โณฯ ชายติ ปุตฺโต ยายาติ ชายา, ชน ชนเน, โย, ชนิสฺส ชา จ, อา, ชยตีติ วา ชายา, ชิ ชเย, โย, ชิสฺส ชา, อา, ชายาฯ กล สงฺขฺยาเน, อตฺโตฯ ฆรํ เนตีติ ฆรณี, ณตฺตํฯ ภริตพฺพโต ภริยา, ภร ภรเณ, โยฯ ปิยายิตพฺพโต ปิยา,ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โยฯ

ปชํ ปุตฺตํ ปาเลตีติ ปชาปติ, ปา ปาลเน,ติ, อาตฺตํ, รสฺสตฺตญฺจ ฯ ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาฯ ปฐโม ภตฺตา, ภริยา ทุติยาฯ สามิกสฺส ปาเท ปริจรตีติ ปาทปริจาริกา, ณฺวุฯ ปตินี, ปาณิคหิตา, สหธมฺมินีติปิ ตสฺสาเยว นามานิฯ

[238] ติกํ สขิยํฯ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ สห ขายติ ปกาสตีติ สขี, สหปุพฺโพ ขา ปกาสนกถเนสุ, อีฯ อล ภูสเน อาปุพฺโพ, อิฯ วยสา ตุลฺยา วยสา, ตุลฺเย สญฺญายํ โส [ปาณินิ 4.4.91 สุตฺเต ยปจฺจโย ทิสฺสติ]ฯ

ชโรวุจฺจติ โจรสฺสามิโก, ตสฺสายํ ชารี, โณ, อีฯ สามิกํ อติกฺกมฺม อญฺญตฺร จรตีติ, อินีฯ

[239] ปุเม ตูติ ลิงฺคนฺโต ตุสทฺโท น ปุพฺพํ ภชเตฯ อร คมเน, ตุ, อรสฺสุตฺตํฯ รติยา ชายตีติ รโช, ติโลโปฯ ปุปฺผ วิกสเน, ปุปฺผํฯ

ติกํ รชสฺสลายํฯ อุตุโยคาอุตุนี, อินีฯ รชโยคา รชสฺสลา, สโลฯ ปุปฺผวนฺตตาย ปุปฺผวตีฯ ถีธมฺมินี, อวี, อตฺเตยี, มลินี, อุตุมตี, อุทกีอิจฺจาทีนิปิ ตสฺสา นามานิฯ

ติกํ คพฺภินิยํฯ ครุ อลหุโก คพฺโภ กุจฺฉิ เอติสฺสาติ ครุคพฺภาฯ อาปนฺโน ปตฺโต คพฺภฏฺโฐ สตฺโต เอตายาติ อาปนฺนสตฺตาฯ คพฺภโยคา คพฺภินีฯ

ติกํ เยน เวฐิโต คพฺโภ กุจฺฉิยํ ติฏฺฐติ, ตตฺราสเยติ ขฺยาเตฯ คพฺโภ อาสยเต ติฏฺฐตฺยตฺราติ, โณฯ ชรํ เอตีติ ชลาพุฯ อุ, รสฺส โล, ยสฺส โพ, ชราปุพฺโพ อิ คติยํฯ กลํ ชรตํ ลาตีติ กลโล, กล สงฺขฺยาเน วา, อโลฯ

[240-241] สตฺตกํ ภตฺตริฯ ธู กมฺปเน, สนฺตาสํ ธุโนตีติ ธโว, อฯ สํ เอตสฺสตฺถีติ สามิโก, อามิปจฺจโย, สกตฺเถ โก, อิปจฺจโย วา, นิคฺคหีตสฺส โม, อสฺส จ ทีโฆ, สามิโกฯ ภร ภรเณ, ภรตีติ ภตฺตา, ริตุฯ กมุ อิจฺฉายํ, โต, ‘‘ปกฺกมาทีหิ นฺโต จา’’ติ นฺตตฺตํฯ ปา รกฺขเณ, อติ, ปติฯ วร อิจฺฉายํ, อ, วโรฯ ปี ตปฺปนกนฺตีสุ, โยฯ

รติการณตฺตา ปติโน อุป อุปปติ, สมาเส กเต อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานภูโต วา ปติ อุปปติฯ ชร วโยหานิมฺหิ, ชียนฺเต อเนนาติ ชาโร, ทาโร จฯ

สตฺตกํ ปุตฺเตฯ

นรเก น ปตนฺตฺยเนน ชาเตนาติ อปจฺจํ, ปต คติยํ, โย, ตฺยสฺส โจ, น ปตติ น วิจฺฉินฺทติ วํโส เอเตนาติ วา อปจฺจํ, ปุตฺเต, ธีตริ จ นิจฺจนปุํสโกยํฯ ปู ปวเนฯ ปุนาติ ปิตโร เตนาติ ปุตฺโตฯ ‘‘ฉทาทีหิ ตตฺรณ’’ติ โตฯ ปูเรตีติ วา ปุตฺโตฯ อตฺตโต ชาโต อตฺรโช, ‘‘อตฺตโช’’ติปิ ปาโฐฯ สุยเตติ สุโตฯ สุ อภิสเว, สุณาตีติ วา สุโต, โต, สุ สวเนฯ ตนุมฺหา ชาโต ตนุโช, ตนโย จ, โย, ตโนติ มุทนฺติ วา ตนโย, อโยฯ สูยเตติ สูนุ, กมฺมนิ นุ, สู ปสเวฯ

ปุตฺตาทโย สูนุปริยนฺตา ธีตริ วตฺตมานา อิตฺถิยํ วตฺตนฺติฯ ทุหิตา, ธีตา จ สทา นาริยเมวฯ ทุห ปปูรเณ, ราตุ, โอตฺตาภาโว, อิการาคโม จฯ ธา ธารเณ, ราตุ, อาสฺสีฯ ปุตฺตาทโย จ เต สามญฺเญเนว กุณฺฑโคลกาทีนํ วาจกาฯ สวณฺณายํ ตุ อูฒายํ สชาโต สยํ ชนิโต สุโต โอรโส นามฯ สชาตสทฺเทน กุณฺฑกโคลกขตฺตาทิพฺยวจฺเฉโทฯ ชีวติ ภตฺตริ ชารโช สุโต กุณฺฑาขฺโยฯ มเต ภตฺตริ ชารโช โคลกาขฺโยฯ อริยาสุทฺทโช สุโต ขตฺตา นาม [ขตฺตา อริยาสุทฺทานํ (อมร 20.3)]ฯ อาทินา มาคธาทีนํ คหณํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อมเต ชารโช กุณฺโฑ,

มเต ภตฺตริ โคลโก’’ติ [อมร 16.36]ฯ

‘‘มาคโธ สุทฺทขตฺตาโช’’ติ [อภิธานุ 503 คาถา] จฯ

อุรสา มนสา นิมฺมิโต, อุรสทฺทา ตติยนฺตา นิมฺมิตตฺเถ โณ, นิวิฏฺฐตฺตา เตน นิมฺมิโตติ วุจฺจติฯ อุรสิ ภโวติ วา โอรโสฯ

[242] จตุกฺกํปติปตินีนํ ยุเค, ‘‘ทารา ปุเม พหุตฺเต จ, ทํ กลตฺเร นปุํสเก’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 16.38] อมรมาลา, ชํสทฺโท ตฺวพฺยโย ทารวจโนฯ ตสฺมา ‘‘ชมฺปติ, ทมฺปตี’’ติปิ ภวิตพฺพํ, อิธ ปน กจฺจายนมเตโนทาหฏาฯ ชายา จ ปติ จ ชายาปติฯ อิตรีตรโยคทฺวนฺโทฯ ชายา จ ปติ จ ชานิปติ, ตถา ชายมฺปติอาทโย, ชายาสทฺทสฺส ปติมฺหิ ปเร ชานิ, ตุทญฺจ, ชายญฺจ ยทาทินาฯ

ติกํ นปุํสเกฯ วิคโต ราคสฺสโว ยสฺมา วสฺสวโรฯ สุ สวเน, อโรฯ ปณ พฺยวหาเร, โฑ, ปฑิ ลิงฺคเวกลฺเย วา, ภูวาทิฯ น อิตฺถี น ปุมา นปุํสกํ, นิรุตฺตินเยน อิตฺถิปุมานํ ปุํสกภาโว, นสฺส จ ปกติฯ ตติยาปกติ, สณฺโฑ, กลีพนฺติปิ ตสฺส นามานิฯ ตติยา ปกติ ตติยปฺปกาโร, สมชาติเก อิตฺถิปุริเส อเปกฺขิตฺวา ตติยตฺตํ ปการสฺสฯ ปฐมา หิ ปกติ อิตฺถี, ทุติยา ปกติ ปุริโส, อิตรปกติ ตติยา ปกติฯ

[243] ฉกฺกํ ญาติมตฺเต, พนฺธุเยว พนฺธโว, อ, อุสฺสาโวฯ พนฺธตีติ พนฺธุ, อุฯ สสฺส อตฺตโน ชโน สชโนฯ สมานํ โคตฺตํ กุลํ อสฺสาติ สโคตฺโต, สมานสฺส สภาโวฯ ญา อวโพธเน, กมฺเมติ, ญาติเยว ญาตโก, อตฺตํ, สกตฺเถ โก จฯ สุสทฺโทปฺยตฺร [สฺว (อมร 16.36)]ฯ

ทฺวยํ สตฺตปุริสาวธิเกสุ นิกฏญาตีสุฯ โลหิเตน สมฺพนฺโธ สาโลหิโต, สมฺพนฺธสฺส สาเทโส, ปุพฺพนิปาโต จ, สมานํ ปิณฺฑทานํ ยสฺส สปิณฺโฑ, สนาภโยปฺยตฺร [นาภิ สตฺตปุริสาวธิกกุเล (จินฺตามณิฏีกา 16.33)]ฯ ติกํ ปิตริฯ ตา ปาลเน, โต กตฺตริฯ ชนยตีติ ชนโก, ณฺวุฯ ปา รกฺขเณ, ริตุ, อสฺสิตฺตํฯ

[244] ฉกฺกํ มาตริฯ อม ปูชายํ, กมฺมนิ โม, โพ จ, อมฺมา, อมฺพาฯ ชนยตีติ ชนนี, ยุ, นทาทิฯ มาน ปูชายํ, ปุตฺตํ มาเนตีติ มาตา, ราตุ, ปาตีติ วา มาตา, ปาติสฺส โมฯ ชเนตีติ ชเนตฺติ,ติฯ ชเนตีติ ชนิกา, ณฺวุ, อิตฺตํฯ

อปฺปธานภูตา มาตา อุปมาตา, กุมาเร ธาเรตีติ ธาติฯ ธา ธารเณ,ติฯ ชายาย ภริยาย ภาติโก กนิฏฺโฐ จ เชฏฺโฐ จ สาโล นาม, สสฺส อตฺตโน เอสา สา, ภริยา, ตสฺสา ภาตา สาโล, ชายาย ภาตริ อโลฯ สร คติจินฺตาหิํสาสุ วา, โณ, ลตฺตํ, สาล วิตกฺเก วา, จุราทิฯ

[245] สามิโน ภตฺตุ ภคินี นนนฺทา นาม, น นนฺทตีติ นนนฺทา, อตฺตาภาโว นสฺส วิภาสาธิการาฯ นนฺท สมิทฺธิยํ, ภูวาทิฯ

ทฺวยํ อยฺยิกายํฯ มาตุยา มาตา มาตามหีฯ ปิตูนํ ปิตริ จ มาตริ จ อามหํ ยทาทินา, นทาทิฯ อรห ปูชายํ, ณฺวุ, รหสฺส โย, อย คติมฺหิ วา, ณฺวุ, อยฺยิกาฯ

มาตุยา ภาตา มาตุโล นาม, มาตุยา ภาตา มาตุโล, มาตุ ภาตริ อุลปจฺจโยฯ อสฺส มาตุลสฺส ปชาปติ ชายา มาตุลานี นาม, มาตุลสฺส ภริยา มาตุลานี, มาตุลภริยายํ อาโน, นทาทิ, อถ วา มาตุลสฺส เอสา มาตุลานี, อี, อสฺส อาโนฯ

[246] ชายาปตีนํ ทฺวินฺนํ ชนนี มาตา สสฺสุ วุตฺตา, สส คติหิํสาปาเนสุฯ ตปฺปิตา เตสํ ชายาปตีนํ ปิตา ปน สสุโร นาม, สสธาตุมฺหา อุโรฯ ภคินิยา ปุตฺโต ปน ภาคิเนยฺโย นาม, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, เณยฺโยฯ

[247] ทฺวยํ สุตสฺส, สุตาย จ ปุตฺเตสุฯ นห พนฺธเน, ริตุ, นี นเย วาฯ ปุตฺตสฺส ปุตฺโต ปปุตฺโต, ตฺตโลโป, อุสฺสตฺตญฺจฯ สามิภาตา เทวโร นาม, อถ วา สามิภาตา กนิฏฺโฐ สามิโน ภาตา เทวโร นามฯ เชฏฺโฐ ตุ สสุโร เอโวจฺจเตฯ ทิวุ กีฬายํ, อโรฯ

ทฺวยํ ธีตุปติมฺหิฯ ชน ชนเน, ริตุ, อสฺสาตฺตํ, นสฺส มาเทโส จฯ ทฺวยํ ปิตุปิตริฯ ปิตุโน ปิตา ปิตามโหฯ

[248] หุสานฺตานิ ปเทน ปเทน นามานิฯ มาตุยา ภคินี มาตุจฺฉา, จฺโฉฯ ปิตุโน ภคินี ปิตุจฺฉา, ปิตุภคินี ปิตุจฺฉา ภเวตฺยตฺโถฯ

ปิตามหสทฺโท น เกวลํ ชนกปิตรเมว วทติ, อถ โข ชนกปิตุปิตาทโยปีติ เอตฺถาปิ ‘‘ปปิตามโห’’ อิจฺจุทาหโฏฯ ปิตุโน อยฺยโก ปยฺยโก, ตุโลโปฯ สุ สวเน, ณฺหาฯ ณิสมฺหิ สุณิสาฯ สมฺหิ หุสา, หตฺตํฯ สพฺพตฺร ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาฯ

[249] จตุกฺกํ เอโกทเร ภาตริฯ สมาโนทเร ฐิโต โสทริโย, สมานสฺส โสฯ สมาโน คพฺโภ สคพฺโภ, ตตฺร ภโว สคพฺโภ, โณฯ สมาโนทเร ชาโต โสทโรฯ สมาโนทเร ชาโต สหโชฯ สหสทฺโท ตุลฺยวจโนฯ

มาตาปิตู เต ทฺเว ชนา ปิตโร วุจฺจนฺเตฯ อุภินฺนมฺปิ ชนกพฺยปฺปเทสนิยตตฺตา อเภทวจนิจฺฉายํ ปิตุตฺตมตฺเถวฯ

นนฺวเภทา ชาติ, ตสฺสา โจภยตฺร สตฺตาเทกตฺตํ, น จ ชาติยา ลิงฺคสงฺขฺยา ภวนฺติ, อทพฺพตฺตา พหุวจนํ น สิยาติ? เนส โทโส, น หิ ชาติปทตฺถิกสฺส น ทพฺพํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส วา น ชาตีติฯ กินฺตุภเยสํปฺยุภยปทตฺโถ อิหาตฺถวิเสโสฯ ชาติปทตฺถิกสฺส ชาติ ปธานภูตา ทพฺพํ คุณภูตํ, ทพฺพปทตฺถิกสฺส ตุ วิปริยโย, ตตฺร ชาติวจนิจฺฉายํ ทพฺเพ วิย ลิงฺคสงฺขฺยา วตฺตพฺพา, ตสฺส จ พหุตฺตา พหุวจนํฯ ปุพฺเพ วิยาเภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺตา วุจฺจนฺเต, ชญฺญตฺตญฺหิ ปุตฺตพฺยปเทสนิยตํ ธีตริปฺยตฺถิ, วิปริยเย ตุ น ภวตฺยนภิธานโตฯ เภทวจนิจฺฉายํ ปุตฺตธีตโรติ ภวติฯ

[250] สสฺสุ จ สสุโร จ สสุราติ วุจฺจนฺเตฯ ตทปจฺโจหนสมฺพนฺธินิพนฺธนา หิ พฺยปฺปเทโส สสฺสุยมฺปิ ฐิโตฯ เภทวจนิจฺฉายํ ตุ ปุพฺเพ วิย ปจฺจตฺถํ สทฺทนิเวโสฯ ภาตา จ ภคินี จ ภาตโร วุจฺจนฺเตฯ เอกคพฺโภสิตตฺตํ ภาตุพฺยปฺปเทสนิยตํ ภคินิยํปฺยตฺถิฯ ตโต เอกคพฺโภสิตตฺตสฺสาเภทวจนิจฺฉายํ อุโภ ภาตโร วุจฺจนฺเตฯ เอตฺถ จ สพฺพตฺราปิ วิรูเปกเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ทุวิโธ หิ เอกเสโส สรูปาสรูปวเสนฯ ตตฺร สรูเปกเสเส พหุวจนเมว, อิตรตฺร ปน ทฺวิวจนํ, ยถา ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา, นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปํ, มาตา จ ปิตา จ ปิตโรติฯ

พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ตีณิ วยานิฯ ตตฺร ติกํ พาลฺเยฯ ทฺวยํ โยพฺพเนฯ พาลสฺส ภาโว พาลตฺตํ, ตฺตํฯ ตาปจฺจเย พาลตาฯ

ณฺยมฺหิ พาลฺยํ, อถ วา พล ปาณเน, พลนฺติ อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ปณนฺตีติ พาลา, พลฺยนฺเต สํวรียนฺเตติ วา พาลา, พล สํวรเณฯ เตสํ ภาโว พาลตฺตาทิฯ ยุวสฺส ภาโว โยพฺพญฺญํ, โยพฺพนญฺจ, ภาเว ณฺโย, โณ จ, อถ วา ยุ มิสฺสเน, ยุ, อุสฺส อุวาเทโส, วุทฺธิฯ เตสํ ภาโว โยพฺพญฺญาทิฯ

[251] เย ชรากตา สุกฺกา เกสาทโย, เต ปลิตํ นาม สิยุํ, เตสํ วา ยํ สุกฺกตฺตํ, ตํ ปลิตํ นามฯ ปจ ปาเก, อิโต, จสฺส ลตฺตญฺจฯ

ทฺวยํ วลิปลิตาทิมติ กายปริปาเกฯ ชียนฺติ วุฑฺฒา ภวนฺติ อสฺสํ ชรา, ชร วโยหานิมฺหิ, ชรา เอว ชรตา, สกตฺเถ ตาปจฺจโยฯ วิสฺสสาติปิ ชราย นามํฯ วิเสเสน สํสเต อโธ ปาตยตีติ วิสฺสสาฯ สํสติ’รยํ ปมาทตฺโถ, อวสํสนตฺโถ จ, อิห อวสํสนตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ทฺวิตฺตญฺจฯ

พาลฺยโยพฺพนวุฑฺฒตฺตานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิฯ อิทานิ ตพฺพตินามานฺยาหฯ ตตฺร อทฺธํ ฉาปสามญฺเญฯ ปุถ, ปถ วิตฺถาเร, อุโก, ปุถุโก, ปล คมเน, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจ, ปิลฺลโกฯ ฉุป สมฺผสฺเส, อุสฺสาตฺตํ, ฉาโปฯ กุมาร กีฬายํ, กุมาโรฯ พล ปาณเน, โณ, พาโล, ปู ปวเน, โต, สกตฺเถ โก, โปตโก, อิตฺถิยํ โปตกีฯ โปโต, สาโว, สาวโก, อพฺภโก, ฑิมฺโภ, สุสุโก, สุสุอิจฺจาทีนิปิ ฉาปสามญฺญตฺถานิฯ

[252] พาลสามญฺญวาจกานิ ทสฺเสตฺวา วิเสสพาลนามานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อถุ’’จฺจาทิฯ อุตฺตาโน, อุตฺตานํ วา สยตีติ อุตฺตานสโยฯ กปจฺจเย อุตฺตานเสยฺยโกฯ ถนํ ปิวตีติ ถนโป, ฑิมฺภสทฺโทปฺยตฺรฯ

[253] สตฺตกํ ตรุเณฯ

อาโสฬสา ภเว พาโล,

ตรุโณ ตุ ตโต ภเว;

วุทฺโธ ตุ สตฺตตฺยายุมฺหา,

ตีณิ วยานิ ลกฺขเยฯ

ตร ตรเณ, อุโณฯ วยสิ โยพฺพเน ติฏฺฐตีติ วยฏฺโฐ, โต, ‘‘วโย พาลฺยาทิ ปกฺขี จ, โยพฺพนญฺจ วโย กฺวจี’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 16.42] รุทฺโท, ทห ภสฺมีกรเณ, อโร, ยุ มิสฺสเน, อ, อุวาเทโส, สิสฺสากาโรฯ สส ปฺลุตคติมฺหิ, อุ, อสฺสุตฺตํ, สุสุ, ตรุณสฺส วา ปาฏิปทิกสฺส สุสฺวาเทโสฯ มนุโน อปจฺจํ มานโว, วณฺณวิกาโร, นสฺส ณตฺตํ, มาณโวฯ กุจฺฉายํ กปจฺจโย, มาณวโกติ สิทฺธํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อปจฺเจ กุจฺฉิเต มูฬฺเห, มนุโตสฺสคฺคิโก มโต’’ติ [มหาภาสฺส 4.1.161] ทร วิทารเณ, ณฺวุฯ

ทฺวยํ สุขวฑฺฒิเต กุมาเร, สุโข กุมาโร สุกุมาโร, ขโลโป, สุเขน เอธติ วทฺธตีติ สุเขธิโตฯ

‘‘สุโขจิโต’’ติปิ ปาโฐ, สุขํ อุจิตํ สมฺปิณฺฑิตํ เอตฺถาติ สุโขจิโต, อุจ สมวาเยฯ

[254-255] ทฺวิปาเทน วุฑฺฒสฺส นามานิฯ อายุมหตฺตํ ลาตีติ มหลฺลโก, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํฯ วฑฺฒ วฑฺฒเน, กตฺตริ โต, ตสฺส โฒ, ฑฺฒสฺส โฑ, อสฺสุตฺตํ, ธา คตินิวตฺติยํ, อิโร, ธสฺส ถตฺตํ, อิสฺส เอตฺตํฯ ชร วโยหานิมฺหิ, กตฺตริ โต, ตสฺส อินฺนาเทโส, ธาตฺวนฺตโลโป, ณตฺตญฺจ, ชิณฺโณ, สกตฺเถ กมฺหิ ชิณฺณโกฯ ปกตํ วโย โยพฺพนมสฺสาติ ปวโยติปิ วุฑฺฒสฺส นามํฯ

วลินนฺตานิ ปาเทน นามานิฯ ตตฺร ติกํ เชฏฺฐภาตริฯ อคฺเค ปุเร กาเล, ปุพฺเพ จ กาเล ชายตีติ อคฺคโช, ปุพฺพโช จฯ อยญฺจ วุฑฺโฒ อยญฺจ วุฑฺโฒ, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒติ เชฏฺโฐ, วุฑฺฒสทฺทา อิฏฺฐปจฺจโย, ‘‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู’’ติ วุฑฺฒสฺส โชฯ อโลเป ปรสฺสาสวณฺณตฺตํฯ

ติกํ ปจฺฉาชาเต ภาตริฯ อยญฺจ ยุวา อยญฺจ ยุวา, อยมิเมสํ วิเสเสน ยุวาติ กนิฏฺโฐ, กนิโย [กณิฏฺโฐ กณิโย (ก.)] จฯ อิยิฏฺเฐสุ ยุวสทฺทสฺส กนาเทโส [กณาเทโส (ก.)]ฯ อนุ ปจฺฉากาเล ชาโต อนุโชฯ ชฆญฺเญ ปจฺฉากาเล ชาโต ชฆญฺญโชฯ อปรสฺมิํ ปจฺฉากาเล ชาโต อปรโชติ ทฺเวปฺยตฺรฯ

วลิ สิถิลํ ตโจ จมฺมํ ยสฺส วลิตฺตโจ, ทฺวิตฺตํฯ วลิ จมฺมเมตสฺสตฺถีติ วลิโน, อิโนฯ อุตฺตานสยาทโย วลินนฺตา วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติ, ยถา – อุตฺตานสโย พาโล, อุตฺตานสยา กุมารี, อุตฺตานสยํ นปุํสกํฯ

[256] ปญฺจกํ มตฺถเกฯ สิ สเย, โส, ทีโฆ จ, องฺเคสุ อุตฺตมงฺคตฺตา อุตฺตมงฺคํ, อุตฺตโม จ ตํ องฺคญฺจาติปิ อุตฺตมงฺคํฯ สีสญฺจ อุตฺตมงฺคญฺจ สีโสตฺตมงฺคานิฯ สิ เสวายํ, โร, เสวนฺติ เอเตนาติ สิโรฯ มุท โตเส, โธฯ สิสฺสากาโรฯ มส อามสเน, ตฺโถ, สกตฺเถ โก จ, มสิ ปริมาเณ วาฯ

ปชฺชทฺธํ เกเสฯ เก มตฺถเก เสติ ติฏฺฐตีติ เกโสฯ สตฺตมิยาโลโป, กติ เฉทเน, อโล, อสฺสุตฺตํฯ วล สํวรเณ, กมฺมนิ ณปจฺจโย, วาโลฯ อุตฺตมงฺเค สีเส รุหตีติ อุตฺตมงฺครุโหฯ มุทฺธนิ ชายตีติ มุทฺธโชฯ วาโล จ อุตฺตมงฺครุโห จ มุทฺธโช เจติ อิตรีตรโยคทฺวนฺโทฯ จิกุโร, กโจติปฺยตฺรฯ จิ จยเน, กุร สทฺเท, อเนกตฺถตฺตา เฉทเนฯ วฑฺฒมาโน จิกรียเตติ จิกุโร, กจ พนฺธเน, อฯ

[257] กุสุมคพฺภา เกสา เกสจูฬา มุตฺติกาทินา พหิ สํยตา สนฺถตา ธมฺมิโล นามฯ

เอกโต กตฺวา ธรียติ พนฺธียตีติ ธมฺมิโล, กมฺมนิ อิโลฯ ธมฺเมน นานาเทสิยมนุสฺสานํ สมาจาเรน อิลตีติ วา ธมฺมิโล, อิล คมเนฯ

ทฺวยํ กุมารานํ สิขาปญฺจเก, จูฬตฺตเยติ เกจิฯ กากานํ ปกฺขสณฺฐานตฺตา กากปกฺโขฯ สิขา เอว สิขณฺฑโก, สกตฺเถ โกฯ สิขาสิขณฺฑสทฺทานมเภทตฺตาเยว หิ ‘‘สิขณฺฑี, สิขี จา’’ติ โมโร วุตฺโตฯ

ปาโส, หตฺโถ จ อิเม ทฺเว เกสจเย เกสปริยายโต ปเร หุตฺวา เกสานํ กลาเป วตฺตนฺติ, น เกวลา, ยถา – เกสปาโส เกสหตฺโถ อิจฺจาทิฯ ปา รกฺขเณ, ปาติ รกฺขติ อวยเวติ ปาโส, โส, ปส พนฺธเนติ เกจิ, โณฯ หน คติยํ, อวยวา นิหนนฺติ เอตฺถาติ หตฺโถ, โถ, ปกฺโขปฺยตฺรฯ

ตาปสานํ วตีนํ ตหิํ เกสจเย ชฏาสทฺโท วุจฺจติ, ชฏ ชฏเน, ชฏ สงฺฆาเต วา, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อฯ

[258] โปสิตภตฺตาทีหิ ยา พนฺฌเต, ตตฺร เวณี, ปเวณี จฯ วี ปชเน, ปชนํ คพฺภวิโมกฺโข, วี ตนฺตสนฺตาเน วา, ณีฯ ปกฺเข ปเวณีฯ

ทฺวยํ สีสมชฺฌฏฺฐจูฬายํฯ จูฬ สญฺโจทเน, จูฬ หาวกรเณ วา, อฯ สิขา วุตฺตาฯ เกสปาสีปฺยตฺร, นทาทิฯ

นารีนํ เกสมชฺฌมฺหิ ปทฺธติ อุชุคตมคฺโค สีมนฺโตติ มโต กถิโตฯ สีมสฺส อนฺโต สีมนฺโต, สี สเย วา, อนฺโต, มชฺเฌ มการวณฺณาคโมฯ

[259] ติกํ โลเมฯ ลู เฉทเน, วฑฺฒมานํ ลูยเตติ โลมํ, โมฯ ตนุมฺหิ รุหตีติ ตนุรุหํ, อฯ รุห ชนเน, รูห ปาตุภาเว วา, โม, หโลโป, โอตฺตญฺจ, ลู เฉทเน วา, โม, ลสฺส รตฺตํ, โรมํฯ อกฺขิมฺหิ ชาตํ โลมํ ปมฺหํ, ปขุมญฺโจจฺจเตฯ ปมิโนติ เตนาติ ปมฺหํ, ปปุพฺโพ มา ปริมาเณ, หปจฺจโยฯ อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตํ ปขุมํ, อุโม, กโลโป จฯ

ปุมมุเข ปุริสานํ มุเข วุตฺตํ [ปวุฏฺฐํ (ก.)] โลมํ มสฺสุ นาม, มส อามสเน, สุ, มสฺสุฯ

ติกํ ภมุมฺหิฯ ภม อนวฏฺฐาเน, อู, มโลโป, ภูฯ อุมฺหิ ภมุ, กปจฺจเย ภมุโกฯ ภมุกสหจรณโต ภมุ ปุลฺลิงฺโคฯ

[260] ติกํ เนตฺโตทเกฯ ขิป เปรเณ, โป, อิสฺสตฺตํฯ เนตฺเต ชาตํ ชลํ เนตฺตชลํฯ อส อโธปตเน, สุ, อสฺสุฯ เนตฺตชลญฺจ อสฺสุ จาติ ทฺวนฺโทฯ อสฺสุ นปุํสเกฯ

ทฺวยํ อกฺขิปุตฺตลิกายํฯ เนตฺเต ทิสฺสมานา ตารา เนตฺตตาราฯ กญฺญาสทฺทโต ตทฺธิโต อปจฺจโย, กญฺญาสทฺทสฺส กนีนาเทโส, อิตฺถิกตาการปเร เก ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต [กาตนฺต 2.2.65], กนีนิกาฯ ตารกาปฺยตฺรฯ

ฉกฺกํ มุขวิวเร, กวโย ปน ตทุปลกฺขิเตปิ สมุทาเย ยุชฺชนฺเตฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, กรเณ ยุฯ มุ พนฺธเน, โข, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุขํฯ สพฺพธรกเต ปน ขญฺญเตติ ธาตุนา มุขนฺติ นิปาติตํ, ขนุ อวทารเณฯ ตุฑิ โตฑเน, อฯ ตนุ วิตฺถาเร วา, โฑ, อสฺสุตฺตํฯ วทติ เตนาติ วตฺตํ, โต, วุจฺจเต อเนนาติ วา วตฺตํฯ วท วิยตฺติยํ วาจายํ, โตฯ ลป วจเน, กรเณ ยุฯ อานนฺติ อสนฺติ อเนนาติ อานนํ, อน ปาณเน, ยุฯ อสฺสํปฺยตฺรฯ อส ภกฺขเนฯ กรเณ โสฯ

[261] อฑฺฒํ ทนฺเตฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ชายเตติ ทฺวิโชฯ ลปเน มุเข ชายตีติ ลปนโชฯ ทา อวขณฺฑเน, ทายติ ภกฺขมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ทส อทเน วา, ทสนฺติ โภชฺชมเนนาติ ทนฺโต, อนฺโต, ธาตฺวนฺตโลโปฯ ทมุ ทมเน วา, โตฯ ทํส ทํสเน, ทํสเต วิลิขฺยเต ภกฺขมเนนาติ ทํสโน, ยุฯ รท วิเลขเน, ยุ, รทโนฯ อมฺหิ รโทฯ

ทนฺตเภทสฺมิํ ทนฺตวิเสเส ทาฐาสทฺโทฯ อิตฺถิลิงฺโคยํฯ ทํสธาตุโต โฐ, ทํสิสฺส จ ทา, ทาฐา, มุทฺธชทุติโยยํฯ

อกฺขิโกฏีสุ วามทกฺขิณเนตฺตานํ อนฺเตสุ อปางฺโค วตฺตติ, สรีรงฺคสงฺขาตสฺส กณฺณสฺส อป สมีปํ อปางฺโคฯ

[262] จตุกฺกํ โอฏฺเฐฯ ทนฺเต อาวรติ ฉาทยตีติ ทนฺตาวรณํฯ อุส ทาเห, โต, ‘‘สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ’’ติ สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺโฐ, โอตฺตทฺวิตฺตานิ, โอฏฺโฐฯ คทฺรเภปฺยยํฯ อถ วา อุส ทาเห, ฏฺโฐ, โอตฺตทฺวิตฺตาทิ, อุภยตฺราปิ มุทฺธชทุติโย, อีสํ กิญฺจิ กาลํ ธาเรติ ภกฺขเมตฺถาติ อธโร, อีสตฺโถ หฺยตฺร อกาโรฯ

‘‘อ ปุเม มาธเว เญยฺโย,

ปฏิเสเธ ตทพฺยยํ;

อีสตฺเถ จ วิรุทฺธตฺเถ,

สทิสตฺเถ ปโยคโต’’ติฯ –

หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ ทสเน ทนฺเต ฉาทยตีติ ทสนจฺฉโทฯ เอตฺถ เกจิ อธรสทฺเทน เหฏฺฐิโมฏฺฐเมวาหุ, เตสํ วจนํ ‘‘เนตฺตนฺตาธรปาณิปาทยุคเลหิ’’จฺจาทีหิ มหากวิปโยเคหิ อสํสนฺทนโต น คเหตพฺพํฯ

ติกํ กโปเลฯ คฑิ วทเนกเทเส, อ, ธาตุปฺปกฺริยตฺถญฺหิ ธาตุปาฐวจนํ, สพฺพตฺราปฺเยวํฯ เกน ชเลน ปูริยเตติ กโปโล, อโล, กป อจฺฉาทเน วา, โอโล, กโปโล, นทาทิฯ คณฺฑีฯ อธรา อโธภาโค จุพุกํ นาม, จิพุกํปฺยตฺรฯ จิพุ โอลมฺพเก, ณฺวุ, อสฺสุตฺตํฯ

[263] ทฺวยํ คีวาย ปุโรภาเคฯ คล อทเน, กรเณ อ, คิล คิลเน วา, คิลติ อเนนาติ คโล, อิสฺสตฺตํฯ กณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, โฐ, กณฺโฐ, มุทฺธชทุติโยยํฯ

ติกํ เอกตฺถํฯ คา สทฺเท, อีโวฯ กํ สีสํ ธรตีติ กนฺธราฯ สิรํ ธรตีติ สิโรธรา, สิโร ธิยฺยเต อสฺสนฺติ วา สิโรธรา, ธา คตินิวตฺติยํ, อโรฯ

สุวณฺณมโย อาลิงฺโค มุรชเภโท, เตน สนฺนิภา สทิสา ยา คีวา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตํฯ อถ วา ยา คีวา ตีหิ เลขาหิ องฺกิตา ลกฺขิตา, สา กมฺพุคีวา มตา, มหาปุริสลกฺขณเมตญฺจฯ กมฺพุ วุจฺจติ สุวณฺณํ, กมฺพุมเยน อาลิงฺเคน สนฺนิภา คีวา กมฺพุคีวา, กมฺพ สํวรเณ, อุ, กมฺพุฯ

[264] ติกํ ขนฺเธฯ อน คติยํ, โสฯ ภุชานํ สิโร มตฺถกํ ภุชสิโรฯ

กํ มตฺถกํ ทธาตีติ กนฺโธ, โส เอว ขนฺโธ กการสฺส ขการกรณวเสน, ขมติ ภารนฺติ วา ขนฺโธ, ขมุ สหเน, โต, ตสฺส โธ, มสฺส โน, นิคฺคหีตํ วา ฯ ตสฺสนฺธิ ตสฺส ขนฺธสฺส มชฺฌํ ชตฺตุ นาม, ยํ ขนฺธานํ มชฺเฌ ติฏฺฐติฯ ชน ชนเน, ชร วโยหานิมฺหิ วา, ตุ, ชตฺตุ, ตํ นปุํสกํฯ

ทฺวยํ พาหุมูเลฯ พาหูนํ ภุชานํ มูลํ พาหุมูลํฯ กจ พนฺธเน, โฉฯ อสฺส กจฺฉสฺส อโธภาคฏฺฐานํ ปสฺสํ วุจฺจติ, ทิส เปกฺขเน, อปจฺจโย, ทิสสฺส ปสฺสาเทโสฯ

[265] ติกํ พาหุมฺหิฯ วหติ อเนนาติ วาหุ, วาหุ เอว พาหุ, กุ [ณฺวาทิ 6]ฯ ภุญฺชเต อเนนาติ ภุโชฯ ภุช ปาลนชฺโฌหาเรสุฯ พาหุ จ ภุโช เจติ ทฺวนฺโท, เอเต ทฺเว ทฺวีสุ, อิตฺถิยํ ภุชาฯ วหติ ยายาติ พาหาฯ อปโรสทฺโทปฺยตฺร [อ ปาโรสทฺโทปฺยตฺร (ก.), อ ปเวฏฺฐสทฺโทปฺยตฺร (?)]ฯ

ติกํ หตฺเถฯ หส หสเน, โถฯ หร หรเณ วาฯ นกฺขตฺเตปฺยยํฯ กร กรเณ, อฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, อิฯ ปา รกฺขเน วา, ณิฯ กโร จ ปาณิ จ กรปาณโยฯ ปญฺจสาโข, สโยปฺยตฺรฯ

ปโกฏฺฐนฺโต หตฺถคณฺฐิ มณิพนฺโธ นามฯ ปโกฏฺโฐ นาม อามณิพนฺธํ กปฺปรสฺส อโธภาโคฯ มณิวิกติํ พนฺธติ เอตฺถาติ มณิพนฺโธฯ กุส อกฺโกเส, โฐ, ปโกฏฺโฐฯ

ทฺวยํ ภุชมชฺฌคณฺฐิมฺหิฯ กปุ หิํสายํ, อโรฯ กุปฺปโรติปิ ปาโฐ, ตทา อสฺสุตฺตํฯ กปุ หิํสายํ, โอณิ, กโปณิ, อิตฺถิยํฯ กโผณีปฺยตฺร, ตตฺถ ปสฺส ผตฺตํฯ

[266] ปาณิสฺส ปาณิตลสฺส สมฺพนฺธีนํ มณิพนฺธกนิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ พหิฏฺฐานํ กรโภ วุจฺจติ, เยน กุมารกา สตฺถํ กตฺวา อญฺญมญฺญํ ปหรนฺติ, กร หิํสายํ, อโภ, กร กรเณ วาฯ

ทฺวยํ องฺคุลิมตฺเตฯ กรสฺส ปาณิสฺส สาขา กรสาขาฯ อคิ คตฺยตฺโถ, องฺค คมนตฺโถ วา, อุลิฯ อิตฺถิลิงฺโคยํ [(นทาทิ) (ก.)], องฺคุลิฯ

ตา องฺคุลิโย ปญฺจปฺปเภทา, ยถา – องฺคุฏฺโฐ ตชฺชนี มชฺฌิมา อนามิกา กนิฏฺฐา เจติ กมา สิยุํฯ องฺค คมนตฺโถ, อสฺสุตฺตํ, อคฺเค ปุเร ติฏฺฐตีติ วา องฺคุฏฺโฐ, นิคฺคหีตาคโม, อสฺสุตฺตญฺจฯ ตชฺช หิํสายํ, ตชฺเชติ ยาย, สา ตชฺชนี, ยุ, นทาทิฯ มชฺเฌ ติฏฺฐตีติ มชฺฌิมาฯ นตฺถิ นามมสฺสาติ อนามิกา, สกตฺเถ โกฯ อติสเยน ขุทฺทกาติ กนิฏฺฐาฯ ยุวปฺปานํ กน, กณ วา อิยิฏฺเฐสุฯ

[267] ตชฺชนฺยาทีหิ ยุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ปสาริเต สติ ปเทสาทิกา จตสฺโส สญฺญา กมโต สิยุํ, ยถา – ตชฺชนียุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ปเทโสฯ ทิส เปกฺขเนฯ มชฺฌิมยุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต ตาโล, ตล ปติฏฺฐายํฯ อนามิกาสหิเต องฺคุฏฺเฐ ตเต โคกณฺโณ, โคกณฺณสทิสตฺตา, ตปฺปมาณตฺตา วา โคกณฺโณ, อถ วา โคกณฺโณ นาม เอโก มิควิเสโส, ตกฺกณฺณสทิสปฺปมาณตฺตา โคกณฺโณ, ตาโล จ โคกณฺโณ จ ตาลโคกณฺณาฯ ลิงฺคเภทา ‘‘ตาลโคกณฺณวิทตฺถี’’ติ น วุตฺตํ, กนิฏฺฐายุเต องฺคุฏฺเฐ ตเต วิทตฺถิ, วิตโนตีติ วิตตฺถิ, วิตตฺถิ เอว วิทตฺถิ, ตนุ วิตฺถาเร,ติ, ตสฺส โถฯ วิทตฺถิฯ ‘‘กมา ตโต’’ติปิ ปาโฐฯ

กุญฺจิโต สงฺโกจิโต ปาณิ ปสตาขฺโย, ปปุพฺโพ สร คติยํ, โตฯ ปมาณปฺปกรณโต วิตตญฺชลิเยวายํ กวีหิ อิจฺฉิโตฯ สมฺปุฏญฺชลิ ปนายํ, ปสาริตสหิตา [ปสาริตสหิตตฺตา (ก.)] ยสฺส องฺคุลิโย ภวนฺตีติฯ

กุญฺจิโต จ ตตงฺคุฏฺโฐ, สปตาโกติ สมฺมโต;

ปตาเกหิ ตุ หตฺเถหิ, สมฺปุฏญฺชลิ อิจฺฉิโตฯ

เทวตานํ ครูนญฺจ, ปิตูนญฺเจ’จฺฉิโต ปุเร;

อตฺถปฺปกรณาทีหิ, เภโท เญยฺโย ตหิํ ตหิํฯ

ยถา ชลญฺชลิํ ททาติ, อญฺชลินา ปิวติ, เทโวยํ กตญฺชลิริติฯ ปุฏญฺชลิสฺส วา วกฺขมานตฺตา อิธ วิตตญฺชลิเยวฯ

[268] ติกํ สปฺปโกฏฺเฐ วิตตกเรฯ รมุ กีฬายํ, ตโน, มโลโป, รตนํ, มณิพุทฺธาทีสุ จฯ

กุก อาทาเน, อุ , ทฺวิตฺตํฯ หส ธาตุมฺหา โถ, โต วา, หตฺโถ, หตฺถสหิตตฺตา วา ปโกฏฺโฐ หตฺโถฯ

ทฺวยํ สมฺปุฏญฺชลิมฺหิฯ กรมโย ปุโฏ กรปุโฏ, อญฺช พฺยตฺติคติกนฺตีสุ, อลิ, อญฺชลิฯ กรปุโฏ จ อญฺชลิ เจติ กรปุฏญฺชลีฯ

ทฺวยํ นเขฯ กเร ชายติ รุหตีติ กรโชฯ นตฺถิ ขํ อินฺทฺริยํ เอตฺถาติ นโข, สญฺญาสทฺทตฺตา น อตฺตํ, อวิสยตฺตา วาฯ ปุนพฺภโว, กรรุโห, นขโรติปิ นขสฺส นามานิฯ

ทฺวยํ ปุฏงฺคุลิกเรติขฺยาเต มุฏฺฐิมฺหิฯ ขฏ อิจฺฉายํ, ณฺวุ, ขท หิํสายํ วา, ทสฺส โฏฯ มุ พนฺธเน,ติ, ตสฺส โฐ, ทฺวิตฺตํฯ

[269] ปสฺสทฺวยวิตฺถตา ปสฺสทฺวเยปิ วิตตา ปสาริตา สหกรา สปาณโย ทฺเว พาหู พฺยาโม นาม, พฺยามียเต อเนนาติ พฺยาโม, วิปุพฺโพ ยาม อญฺเฉฯ อุทฺธํ อุปริ ตตา วิตตา ภุชา จ โปโส จ เตสํ สมุทิตานํ ปมาณสทิสํ ปมาณํ ยสฺส ตสฺมิํ อุทฺธนฺตตภุชโปสปฺปมาเณ โปริสสทฺโท วตฺตติฯ ภุชสทฺเทน สหกรา ภุชา คยฺหเต, เอกสฺส ปมาณสทฺทสฺส โลโป, ปุริสสฺส ปมาณํ โปริสํฯ ปุริสสทฺโท เจตฺถ สกรภุชปุริสํ วทติ, ตีสุ, ยถา – โปริสํ ชลํ, โปริโส หตฺถี, โปริสี ยฏฺฐิฯ

[270] ทฺวยํ อุรสิฯ อุส ทาเห, โร, สโลโป, อร คติมฺหิ วา, อสฺสุกาโรฯ หร หรเณ, โย, รสฺส โทฯ

โกฬํ [โกฏฺฐ (ก.)] , ภุชนฺตรํ, วกฺโขติปิ อุโรนามานิฯ ติกํ อุโรเชฯ ตนุ วิตฺถาเร, ตโนติ อิจฺฉนฺติ ถโน, ตสฺส โถ, ถน เทวสทฺเท, ถน โจริเย วาฯ กุจ สงฺโกจเน, กุโจฯ ปโย ขีรํ ธาเรตีติ ปโยธโรฯ กุโจ จ ปโยธโร จาติ ทฺวนฺโทฯ

ถนคฺคสฺมิํ ถนสฺส อคฺเค จูจุกํ, นปุํสเกฯ ‘‘จูจุโก โส กุจานน’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา 16.77] ตุ รตนโกโส, จุ จวเน, อุโก, ทฺวิตฺตํ, ทีโฆ จ, จูจุกํ, จนฺจุ คติยํ วา, อุโก, นโลโป, อสฺสูกาโร, จูจุกํฯ

ทฺวยํ ปิฏฺเฐ กายสฺส ปจฺฉาภาเคฯ ปิฏ สทฺทสงฺฆาเตสุ, โตฯ อิตรตฺร ติ, ปิสุ เสจเน วาฯ

[271] ติกํ ตนุมชฺเฌฯ มชฺเฌ ภโว มชฺโฌฯ ลค สงฺเค, อฯ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ จตุกฺกํ อุทเรฯ กุส อกฺโกเส, ฉิ, สสฺส โจฯ คห อุปาทาเน, อนิ, อีมฺหิ คหณี, คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ วา คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส, เตโชธาตุมฺหิ ปน ยถาภุตฺตาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณีฯ อุปุพฺโพ ทร คมเนฯ อุทรติ อุทฺธํ คจฺฉติ วายุ ยตฺราติ อุทรํฯ คุ สทฺเท, อโภ, ทฺวิตฺตาทิ, คพฺโภฯ ปิจณฺฑ ชฐร ตุนฺทาปฺยตฺรฯ

กุจฺฉิสมฺภเว กุจฺฉิฏฺเฐ โกฏฺโฐ, อนฺโต จาติ อิเม ทฺเว วตฺตนฺติ, กุส อกฺโกเส, โต, โฐ วาฯ อม คมนตฺโถ, โตฯ

[272] จตุกฺกํ กฏิยํฯ หนธาตุมฺหา ยุ, หสฺส ทฺวิตฺตํ, หสฺส โช, หนสฺส โฆ จ, ชฆนํฯ นิจฺฉเยน ตมตีติ นิตมฺโพ, ตมุธาตุมฺหา โพฯ สู ปสเว, ณิฯ กฏ วสฺสาวรเณสุ, กฏฺยเต อาวรียเต วตฺถาทีหิ กฏิ, อิ, เอเต ทฺเว นาริยํฯ เอตฺถ จ ชฆนสทฺเทน อิตฺถิกฏิยา อคฺคภาโค, นิตมฺพสทฺเทน อิตฺถิกฏิยา ปจฺฉาภาโค, เสสทฺวเยน กฏิสามญฺญํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, วุตฺตญฺจ ‘‘ปจฺฉา นิตมฺโพ ถีกฏฺยา, ชฆนํ ตุ ปุโร ภเว’’ติ [อมร 16.74]ฯ

[273] ลิงฺคนฺตํ ลิงฺคสามญฺเญฯ องฺเค สรีเร ชายตีติ องฺคชาตํ, องฺคสทฺโท สรีรวาจโก, องฺคเมตสฺสตฺถีติ กตฺวาฯ รหสิ ฐาเน ชาตํ องฺคํ รหสฺสงฺคํ, สตฺตมิยาโลโป, อิสฺสตฺตํ, สสฺส ทฺวิตฺตญฺจฯ วตฺเถน คุยฺหิตพฺพนฺติ วตฺถคุยฺหํฯ มิห เสจเน, กรเณ ยุ, มิหติ เรโตมุตฺตานิ เยนาติ เมหนํฯ นิปุพฺโพ มิห เสจเน, โต, นิมิตฺตํฯ อุตฺตมงฺคตฺตา วรงฺคํฯ วช คติยํ, อสฺสีกาโร, ปจฺจเยหิ วินา ชายตีติ วา พีชํ, วิรหตฺตโชตโก หฺเยตฺถ วิกาโรฯ ผล นิปฺผตฺติยํ, ผลติ เอเตน ปุตฺตนฺติ ผลํฯ ลิงฺคติ ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉติ เยนาติ ลิงฺคํฯ

ลิงฺค คมเน, ลีนํ อปากฏํ องฺคนฺติ วา ลิงฺคํฯ เอเตสุ พีชผลสทฺทา อณฺเฑปิ วตฺตนฺติฯ

ทฺวยํ ปุริสลิงฺคปสิพฺพเกฯ อม คมเน, โฑ, อณสทฺทตฺโถ วา, โฑ, อฑิ อณฺฑตฺเถ วา, โตฯ กุส อกฺโกเส, โณฯ อณฺฑสทฺโท เจตฺถ พีเชปิ, อณฺฑโกโสติ สมุทิตมฺปิ โกสสฺส นามํ, ‘‘กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหา’’ติ [ปารา. 13, 14] หิ วุตฺตํ, อมรโกเสปิ [อมรโกเส 16.76] อณฺฑโกโสติ สมุทิเตเนว นามํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อณฺฑสฺส พีชสฺส โกโส อณฺฑโกโสติ วิคฺคโห กาตพฺโพฯ

ทฺวยํ อิตฺถิยา องฺคชาเตฯ ยุ มิสฺสเน, อธิกรเณนิ, โยนิ, อิตฺถิยํ ปุเม จายํ, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ตสฺมิํฯ ภชนฺติ อสฺมินฺติ ภคํฯ มารมนฺทิร มารกูปา จาตฺรฯ

[274-275] ติกํ อิตฺถิปุริสานํ สมฺภเวฯ สุจิสฺส ปฏิปกฺโข อสุจิ, อิการนฺโต, ทฺวีสุ, สมฺภวลิงฺโค วาฯ สํปุพฺพา ภูธาตุมฺหา อฯ สก สามตฺถิยํ, โต, ตสฺส โก, อสฺสุตฺตํ, สุจ โสเก วา, โกฯ

ทฺวยํ วจฺจมคฺเคฯ ปุนนฺติ อเนนาติ ปายุฯ

ปู ปวเน, อุ, อูสฺสาโย, ปย คมนตฺโถ วา, ปยติ วจฺจมเนนาติ ปายุ, กรเณ อุ, อยํ ปุริเส ปุลฺลิงฺเค วตฺตติฯ คุท กีฬายํ, อฯ อปานํปฺยตฺรฯ

อฏฺฐกํ วจฺเจฯ คูถ กรีโสสฺสคฺเค, คุป โคปเน วา, โถฯ กิร วิกิรเณ, อีโส, กรีสํฯ วร วรณสมฺภตฺตีสุ, โจ, คูถญฺจ กรีสญฺจ วจฺจญฺเจติ ทฺวนฺโท, ตานิ วิกปฺเปน ปุเม วตฺตนฺติ, นิจฺจํ นปุํสเก, ปุลฺลิงฺคตฺตํ เตสํ กตฺถจิเยว, สพฺพตฺร นปุํสกตฺตเมว พหุลนฺตฺยตฺโถฯ มล จลเน, อ, มล ธารเณ วาฯ สก สตฺติยํ, สสฺส โฉฯ อุจฺจารียเต ชหฺยเตติ อุจฺจาโร, อุปุพฺโพ จรธาตุ จชเน, อุกฺขิปเน จ วตฺตติฯ มิห เสจเน, โล, วณฺณวิปริยโย, ฬตฺตญฺจฯ อวกรียเตติ อุกฺกาโร, อวสฺสุตฺตํ, กิร วิกฺขิปเนฯ สมลํปฺยตฺรฯ สมุ อุปสเม, อโลฯ

ทฺวยํ มุตฺเตฯ สุ สวเน, สวนํ สนฺทนํ, จุราทิ, โณฯ มุจ โมจเน, โต, มุตฺต ปสฺสาเว วาฯ อุจฺจเต กถียเตฯ โคมุตฺเต ควํ สมฺพนฺธินิ มุตฺเต ปูติมุตฺตสทฺโท วตฺตติฯ อชฺช ปวตฺตมฺปิ หิ ตํ ทุคฺคนฺธภาเวน ปูติมุตฺตนฺเตฺวว วุจฺจติ, ยถา ‘‘ปูติกาโย’’ติฯ อสฺสาทีนํ มเล ฉกณสทฺโท, สก สตฺติยํ, ยุ, สสฺส โฉฯ

[276] นาภิยา อโธภาโค วตฺถิ นาม, โส ทฺวีสุฯ วตฺถิ มุตฺตปุฏํฯ ‘‘มุตฺตาสยปุโฏ วตฺถิ’’ริติ [จินฺตามณิฏีกา 16.73] รตนมาลาฯ วสติ มุตฺตเมตฺถาติ วตฺถิ, วส นิวาเส,ติ, ตสฺส โถ, ตฺถิปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ

อุจฺฉงฺคํ องฺกญฺจ อิเม ทฺเว อุโภ สทฺทา ปุเม วตฺตนฺติฯ อุสฺสชฺชติ เอตฺถาติ อุจฺฉงฺคํ, สช สงฺเค, สสฺส โฉ, ทฺวิตฺตํฯ องฺก คมนตฺโถ, อ, องฺโก, อถ วา องฺก ลกฺขเณ, อ, องฺโก, ‘‘อุจฺฉงฺคจิหเนสฺว’งฺโก’’ติ อมรโกเส [อมร โกเส 23.4]ฯ

ทฺวยํ ชาณูปริภาเคฯ อร คมเน, อุ, อสฺสูกาโรฯ สนฺช สงฺเค, อาสชฺชติ วตฺถมตฺราติ สตฺถิ, ถิฯ อูรุ จ สตฺถิ เจติ ทฺวนฺโท, นปุํสเกปิฯ

ติกํ ชาณุมฺหิ, อูรุโน ปพฺพํ คณฺฐิ อูรุปพฺพํฯ ชน ชนเน, ณุฯ ทฺวิตฺเต ชณฺณุฯ

[277] ทฺวยํ ปาทคณฺฐิมฺหิฯ คุป รกฺขเณ โผ, สกตฺเถ โกฯ ปาทสฺส คณฺฐิ ปาทคณฺฐิฯ ฆุฏิกาปฺยตฺรฯ ฆุฏ ปริวตฺตเน, ฆุฏฺยเต อเนเนติ ฆุฏิกา, ณฺวุฯ

ทฺวยํ ปาทสฺส ปจฺฉาภาเค โคปฺผกสฺสาโธ ภาเคฯ ปุเม ตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ ปส พาธนผุสเนสุ,ติ, ตสฺส โณ, สสฺส โห, วณฺณวิปริยโย, ณิปจฺจเยน วา สิทฺธํฯ สการวณฺณาคเม วุทฺธิยญฺจ ปาสณฺหิฯ เอลิปฺยตฺร, อิล คติยํ,ติ, ตโลโปฯ

ทฺวยํ ปาทคฺเคฯ ปาทสฺส อคฺคํ ปาทคฺคํฯ ปกฏฺฐํ ปทํ ปปทนฺติ กมฺมธารโยฯ ‘‘ปปโท’’ติปิ ปาโฐฯ ติกํ ปาเทฯ ปท คติมฺหิ, โณ, ปชฺชเตติ ปาโทฯ ปชฺชเต คจฺฉตีติ, อฯ จรมฺหา กรเณ ยุ, จรณํ, อิทํ ปุเม วิกปฺเปน, นิจฺจํ นปุํสเกฯ องฺฆิปฺยตฺร, อหิ คติยํฯ อิ, หสฺส โฆฯ

[278] ทฺวยํ หตฺถาทฺยวยเวฯ องฺคิ คตฺยตฺโถ, อฯ อวปุพฺโพ ยุ มิสฺสเน, อฯ ปตีโก, อปฆโนปฺยตฺรฯ ปติปุพฺพา อิมฺหา โกฯ อปปุพฺพา หนิมฺหา อ, ฆนาเทโส จฯ

ทฺวยํ ปสฺสฏฺฐิมฺหิฯ ปา รกฺขเณ, สุ, ฬิการวณฺณาคโม, สกตฺเถ โก, ปสฺส โผฯ อฬาคเม ผาสุกาฯ ‘‘ปาสุฬิกา, ปาสุกา’’ติปิ ปาโฐฯ ผุส สมฺผสฺเสติปิ ธาตุ, ตทา อุปจฺจยาทิฯ

ทฺวยํ อฏฺฐิมตฺเตฯ อสุ เขปเน, อิ, สสฺส ฏฺโฐ, อฏฺฐิ, อิทํ ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตติฯ ธา ธารเณ, ตุ, อิตฺถีฯ กีกสํ, กุลฺลํปฺยตฺรฯ คลสฺส กณฺฐสฺส เหฏฺฐิมนฺเต ชาตมฏฺฐิ คลนฺตฏฺฐิฯ อก คมเน, โข, สกตฺเถ โกฯ

[279-280] ทฺวยํ สิรโสฏฺฐิขณฺเฑฯ สมุทิเต ตุ กโรฏิ, อิตฺถี [อมร 16.69]ฯ กปุ สามตฺถิเย, อโร, กํ สีสํ ปาเลตีติ วา กปฺปโร, รสฺโส, ลสฺส รตฺตญฺจฯ

กํ ปาลยตีติ , กมฺมาทิมฺหิ โณฯ ‘‘สิโรฏฺฐิมฺหิ กปาโล’ถี, ฆฏาทิสกเลปิเจ’’ติ รุทฺโท [จินฺตามณิฏีกา 16.68]ฯ กปาโล อถีติ [อนิตฺถีติ อตฺโถ] เฉโทฯ กปาลสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺโคฯ กฑิ เฉเท, อโรฯ มหตี สิรา มหาสิรา, สิราติ จฯ สิ พนฺธเน, โรฯ

ติกํ สุสิรวตฺยํ วายุวหนฺตสิรายํฯ ติวิธา หิ กายสิรา เอกา วายุวหา, อปรา สุตฺตมิวาฏฺฐิพนฺธินี, อญฺญา อาหารวาหินี อนฺตขฺยาฯ ตตฺร ตติเยน ปฐมา, ปฐมทุติเยหิ ทุติยา จ ทีปิตา, ตติยา ปน ปรโต วกฺขติฯ นห พนฺธเน, อรุฯ สิ พนฺธเน, โรฯ ธม สทฺเท, ยุฯ นทาทิ, อนิ วา, ธมนีฯ

ตติยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รสคฺคสา’’ตฺยาทิฯ รสํ คสตีติ รสคฺคสา, คส อทเนฯ รสํ หรติ เนตีติ รสหรณี, ยุ, นทาทิฯ

ติกํ มํเสฯ มน ญาเณ, โสฯ มิส สทฺเท, อาปุพฺโพ อามสเน วาฯ ปิส อวยเว, โตฯ ปลลํ, กพฺพํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ อาตปาทินา สุกฺขมํเสฯ ติลิงฺคกนฺตูติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ วล, วลฺล สํวรเณ, อูโร, อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, วลฺลูราฯ อุทฺธํ ตตฺตํ อุตฺตตฺตํฯ ตป สนฺตาเป, โตฯ

[281] จตุกฺกํ โลหิเตฯ รุห ชนเน, โต, อิโต วาฯ รุนฺฌเต จมฺเมนาติ รุธิรํ, อิโรฯ โสณ วณฺเณ, โตฯ รญฺช ราเค, โตฯ อสํ, ขตชํปฺยตฺร [ขตา ชายเต (จินฺตามณิฏีกา 16.64)]ฯ

ติกํ เขเฬฯ ลา อาทาเน, อโล, อิตฺถิยมา, ลล อิจฺฉายํ วา, อิตฺถิยมาฯ เขล คติยํ, อฯ ขล จลเน, สญฺจเย วา, โณ, ฬตฺตํ, ขํ วา อากาสํ อิลตีติ เขโฬฯ อิล คติยํ, กมฺมนิ โณ, อิล คติมฺหิ วา, อ, อิสฺเสฯ

ทฺวยํ ปิตฺเตฯ มา ปริมาเณ, ธุฯ มท อุมฺมาเท วา, ณุ, ทสฺส โธฯ มายูติ ปาเฐ มย คติยํ, ณุฯ มาธุมายุสทฺทา ทฺเว ปุริเส ปุลฺลิงฺเคฯ อปิทธาตีติ ปิตฺตํฯ อปิปุพฺโพ ธา ปิธาเน, โต, อโลโป, ภุชาทิ, ปิตฺตํ, นปุํสเกฯ

ทฺวยํ เสมฺเหฯ สิลิส สิเลสเน, จุราทิ, สิลิสฺยเต อตฺเรติ เสมฺโห, มน, ลิสสฺส โห, วณฺณวิปริยโยฯ อิตรตฺร อุโม, สิเลสุโมฯ กโผปฺยตฺร, เกน โตเยน ผาติ วุทฺธิ ยสฺส กโผ, เนรุตฺโตฯ

[282-283] วิลีโน วิภูโต สฺเนโห วสาตฺยุจฺจเต, วส นิวาเส, อาฯ ทฺวยํ อวิลีนสฺเนเหฯ มิท สฺเนหเน, โณฯ วป พีชสนฺตาเน, อ, วปาฯ ‘‘วปา วิวรเมเทสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห, อมรโกเส ปน เมทาทีนเมกตฺถตา ทีปิตา, วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘เมโท ตุ วปา วสา’’ติ [อมร 16.64]ฯ

ติกํ จนฺทนสุวณฺณาทฺยลงฺการกตสรีรโสภายํฯ กปุ สามตฺถิเย, อากปฺปนํ อากปฺโป, โณฯ

‘‘เนปจฺเฉ เคหมตฺเต จ, เวโส เวสฺยาคเหปิ [เวสฺสคเหปิ (ก.)] เจ’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 16.99] รภโสฯ วส กนฺติยํ, วิสิ พฺยาปเน วา, โณฯ นิสฺเสสโต ปถนํ ปขฺยานํ เนปจฺฉํ, ปถ ปขฺยาเน ฆฺยณฯ ปฏิกมฺมํ, ปสาธนํปฺยตฺรฯ

ฉกฺกํ หาราทฺยาภรเณฯ มฑิ ภูสายํ, กรเณ ยุฯ สาธ สํสิทฺธิยํ, ยุ, สาฐ สงฺขารคตีสุ วา, ปสาฐนํ, มุทฺธชทุติโยตฺรฯ ภูส อลงฺกาเร, กรเณเยว ยุฯ อาภริยฺยเต ตนฺติ อาภรณํ, ภร ภรเณ, กมฺมนิ ยุฯ อลํ วิภูสนํ กริยฺยเตเนเนติ อลงฺกาโร, โณฯ ปิฬนฺธ ภูสเน, กรเณ ยุฯ ปริกฺขาโรปฺยตฺร [ปริกโรปฺยตฺร (ก.)]ฯ

ทฺวยํ มกุเฏฯ กิร วิกิรเณ, อีโฏฯ มกิ มณฺฑเน, อุโฏฯ มุกุโฏติปิ ปาโฐ, เอเต ทฺเว อนิตฺถีฯ

ทฺวยํ มกุฏคฺคฏฺเฐ นายกมณิมฺหิฯ มกุฏจูฬายํ จุมฺพิตา มณิ จูฬามณิฯ มกุฏสิรสิ จุมฺพิตา มณิ สิโรมณิฯ

[284] ทฺวยํ อุณฺหีสปฏฺเฏฯ สิรโส เวฐนํ สิโรเวฐนํฯ อุปุพฺโพ นห พนฺธเน, อีโส, วณฺณวิกาโรฯ ยํ พหุกาลํ เทพฺยามนุสฺเสสฺวปิ ภวติ, ตตฺร กณฺณาภรเณ กุณฺฑลาทิทฺวยํฯ กุฑิ ทาเห, อโลฯ เวฐ เวฐเน, กณฺณสฺส เวฐนํ กณฺณเวฐนํ, มุทฺธชทุติโยยํฯ

ติกํ ตาฬกาขฺเย กณฺณาภรเณฯ กณฺณานํ ภูสนํ กณฺณิกา, กณฺณา ภูสเน พหุลลกฺขเณ ณิโกฯ กณฺณจฺฉทนํ ปูรติ เยน โส กณฺณปูโรฯ กณฺณสฺส วิภูสนํ กณฺณวิภูสนํ, กรเณ ยุฯ ตาลปตฺตํปฺยตฺรฯ

[285] ทฺวยํ คีวาภรเณฯ กณฺฐสฺส ภูสา กณฺฐภูสา, ถีฯ คีวายํ ภวํ คีเวยฺยํ, ภวตฺเถ เอยฺโย, คีวาย อาภรณํ วา คีเวยฺยํ, คีวโต อาภรเณ เอยฺโยฯ

ทฺวยํ มุตฺตาวลิยํฯ หรียเต มโน เยน หาโรฯ มุตฺตานํ อาวลิ ปนฺติ มุตฺตาวลิฯ หาราสทฺโทปฺยตฺรฯ

จตุกฺกํ ปโกฏฺฐาภรเณฯ ปโกฏฺโฐ นาม กปฺปรสฺสาโธภาโคฯ นี นเย, อุโร, อิยาเทโสฯ วล สํวรเณ, อโย, อนิตฺถี, นิยุโรปิฯ กฏ วสาวรณคตีสุ, ณฺวุฯ ปริ สมนฺตโต หรติ จิตฺตํ ยนฺติ ปริหารกํ, ณฺวุฯ อวาปโกปฺยตฺรฯ

[286-287] ทฺวยํ มุตฺตาทิฆฏิตวลยวิกตฺยาภรเณฯ

กา สทฺเท, กณปจฺจโย, กณ สทฺเท วา, ทฺวิตฺตํ, กงฺกณํ, กกิ คตฺยตฺเถ วา, ยุ, กกิ โลลฺเย วา, กงฺกติ เยนาติ กงฺกณํ, กรเณ ยุฯ กรสฺส ภูสา กรภูสา, ถีฯ

ทฺวยํ ขุทฺทฆณฺฏิกายํฯ กิํ กุจฺฉิตํ กณตีติ กิงฺกณี, นทาทิฯ กิงฺกิณีติปิ ปาฐนฺตรํ, ตทา ยทาทิฯ ขุทฺทา เอว ฆณฺฏา ขุทฺทฆณฺฏิกา, สกตฺเถ โก, ฆฏ จลเนฯ

ทฺวยํ องฺคุลฺยาภรเณฯ องฺคุลิยํ ภวํ องฺคุลียกํ, อีโย, สกตฺเถ โก, องฺคุลีนมาภรณํ องฺคุลฺยาภรณํฯ อุมฺมิกาปฺยตฺรฯ ตเมวางฺคุลียกํ สากฺขรมกฺขรวนฺตํ ‘‘มุทฺทิกา, องฺคุลิมุทฺทา’’ติ โจจฺจเตฯ มุท โตเส, ณฺวุ, อา, มุทฺทิกา, ผลวิเสเสปฺยยํฯ องฺคุลิยํ ภวา มุทฺทา องฺคุลิมุทฺทาฯ

ทฺวยํ อิตฺถิกฏฺยาภรเณฯ รส สทฺเท, กตฺตริ ยุ, อา, รสนาฯ สาเยว อินีมฺหิ รสนีฯ ‘‘สาเร ธนิมฺหิ รสนํ, ชิวฺหายํ รสนา น โส’’ติ รุทฺโทฯ เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ นิรุตฺติ, เมหนินฺทฺริยสฺส มาลาตฺยตฺโถฯ กาญฺจี สตฺตกี, สารสนํปฺยตฺรฯ

เอกยฏฺฐิ ภเว กาญฺจี, เมขลา ตฺว’ฏฺฐยฏฺฐิกา;

รสนา โสฬสา เญยฺยา, กลาปา ปญฺจวีสติ [กลาโป ปญฺจวีสโก (จินฺตามณิฏีกา 16.108)]ฯ

ติกํ โสวณฺเณ ปคณฺฑภูสเนฯ ปคณฺโฑ นาม กปฺปรสฺโสปริภาโคฯ เก สทฺเท, อุโร, ยาคโมฯ องฺค คมเนฯ โทฯ พาหุมูลสฺส, พาหุมูเล วา ภวํ วิภูสนํ พาหุมูลวิภูสนํฯ

[288] จตุกฺกํ อิตฺถิจรณวิภูสเนฯ องฺคทาการํ ปาทภูสนํ ปาทงฺคทํฯ มชิ สทฺทตฺโถ, อีโร, ปาเท กฏกํ ปาทกฏกํฯ อูนํ ปาทํ ปูเรตีติ นูปุโร, วณฺณวิปริยโยฯ

ปาทกฏโก จ นูปุโร เจติ กฏกสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคปิ ปวตฺตนโต ทฺวนฺทสมาโสฯ ตุลาโกฏิ, หํสโกปฺยตฺรฯ ตุล คติโกฏิลฺเยฯ กุฏิลโกฏิตฺตา ตุลาโกฏิ, ปุเมฯ หํสคติตฺตา หํสโกฯ

[289] มุขผุลฺลาทโย อลงฺการปฺปเภทา สิยุํฯ มุขผุลฺลํ นาม สุวณฺณมโย มุขาลงฺกาโร, มุเข ผุลฺลตีติ มุขผุลฺลํ, ผุลฺล วิกสเน, ทนฺตาทีสุ สุวณฺณมยาลงฺกาโรปิ มุขผุลฺลเมวฯ อุณฺณตํ สุวณฺณาทิรจิตํ นลาฏาภรณํ, อุปุพฺโพ นมุ นมเนฯ เอตฺถ จ มุขผุลฺลุณฺณตานํ วิเสสํ วิปริยเยนาปีติ วทนฺติฯ คาวีนํ ถนาการตฺตา คตฺถนํ, โอสฺสตฺตํ, ตเมว อุตฺตมตฺตา อุคฺคตฺถนํ, จตุยฏฺฐิโก หารเภโทฯ คมุ คมเน, ณฺวุ, ทฺวิตฺตํ, อสฺสิตฺตญฺจ, คิงฺคมกํ, พาตฺติํสยฏฺฐิโก หารเภโทวฯ อาทินา อทฺธหาโร, มาณวโก, เอกาวลี, นกฺขตฺตมาลาทโย หารเภทา จ สงฺคยฺหนฺติ [อมร 16.106]ฯ

[290] ปชฺชํ วตฺถมตฺเตฯ จิล วสฺสเน, จิลฺยเต อจฺฉาทียเตติ, โณ, ถิยํ เจลีฯ ฉท สํวรเณ, อาปุพฺโพ กรเณ, ยุฯ วส อจฺฉาทเน, วสฺยเต อจฺฉาทียเตติ วตฺถํ, โถฯ ณมฺหิ วาโสฯ ยุมฺหิ วสนํฯ อม คมเน, กรเณ ยุ, อํสุกํ, รํสิปริยาโยปฺยยํฯ อมฺพ สทฺเท, กตฺตริ อโรฯ ปฏ คมเน, กรเณ อ, โสภนเจเลปฺยยํฯ

ทุ คมเน, กรเณ โส, ทฺวิตฺตํ, ทุรูปํ อสติ เขปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุรูปํ อสติ ทีเปตีติ วา ทุสฺสํ, ทุปุพฺโพ อส ทิตฺติยํ ฯ จล วสเน, อสฺโสตฺตํ, ฬตฺตญฺจฯ สฏ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุ, ณฺวุฯ

[291] ปชฺชํ วตฺถเภเทฯ ตตฺราทิทฺวยํ ทุกูลขฺเย วตฺเถฯ ขุ สทฺเท, โม, ขุมสทฺทา วิกาเร โณ, ขุมาย วิกาโร โขมํ, ขุมา นาม อตสี, ตพฺพกฺกลสมฺภวํ วตฺถํ, วาจฺจลิงฺโคยํฯ กูล อาวรเณ, ทุกฺเขน กุลฺยเตติ ทุกูลํ, ทุเมหิ ชาตํ กูลนฺติ วา ทุกูลํฯ เกจิ ปน ‘‘ทุกูลมฺปิ เอกํ วตฺถนฺตรํ, น โขมนาม’’นฺติ วทนฺติฯ ตํ ‘‘โขม’มฏฺเฏ ทุกูเล จ, อตสีวสเนปิ จ’’, ‘‘โขม’มฏฺเฏ ทุกูเลจา’’ติ นานตฺถสงฺคหติกณฺฑเสเสสุ [นานตฺถสงฺคห 3.3.295] วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ โกโส นาม กิมิคพฺโภ, ตโต ชาตตฺตา โกเสยฺยํ, เอยฺโย, ‘‘โกเสยฺยํ กิมิโกโสตฺถ’’นฺติ [อมร 16.111] หิ วุตฺตํฯ โกเสยฺยเมว โธตํ ปฏฺฏุณฺณํ นาม, วุตฺตญฺจ ‘‘ปฏฺฏุณฺณํ โธตโกเสยฺย’’นฺติ [อมร 16.113]ฯ ปตฺตุณฺณนฺติปิ ปาฐนฺตรํฯ ปฏฺฏุณฺณรฏฺเฐ ชาตตฺตา ปฏฺฏุณฺณนฺติปิ วทนฺติฯ กมุ กนฺติยํ, กมนียตฺตา กมฺพโล, รงฺกุนามกสฺส หริณวิเสสสฺส โลเมนสญฺชาตวตฺถํ [รางฺกวํ วิคโรมชํ (อมร 16.111)], อโล, วาคโม จ มชฺเฌฯ วาสทฺโท กมฺพลสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ รลฺลโกปิ [อมร 16.116] กมฺพลปริยาโยฯ สณ สทฺเท, กตฺตริ อ, สโณ นาม ถิรตฺตโจ เอโก รุกฺขโยนิ, ยสฺส ตเจน เกวฏฺฏาทโย ชาลาทีนิ กโรนฺติ, สณสฺส วิกาโร สาณํ, วตฺถํฯ มิคโลมานิ โกฏฺเฏตฺวา สุขุมานิ กตฺวา กตมมฺพรํ โกฏุมฺพรํ, กุฏ เฉทเน, อุสฺโส, อสฺสุ, โกฏุมฺพรฏฺเฐชาตตฺตา วา โกฏุมฺพรํฯ

ภงฺคํ นาม โขมาทีนิ สพฺพานิ เอกชฺฌานิ โวมิสฺเสตฺวา กตวตฺถํ, ภนฺช อวมทฺทเน, อถ วา ภงฺคํ นาม สาณผลํ, ตพฺพิการตฺตา วตฺถํ ภงฺคํ, วุตฺตญฺจ นานตฺถสงฺคเห ‘‘ภงฺคา สาณาขฺยสสฺเสปี’’ติฯ สสฺสสทฺเทน เจตฺถ ผลํ วุตฺตํ, ‘‘รุกฺขาทีนํ ผลํ สสฺส’’นฺติ [อมร 14.15] วจนโตฯ ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิฯ วตฺถนฺตรํ วตฺถวิเสโสฯ อาทินา กปฺปาสาทโยปิ คหิตาฯ

[292-293] จตุกฺกํ ปริธานภูเต อโธวตฺเถฯ อโธภาเค วสียเตติ นิวาสนํ, นิสทฺโท อโธภาคสฺส โชตโกฯ วส อจฺฉาทเน, กมฺมนิ ยุฯ พาหุลฺเยน อนฺตเร มชฺเฌ ภวํ อนฺตรียํ, อีโยฯ สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโทฯ อนฺตเร ภวํ อนฺตรํ, โณฯ อนฺตเร มชฺเฌ ภโว วาโส อนฺตรวาสโก, สกตฺเถ โกฯ อุปสํพฺยานํปฺยตฺร [อมร 16.117]ฯ

ปญฺจกํ อุปริธาเนฯ วร อจฺฉาทเน, ปปุพฺโพ, กมฺมนิ โณ, อุภยตฺราปิ วุทฺธิ, ปาวาโรฯ อุตฺตรสฺมิํ เทหภาเค อาสชฺชเตติ อุตฺตราสงฺโค, อา ปุพฺโพ สญฺช สงฺเคฯ อุปริ สํวียเต ปิธียเต พาหุลฺเยนาติ, ยุฯ อุปสํปุพฺโพ วี ตนฺตสนฺตาเนฯ อุตฺตรสฺมิํ เทหภาเค ภวํ วิชฺชมานํ อุตฺตรํ, อุตฺตรียญฺจ, โณ, อีโย จฯ สํพฺยานํปฺยตฺรฯ

นวํ วตฺถํ อหตนฺติ มตํ กถิตํ, น หญฺญติ ยํ ปาสาณาทีหีติ อหตํฯ ตนฺตโต อจิรมาหริตํ วตฺถํฯ อนาหตํ, นิปฺปวาณิ, ตนฺตกํปฺยตฺรฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อนาหตํ นิปฺปวาณิ, ตนฺตกญฺจ นวมฺพเร’’ติ [อมร 16.112]ฯ

ทฺวยํ จิรกาลตฺตา นิทฺทเส ชิณฺณวตฺเถฯ นตฺถิ อนฺโต ทสา ยสฺส นนฺตกํ, สกตฺเถ โกฯ กุจฺฉิโต ปโฏ กปฺปโฏ, กปฺป วิตกฺเก วา, อโฏฯ ทฺวยํ อถิรวตฺเถ, ชิณฺณวสนํ อถิรํ วตฺถํฯ ‘‘ปฏ’’อิติ จรติ โผฏตีติ ปฏจฺจรํ, ปฏจฺจรเมว ปฬจฺจรํ, ฬตฺตํฯ

[294] ทฺวยํ โกฏิกาทิสนฺนาเห, โจเฬ จฯ กจ พนฺธเน, อุโก, นิคฺคหีตาคโม จฯ วาณํ สรํ วารยตีติ วารวาโณ, กมฺมนิ โณ, อภิธานโต วารสฺส ปุพฺพนิปาโต, อนิตฺถิยเมเตฯ วตฺถสฺส อวยเว ทสาสทฺโท อิตฺถีฯ ‘‘ทสา วตฺยมวตฺถายํ, วตฺถํเส พหุมฺหิ ทฺวิสู’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 16.114] รภโสฯ ทา เฉทเน, กมฺมนิ โส, รสฺโสฯ

อุตฺตมงฺคมฺหิ สีเส โย กญฺจุโก สุวณฺณาทิมโย, โส ‘‘นาฬิปตฺโต’’ติ กถิโตฯ นาฬิปตฺโต ตํสณฺฐาโน สุวณฺณาทิปโฏ นาฬิปตฺโตฯ สีสกํ, สิริยํ, สิโรหนฺติปิ ตสฺส นามานิฯ

[295] ติกํ ทีฆตฺเตฯ อาปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, โณฯ อา ภุโส ยาติ คจฺฉตีติ วา อายาโม, ยา คติปาปุเณสุ, โมฯ ทีฆสฺส ภาโว ทีฆตาฯ รุห ชนเน, โณฯ

ทฺวยํ วิตฺถาเรฯ วตฺถวิสเย ‘‘โอสาโร’’ติ รูฬฺเหฯ สมนฺตโต นยฺหตีติ ปริณาโห, นห พนฺธเน, โณฯ วิตฺถาเรน สรณํ วิสาโร, โส เอว วิสาลตาฯ

[296] จตุกฺกํ จีวเรฯ อรหตํ ธโช อรหทฺธโช, รูฬฺหิยา ตทญฺญจีวเรสุฯ กสาเยน, กสาเวน จ รตฺตํ กาสายํ, กาสาวญฺจ, สมานลิงฺคตฺตา ทฺวนฺโทฯ จิ จเย, อีวโรฯ วตฺถขนฺเธหิ จียเตติ จีวรํฯ

มณฺฑลาทโย ตทงฺคานิ สมูหภูตสฺส จีวรสฺส อวยวานิฯ มฑิ ภูสายํ, อโล, มณฺฑลํฯ จีวรปริยนฺโตยํ มหาปถวิยา จกฺกวาฬปพฺพโต วิย จีวรสฺส สมนฺตโต ติฏฺฐติฯ วิวฏฺโฏ นาม จีวรมชฺฌคตมคฺโค, โส หิ วิสุํ วิสุํ วฏฺฏตีติ วิวฏฺโฏติ วุจฺจติ, วฏฺฏ อาวฏฺฏเนฯ กุสิ นาม มคฺคานํ มชฺฌคตวตฺถขณฺฑํ, กุส เฉทเน, กมฺมนิ อิ, กุสิ, ปุมิตฺถิยํฯ

[297] ผลาทีนํ ยานิ จตฺตาริ สนฺติ, เอตา วตฺถสฺส โยนิโย การณานิ ตโต ตทุปฺปตฺติโตฯ กปฺปาสิกํ วตฺถํ ผาลํ นาม ผลวิการตฺตา, วิกาเร โณ, ตีสุฯ ยถา – ผาโล ปโฏ, ผาลา เจลี, ผาลํ วตฺถํฯ โขมาทโย ปน ปฏา ตจพฺภวา ตจโต สญฺชาตาฯ

[298] โกเสยฺยํ วตฺถํ กิมิชํ นามฯ มิคโลมมยนฺตุ กมฺพลํฯ ทฺวยํ พฺยวธายกปเฏ, กณฺฑปเฏปีติ เกจิฯ สมานตฺถา เอเต ทฺเว ตุลฺยตฺถาตฺยตฺโถฯ ชุ คติยํ, ภูวาทิ, ชุ พนฺธเน วา, ยุ, อนกาเทโส, สา อิตฺถีฯ ติโร กรียติ ปิธียติ ยาย, สา ติโรกรณี, ยุฯ ปติสีราปฺยตฺรฯ ปติปุพฺโพ สิ พนฺธเน, โรฯ

[299] ทฺวยํ อุปริพนฺธปเฏ, อถสทฺโทตฺร ลิงฺคาทิโชตโกฯ อุทฺธํ โลจเต พนฺธียเตติ อุลฺโลจํ, ลุจ ทสฺสเนฯ จนฺทาตเป วิตนฺยเตติ วิตานํ, ตนุ วิตฺถาเร, โณ, จุราทิฯ ทฺวยมฺปิ ปุนฺนปุํสกนฺติ อีริตํ กถิตํฯ

ทฺวยํ สินาเนฯ นห โสเจ, กรเณ ยุ, สินา โสเจ, กรเณ ยุ, ‘‘สินาเน’’ติ สตฺตมฺยนฺตํ ปทํฯ ทฺวยํ กุลฺยาทินา [กุฏฺยาทินา (ก.), กุชฺชนาทินา (นิสฺสย), กุงฺกุมหลิทฺทาทินา (จินฺตามณิฏีกา 16.121)] องฺคนิมฺมลีกรเณฯ อุพฺพตฺตียเต วิสารียเต มลมเนเนติ อุพฺพตฺตนํ, วตุ วตฺตเน, ภูวาทิฯ มชฺช สุทฺธิยํ, ยุฯ สมนฺติ ทฺวยมิทํ สมานตฺถํฯ

[300] ติกํ นลาฏกเต จิตฺตเกฯ ติลกากติ ติลโกฯ จิตฺตกากติ จิตฺตกํฯ

จกาเรน ตมาลปตฺตากติ ตมาลปตฺตํ ฯ สามญฺเญน วิเสสกํ, อุโภ วิเสสกติลกา อนิตฺถี, เสสทฺวยํ นปุํสกํ [อมร 16.123]ฯ

ติกํ จนฺทเน, จทิ หิลาทเน, หิลาทนํ สุขาปนํ, ยุฯ คนฺธานํ สาโร อุตฺตโม คนฺธสาโร, คนฺธยุตฺโต สาโร ถิรํโส วา คนฺธสาโรฯ มลยทีปคิริมฺหิ ชายตีติ มลยโชฯ ภทฺทสิรีปฺยตฺรฯ

[301] ติกํ ปีตจนฺทเนฯ ‘‘โคสีส’’อิติ ปพฺพเต มลเย เทเส ชาตํ โคสีสํ, โค วิย ชลํ วิย สีตนฺติ วา โคสีตํ, ตเทว ตสฺส สการํ กตฺวา โคสีสํฯ ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย เตลปณฺณิกํฯ มนํ หรตีติ หริ, ตเมว จนฺทนนฺติ หริจนฺทนํฯ ปีตสารุ, สุสีตํปฺยตฺรฯ โคสีสาทโย ตโย ปุเม, นปุํสเก จ วตฺตนฺติฯ

จตุกฺกํ รตฺตจนฺทเนฯ ติลปณฺณปฺปมาณปณฺณยุตฺตตาย ติลปณฺณีฯ ปุริเมน เภทกรณตฺถํ น วุทฺธิฯ ปตฺตมงฺคมสฺเสติ ปตฺตงฺคํ, ขุทฺทปณฺณตาย อปฺปธานปตฺตมิจฺจตฺโถฯ ‘‘องฺคํ คตฺตนฺติ โกปาย-ปตีเกสฺวปฺปธานเก’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ รญฺช ราเค, เหตุกตฺตริ ยุฯ รตฺตวณฺณตาย รตฺตญฺจ ตํ จนฺทนญฺเจติ รตฺตจนฺทนํ, อมรโกเส ปน ‘‘โคสีสาทีนิ รตฺตจนฺทนนฺตานิ วิเสเส วตฺตนฺตี’’ติ [อมร 16.131] วุตฺตานิฯ ตตฺร โคสีสสฺส ยถาวุตฺโตเยวตฺโถฯ ธวลํ, สุสีตลํ, จนฺทนํ, เตลปณฺณิกํ มลยปพฺพตเทสชเมวฯ หริ มณฺฑูโก, ตทากาเร ปพฺพเต ชาตํ จนฺทนํ หริจนฺทนํฯ ปกฺกมฺพผลคนฺธิ ปีตวณฺณํฯ ติลปณฺณีปตฺตงฺคานิ รตฺตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนสฺส นามานิฯ

ทฺวยํ รตฺตจนฺทเนฯ อถ วา ติลปณฺยาทีนิ จตฺตาริ โลหิตจนฺทนสทิสสฺส รตฺตสารสฺส เอกสฺส จนฺทนวิเสสสฺส นามานิฯ กุจนฺทนํปฺยตฺรฯ ‘‘ปตฺตงฺคํ รญฺชนํ รตฺตํ, ปตฺรงฺคญฺจ กุจนฺทน’’นฺติ รตนมาลายํฯ

[302] ทฺวยํ วณิชาทีนํ ‘‘กาเฬยา’’อิติ รูฬฺเหปีตกฏฺเฐฯ กาฬวณฺณํ อนุสรติ สีเลนาติ กาฬานุสารี, กาฬวณฺณชนโกตฺยตฺโถฯ กาฬํ ชเนตีติ กาฬิยํ, ‘‘กาฬียกนฺตุ กาเฬยํ, วณฺณทํ กนฺติชาสก’’นฺติ [ชาสกํ กนฺติทายกํ (จินฺตามณิฏีกา 16.126)] พฺยาฑิฯ

ติกํ อครุสามญฺเญฯ ลู เฉทเน, โหฯ ลหุนามตฺตา อครุฯ รสฺส ลตฺเต อคลุ, ทฺวยํ ปุเมฯ วํสิกํ, ราชารหํ, กิมิชํ, โชงฺคกํปฺยตฺรฯ

อสฺมิํ อครุมฺหิ กาเฬ สติ ‘‘กาฬาครู’’ตฺยุจฺจเตฯ มลฺลิกาปุปฺผคนฺธิ อครุ ปน มงฺคลฺโยจฺจเตฯ

ทฺวยํ สลฺลกีทเวฯ ตุรุกฺโข วุตฺโตฯ ปิฑิ สงฺฆาเต, ณฺวุฯ สิหโล, ยาวโณปฺยตฺรฯ

[303] ทฺวยํ มิคนาภิยํฯ กตฺถ สิลาฆายํ, อูโร, นทาทิ, สกตฺเถ โกฯ มิคสฺส มโท มิคมโท, มิโค มรติ เยนาติ วา มิคมโร, โส เอว มิคมโทฯ

ทฺวยํ กุฏฺเฐฯ กุฏ เฉทเน, โฐ, โต วา, ‘‘กุฏาทีหิ โฐ’’ติ โฐ, กุฏฺฐํ, โรคเภเทปิฯ อตฺตโน ฉายูปคเต อเช ปาเลตีติ อชปาลกํ, ณฺวุฯ ปาริภาพฺยํ, ปากลํ [ผาลกี (ก.)], อุปฺปลํ, วาปฺปํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ปิฑงฺเคฯ โรคํ ลุนนฺโต องฺคติ คจฺฉตีติ ลวงฺโคฯ เทวานํ กุสุมํ ปุปฺผํ เทวกุสุมํฯ สิริสญฺญํปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ กุงฺกุเมฯ กสฺมีรรฏฺเฐ ชาตํ กสฺมีรชํฯ อคฺคิสิขํ, วรํ, วลฺลีกํ, ปีตนํ, รตฺตสงฺโกจํ, ปิสุนํ, ธีรํ โลหิตจนฺทนํปฺยตฺรฯ

[304] ทฺวยํ ธุนเกฯ ยกฺเขหิ กโต ธูโป ยกฺขธูโป, ยกฺโข เทโวฯ สชฺชรุกฺขสฺส สิเลโส สชฺชุลโสฯ อสฺสุ, สิโลโป, เอสฺสตฺตญฺจ, สชฺชสฺส รโส ทโว สชฺชุลโส, อสฺสุ, ลตฺตญฺจฯ สชฺชรโสติปิ ปาโฐฯ ราโล, สพฺพรโส, พหุรูโปปฺยตฺรฯ

ติกํ ตกฺโกเลฯ ตกฺก วิตกฺเก, โอโลฯ กุล สงฺขฺยาเน, ณฺวุฯ โกสยุตฺตํ ผลเมตสฺสาติ โกสผลํฯ ทฺวยํ ชาติผเลฯ โกสสหิตํ ชาติผลเมตสฺสาติ ชาติโกสํฯ ชาติผลเมตสฺส, น กิตฺติมนฺติ ชาติผลํฯ

[305] ปชฺชทฺธํ กปฺปูเร, ฆโน หุตฺวา สรตีติ ฆนสาโรฯ

อพฺภมิว สิตํ สิตพฺโภ, อภิธานโต ปุพฺพนิปาโต, กปฺป สามตฺถิเย, อูโรฯ จนฺทสญฺโญ, หิมวาลุโก, หิมาวฺหโยปฺยตฺรฯ

ปชฺชทฺธํ ลาขายํ, อา ภุโส รตฺตํ กโรตีติ อลตฺตโก, ลตฺตํ, กฺวิฯ ยุ มิสฺสเน, ณฺวุฯ ลาข โสสเน, อ, ลา อาทาเน วา, โขฯ ชน ชนเน, ตุ, นโลโปฯ ทุมามโยปฺยตฺรฯ

[306] ทฺวยํ สรลทฺทเวฯ สิริยา ลกฺขิยา อาวาโส สิริวาโสฯ สรลนามกสฺส รุกฺขสฺส ทโว รโส สรลทฺทโวฯ ปายโส, วกธูโป, สิริเวฏฺโฐปฺยตฺรฯ ‘‘สิริวาเส ปรมนฺเน จ, ปายโส สมฺมโต ปุเม’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 16.129] รุทฺโทฯ ทฺวยํ อญฺชเนฯ อญฺชุ พฺยตฺติมกฺขนคติกนฺตีสุ, ยุฯ กชฺช พฺยสเนฯ กชฺชติ โรคนฺติ กชฺชลํ, อโลฯ

ทฺวยํ คนฺธคาหาปนจุณฺเณ, วส หิํสตฺโถ, วสติ ทุคฺคนฺธนฺติ วาโส, โณ, วาส อุปเสวายํ วา, วส นิวาเส วาฯ โส เอว จุณฺณํฯ ยุช โยเค, กมฺมนิ โณ, วาโส เอว โยโค วาสโยโคฯ ทฺวยํ วิเลปนมตฺเตฯ วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ, จุราทิฯ วณฺณยตีติ วณฺณกํฯ ณฺวุฯ ลิป อุปเทเหฯ วิเลปียเตติ วิเลปนํ, กมฺมนิ ยุฯ

[307] โย คนฺธมาลฺยธูปาทีหิ วตฺถตมฺพุลาทีนํ สงฺขาโร, ตํ ‘‘วาสน’’มิตฺยุจฺจเต, วาส อุปเสวายํ, วาสียเต สงฺขรียเตติ วาสนํ, ยุฯ

ติกํ ปุปฺผทาเมฯ มา มาเน, โล, มล ธารเณ วา, อฯ มาโลว มาลฺยํฯ ทม คติยํ, ปุปฺผานิ ทมนฺตฺยตฺเรติ ปุปฺผทามํ, ปุปฺผานํ ราสิกรณฏฺฐานมิจฺจตฺโถฯ ทา ลวเน วา, โมฯ อมรโกเส ปน ‘‘มาลามาลฺยานิ มุทฺธนิ ปวตฺตาย มาลาย นามานี’’ติ [อมร 16.135] วทติฯ มาลมาลฺยสทฺทา ปุปฺเผปิ, ‘‘มาลา มาลฺยํ ปสุเน’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ ทฺวยํ คนฺธคฺคาหิเต วตฺถาโทฯ ภู สตฺตายํ, กมฺมนิ โต, วุทฺธาทิฯ วาสาเปติ คนฺธํ คาหาเปติ ยนฺติ วาสิตํ, วส นิวาเส, กมฺเม โต, ตีสุ, ยถา – ภาวิโต ปโฏ, ภาวิตา เจลี, ภาวิตํ วตฺถํฯ วาสิโต, วาสิตา, วาสิตํ วตฺถํฯ

[308] ปญฺจกํ มุทฺธมาลายํฯ ตสิ อลงฺกาเร, ภูวาทิฯ อุทฺธํ ตสียเตติ อุตฺตํโสฯ สิขายํ ชาโต เสขโร, โรฯ มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ อเวฬา, อว รกฺขเณ, เอโล, ฬตฺตํฯ ‘‘อาเวฬา’’ติปิ ปาโฐ, ทีฆตฺตํฯ เสขโร จ อาเวฬา จาติ ทฺวนฺโทฯ มุทฺธนิ อลงฺกตํ มาลฺยํ มุทฺธมาลฺยํ, ตสฺมิํฯ อวปุพฺโพ ตสิ อลงฺกาเร, อุทฺธํ ตสียเตติ อวตํโส, โส เอว วฏํสโก, สกตฺเถ โก, ตสฺส โฏ, อเนกตฺถตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ อุทฺธํภาวโชตโก เจตฺถ อวสทฺโทติ ตโถตฺตํฯ

ติกํ เสยฺยายํฯ สยนฺตฺยสฺสํ เสยฺยา, โยฯ สยนฺตฺยตฺเรติ สยนํ, เสนญฺจฯ อุภยตฺรปิ อธิกรเณ ยุ, อิสฺเส, เอ อย, อิตรตฺร เอตฺตํ, ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ อโลโป จ, สยนีปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ มญฺเจฯ ปริปุพฺโพ อกิ ลกฺขเณ, โณ, อิโลโป, รสฺส ลตฺตํฯ มจิ ธารโณจฺฉายปูชเนสุ, ภูวาทิ อ, สกตฺเถ โกฯ ขฏาปฺยตฺร, ขฏฺยเต อากงฺขเต สยนตฺถิเกหีติ ขฏา, ขฏ อากงฺขายํฯ

[309] ทฺวยํ มญฺจาธาเรฯ มญฺจสฺส อาธาโร มญฺจาธาโรฯ ปฏิปชฺชติ ปวตฺตติ เสยฺยา เยน, โส ปฏิปาโทฯ มญฺจงฺเค มญฺจาวยเว อฏนิสทฺโท อิตฺถิยํ, อฏ คมนตฺโถ, อนิ, ยุ วา, นทาทิ, รสฺโสฯ

[310] กุฬีรปาทาทโย อิเม จตฺตาโร มญฺจนฺตรา มญฺจเภทา สิยุํฯ ตตฺถ กุฬีโร กกฺกฏโก ตสฺส สณฺฐานปาทตฺตา กุฬีรปาโทฯ อฏนิยํ อาหจฺโจ, อาหจฺจ วา ปาโท ติฏฺฐติ ยสฺสาติ อาหจฺจปาโท, ปุพฺพปกฺเข ‘‘ริจฺจา’’ติ โยควิภาเคน ริจฺจปจฺจยนฺโต อาหจฺจสทฺโท, ปรปกฺเข ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโต, ยสฺส อฏนิฉิทฺเท ปาโท ปวิสิตฺวา ติฏฺฐติ, โส อาหจฺจปาโทฯ มส อามสเน, อาโร, สกตฺเถ โกฯ ยสฺส ปาทจฺฉิทฺเท อฏนิ ปวิสิตฺวา ติฏฺฐติ, โส มสารโกฯ พุนฺเทน ปาเทน สห เอกาพทฺธา อฏนิ ยสฺส โส พุนฺทิกาพทฺโธ, เอการสฺสิตฺตํฯ เอตฺถ จ มชฺเฌ ทฺวินฺนํ มญฺจานํ ลกฺขณํ วิปริยเยนาปิ วทนฺติฯ

[311] ทฺวยํ สีสาธาเรฯ วิเสเสน สีสํ วหตีติ พิพฺโพหนํ, ยุ, พตฺตํ, อสฺโสตฺตญฺจฯ อุปธียเต สีสาสนํ กรียเตติ อุปธานํ, ยุ, ธา ธารเณฯ

ติกํ สามญฺญปีเฐฯ ปีฐ หิํสาสํกิเลเสสุ, ภูวาทิ, ณฺวุ, อาฯ ยทาทินา เก ปจฺจเย อิตฺถิกตากาเร ปเร ปุพฺโพ อกาโร อิการมาปชฺชเต, ‘‘เก’’ติ กิํ? เจตนาฯ ‘‘ปจฺจเย’’ติ กิํ? พกาฯ ‘‘อิตฺถี’’ติ กิํ? ปาจกาฯ ‘‘กต’’อิติ กิํ? วุตฺตกมฺมา, กมฺมปจฺจโยยํ, ตปจฺจเย ปีฐํ [โมคฺคลฺลาน 4.142 สุตฺตมฺปิ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ อาสเต อสฺมินฺติ อาสนํฯ

ทฺวยํ อุตฺตมารหปีเฐฯ กุจ สํปจฺจนโกฏิลฺยปติถมฺภวิเลขเนสุ, โฉฯ ภทฺทํ กลฺยาณํ ปีฐํ ภทฺทปีฐํฯ คชทนฺตาทิมยเกสมชฺชนิยมฺปิ ทฺวยมิทมาหุฯ ตทา ปสาธนี, กงฺกติกาปฺยตฺรฯ ปีฐนฺตเร ทีฆปีเฐ อาสนฺที มตาฯ สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นทาทิ, พินฺทาคโม จฯ

[312] อายามวิตฺถารวเสน มหนฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โกชโว’’ติ มโต, กุชุ เถยฺยกรเณ, โณ, กุยํ ปถวิยํ ชวตีติ วา โกชโว, ชุ คติยํฯ ทีเฆน โลเมน ยุตฺโต อาสนปฺปเภโท ‘‘โคนโก’’ติ มโต, คุ สทฺเท, ยุ, สกตฺเถ โก, อุสฺโสตฺตํฯ

ทฺวยํ อตฺถรเณฯ มิคโลมปุณฺณตาย ชาตํ อุณฺณามยํฯ ถร สนฺถรเณ, ปาทิปุพฺโพว, น กทาจิปิ ปาทิรหิโต, อา ภุโส ถรียเตติ อตฺถรณํ, ยุฯ

ทฺวยํ สํสิพฺพนจิตฺตเกฯ จิตฺตรูปมสฺสตฺถีติ จิตฺตกํฯ พาหุลฺเยน น อิการาคโมฯ วาเนน สํสิพฺพเนน สญฺชาตํ จิตฺตรูปมสฺสาติ วานจิตฺตกํ, สกตฺเถ โกฯ

[313] ทฺวยํ นิรนฺตรปุปฺผปเฏฯ ฆนํ สนฺธิภูตํ ปุปฺผรูปเมตฺถาติ ฆนปุปฺผํฯ ปฏลเมติสฺสาตฺถีติ ปฏลิกา, อิโกฯ ทฺวยํ พหุมุทุโลเม เสตวตฺเถฯ สิ เสวายํ, สิวตฺถิเกหิ เสวียเตติ เสโต, โตฯ ปฏ คมเน, ณฺวุ, ปฏิกา, อทฺเธนฺทุปาสาเณปิฯ

ทฺวีสุปิ ปริยนฺเตสุ ยสฺสา ทสา สนฺติ, สา อุทฺทโลมี, อุทิตํ ทฺวีสุ โลมํ ทสา ยสฺสา สา อุทฺทโลมี, อิสฺสตฺตํ, ทฺวิตฺตญฺจฯ เอกสฺมิํ ปริยนฺเตเยว ทสา ยสฺสา เอกนฺตโลมี, เอกสฺมิํ อนฺเต ปริยนฺเต โลมํ ทสา ยสฺสาตฺถีติ เอกนฺตโลมี, อุทฺทโลมี จ เอกนฺตโลมี เจติ อุทฺทโลมิเอกนฺตโลมิโน, ‘‘ปทานํ สนฺธิ วตฺติจฺฉาโต, น สมาสนฺตรเคสู’’ติ วุตฺเตปิ คาถาภาวโต ฉนฺโทหานิภยา วิสนฺธิฯ ยตฺถ ปน คาถายมฺปิ [อคาถายมฺปิ (?)] วิสนฺธิ ‘‘ธมฺมสํวณฺณนาย’นฺติอาทิมาหา’’ตฺยาทีสุ, ตตฺถ กถนฺติ? ‘‘น สมาสนฺตรงฺเคสู’’ติ อิมสฺสานิจฺจตฺตา ตตฺถาปิ น โทโส, ‘‘เนน นิทฺทิฏฺฐมนิจฺจ’’นฺติ หิ ปริภาสิตํ [นฆฏิตํ อนิจฺจํ (ปริภาเสนฺทุเสขร 97)]ฯ

[314] ตเทว ยถาวุตฺตทฺวยเมว โสฬสนฺนํ อิตฺถีนํ นจฺจโยคฺคํ นจฺจสฺส โยคฺยฏฺฐานภูตํ ‘‘กุตฺตก’’มิตฺยุจฺจเตฯ หิ ปทปูรเณฯ ‘‘นจฺจโยคฺยมฺหี’’ติปิ ปาโฐ, ตทา ภาวสตฺตมีฯ

กโรนฺติ เอตฺถ นจฺจนฺติ กุตฺตกํ, กร กรเณ, โต, อสฺสุ, ภุชาทิ, สกตฺเถ โกฯ

สีหาทิรูเปหิ วิจิตฺตรูปํ วตฺถํ, อาสนํ วา วิกติกา นาม ภเว, เอกสฺเสว หิ กตฺตุโน ปกติวิกติสงฺขาตาวตฺถาวเสน ทฺวิตฺตํ, วตฺติจฺฉาวเสน ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทญฺจ โหติ, ยถา – มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ, สตฺตปฺปกรณานิ อภิธมฺโม นาม ภวนฺติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาตีติฯ ยตฺร หิ ปกติยา วา วิกติยา วาติ ทฺวินฺนมฺปิ วุตฺตตา สิยา, ตตฺร วาจโก ปกติยาเยว สงฺขฺยํ คณฺหาติ, เนตรสฺส ตนฺนิสฺสิตภาเวนาปฺปธานโต [กจฺจายนสาเร 6-7 คาถาสุ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ ยทา ปน ปกติยา สมฺพนฺธาทิภาวํ วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อญฺญตฺถสฺสาภาวา วิกติปฺยุจฺจเต วาจเกน, ยถา – เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, อิธ ปน ลิงฺคเภเทเนว วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ วิกติกา ภเว’’ติฯ วิกรียเตติ วิกติฯ

[315] กฏฺฏิสฺสโกเสยฺยสงฺขาตานํ ทฺวินฺนมตฺถรณานํ กรณปฺปการํ ทสฺเสตุํ อริยาสามญฺญมาห ‘‘กฏฺฏิสฺส’’มิจฺจาทิฯ โกสิยกฏฺฏิสฺสมยํ โกสิยสุตฺตกฏฺฏิสฺสวาเกหิ ปกตมตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํ นาม, วิรูเปกเสสวเสน โกสิยญฺจ กฏฺฏิสฺสญฺจ กฏฺฏิสฺสานิ, เตหิ ปกตํ อตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํฯ โกสิยสุตฺเตน ปกตนฺตุ อตฺถรณํ โกเสยฺยํ นามฯ รตนปติสิพฺพิตนฺติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ วิเสสนํ, อตฺถรณญฺจ อิติ กมา กมโต ‘‘ภเว’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ

อตฺถรณสทฺทสฺสานุณฺณามเยสฺวปิ ปวตฺตนโต เอตฺถาปิ ‘‘อตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ, ยถา – สุตฺตํ กมฺมนฺติฯ เอตฺถ จ จกาโร ปาทนฺตตฺตา ครูสุ คณฺหิตพฺโพ, เตเนว หิ สตฺตปญฺญาสมตฺตา ปริปุณฺณา โหนฺติ, อริยาย หิ ปฐมปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ตถา ตติเย, ทุติเย อฏฺฐารส, จตุตฺเถ ปนฺนรสมตฺตาติ สมฺปิณฺฑิตา สตฺตปญฺญาสมตฺตา โหนฺติฯ

[316] ติกํ ทีเปฯ ทีป ทิตฺติยํ, ทิวาทิฯ ทิปฺปตีติ ทีโป, โณฯ ‘‘ปทีโป’’ติ อญฺญปทนิวตฺตนตฺถํ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ชุติ ทิตฺติยํ, ภูวาทิ, โณฯ

ทฺวยํ อาทาเสฯ ‘‘ปุเม ตู’’ติ ตฺวนฺตํ ลิงฺคปทํฯ อาทิสฺสเต อสฺมินฺติ อาทาโส, โณ, อาปุพฺโพ ทิส เปกฺขเน, อิสฺสาฯ ทิปฺปติ เอตฺถาติ ทปฺปโณ, ยุ, อิสฺสตฺตํฯ มกุโรปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ จมฺมมยกีฬาคุฬเกฯ วาสภวเนหิ ยุวตีหิ สห กีฬาสมฺภวา เญยฺยา, ตปฺปกฺกเมนสฺสาภิธานํฯ คุฑิ เวธเน, ณุโก, อุสฺเส, คุทฺท กีฬายเมว วา, ตทา ทสฺส ณฺโฑฯ กทิ อวฺหาเน โรทเน จ, ณุโก, กุทฺท กีฬายเมว วา, อุสฺสตฺตํ, ปุพฺพทสฺส โนฯ

ทฺวยํ พีชนีมตฺเตฯ วฏิ วิภาชเน, ตาลวณฺเฏหิ กตตฺตา ตาลวณฺฏํฯ วณฺฏํ นาม พีชนาทิกรณตฺถํ วิสุํ ภาชิโต ตาลปตฺตาวยโว, ตาลวณฺฏสทฺทสฺส ยถาวุตฺตวจนตฺถโยเคปิ สติ สญฺญาสทฺทตฺตา พีชนีสามญฺเญ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ยทา ปน ตาลวณฺเฏหิ กตพีชนิเมว วตฺตุมิจฺฉติ, ตทา เอเกน ตาลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ตาลตาลวณฺฏ’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ ยถา – ติลสฺส เตลํ, สุคตสฺส สุคตจีวรนฺติฯ

พิชนฺติ วายุนา โยชยนฺติ ยาย , สา พีชนี, ยุ, นทาทิ, ยุช โยเค, ยสฺส โว, อุสฺสี, วช คติยํ วา อสฺสีฯ พฺยชนํปฺยตฺรฯ

[317] ทฺวยํ จงฺโกฏเกฯ กุฏ เฉทเน, สกตฺเถ โกฯ กรฑิ ภาชนตฺเถ, โกฯ ทฺวยํ กปฺปูราทิสมฺปุเฏ [สรูปกาทิสมฺปุเฏ (ก.)]ฯ สมุคฺคจฺฉตีติ สมุคฺโค, กฺวิฯ ปุฏ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, อฯ

ปชฺชทฺธํ เมถุเนฯ คามวาสีนํ ธมฺโม อาจาโร คามธมฺโม, คามสทฺเทน เจตฺถ คามวาสิโน วุตฺตา, ยถา ‘‘คาโม อาคโต’’ติฯ อสตํ อสปฺปุริสานํ ธมฺโม, สทฺธมฺมปฏิปกฺขตฺตา วา อสทฺธมฺโมฯ พฺยย ขเย, พฺยยติ พลเมเตนาติ พฺยวาโย, มชฺเฌ วาคโม, อถ วา วิคโต อโย วุฑฺฒิ ตสฺมาติ อวาโย, อติสโย อวาโย พฺยวาโยฯ มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ สมานจฺฉนฺทานํ อาจาโร เมถุนํ, ตทญฺเญสุ อุปจาโร, รมุ รมเน, ภาเว, กรเณ วาติฯ

[318] จตุกฺกํ วิวาเหฯ วห ปาปุเณ, โณฯ อุปปุพฺโพ ยมุ อุปรเม, อฯ อญฺญมญฺญสฺส ปาณิโน คหณํ ปาณิคฺคโหฯ นี นเย, อฯ อุพฺพาโห, ปาณิปีฬนํปฺยตฺรฯ

ธมฺมกามตฺถา ตโย วคฺคา วุจฺจนฺเตฯ อาคมนิทฺทิฏฺโฐ สมาจาโร ธมฺโมฯ วิสยวิสยิสนฺนิปาตชํ สุขํ กาโมฯ

สพฺโพปกรณํ อตฺโถฯ สโมกฺขกา โมกฺขสหิตา ธมฺมกามตฺถา จตุพฺพคฺโค วุจฺจนฺเตฯ ติวคฺเคน วิสํยุตฺโต โมกฺโข นิพฺพานํฯ ตุลฺยพเลหิ ปน ธมฺมาทีหิ จตูหิ ปธาเนหิ จตุภทฺร [อมร 17.57] มุจฺจเตฯ

[319-320] ทฺวยํ ขุชฺเชฯ กุจฺฉิตํ วชฺชตีติ ขุชฺโช, กสฺส โข, วโลโป, โณฯ คฑิ นินฺทายํ, อุโลฯ

ติกํ รสฺสสรีเร ปุคฺคเลฯ รส สทฺเท, โสฯ พฺยามปฺปมาณํ น ลาตีติ วามโน, เนรุตฺโตฯ รสฺโส จ วามโน เจติ ทฺวนฺโทฯ ลกุฑิ วามนตฺเถ, อ, สกตฺเถ โก, ลกุ วิย ฆฏิกา วิย เฑติ ปวตฺเตตีติ วา ลกุณฺฑโกฯ

ปญฺจกํ ปงฺคุฬชเนฯ ปเรน องฺคตีติ ปงฺคุโฬ, อุโลฯ ปีเฐน สปฺปติ สีเลนาติ ปีฐสปฺปี, สปฺป คมเน, อุปจฺจเย ปงฺคุ, ทฺวีสุฯ ฉินฺโน คมนาทิอิริยาปโถ ยสฺสาติ โส ฉินฺนิริยาปโถฯ วิคตา อกฺขสทิสา ชงฺฆา ยสฺสาติ ปกฺโข, ยถา หิ รถสฺส อกฺเข ภินฺเน คมนํ น สิชฺฌติ, ตเถว ตสฺสาปิ อกฺขชงฺฆาย ภินฺนายาติ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ

ทฺวยํ ขญฺเชฯ ขชิ คติเวกลฺเย, ภูวาทิ, ขญฺชตีติ, อฯ โขฑิ คติปฏิฆาเต, โกฯ

ทฺวยํ อวากฺเยฯ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา มิคสทิโสติ มูโค, อิสฺสูฯ สุญฺญํ วโจ ยสฺสาติ โส สุญฺญวโจฯ

หตฺถาทิวงฺโก ปุริโส ‘‘กุณี’’ตฺยุจฺจเตฯ กุณนํ กุโณ หตฺถาทิเวกลฺยํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณี, อถ วา กุณ สงฺโกจเน, อี, กุจฺฉิตํ นยตีติ วา กุณี, ณตฺตํ, ‘‘หตฺเถน กุณี, ปาเทน กุณี’’อิจฺจาทิปโยคาฯ ทฺวยํ อปางฺคทสฺสเน ชเนฯ วล สํวรเณ, อิโรฯ กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโร, อุสฺเสฯ

[321] ทฺวยํ นิกฺเกสสีเสฯ นิกฺเกสํ สีสเมตสฺส, ขล ขลเน, สญฺจเย จ, อาโฏ, นิกฺเกสตฺตา ขํ ตุจฺฉํ สีสํ ลาตีติ ขลฺลาโฏ, โฏฯ

ติกํ ขุรมุณฺฑสีเสฯ มุณฺฑ ขณฺฑเน, ภูวาทิ, อฯ ภณฺฑ ปริภาสเน, อุ, สกตฺเถ โก, มุณฺฑโก, มุณฺฑิโกปฺยตฺรฯ

อกฺขีนํ มชฺเฌ เอเกนากฺขินา สุญฺโญ กาโณ นาม, กณ สทฺทคตินิมีลเนสุ, โณ, กณติ นิมีลตีติ กาโณ, ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกเนวกฺขินาฯ อฏฺฐกถาทีสุ ปน ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ, อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ [สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.132] วุตฺตํฯ ทฺวเยน อกฺขิทฺวเยน สุญฺโญ อนฺโธ นาม, อนฺธ ทสฺสนูปสํหาเร, อฯ

[322] ทฺวยํ นฏฺฐโสตปฺปสาเทฯ พนฺธ พนฺธเน, อิโรฯ นโลโปฯ สุติ กณฺโณ หีโน วิกโล ยสฺสาติ สุติหีโนฯ เอโฬปฺยตฺรฯ

ติกํ คิลานสามญฺเญฯ คิล หาสกฺขเย, ยุ, พฺยาธิโรโคสญฺชาโต ยสฺส พฺยาธิโตฯ อต สาตจฺจคมเน, อธิกรเณ, กตฺตริ วา อุโร, อาตุโร, ทีฆาทิฯ อามยาวี, วิกโต, อปฏุ, อพฺภมิโต, อพฺภานฺโตปฺยตฺรฯ

อุมฺมาโท วาตาทิปโกโป โรควิเสโส, ตพฺพติ อุมฺมตฺโต, มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ วาตาทิโทเสหิ มทยตีติ อุมฺมาโท, โณฯ ขุชฺชาทโย อุมฺมตฺตนฺตา วาจฺจลิงฺเค ยุตฺตตาย วาจฺจลิงฺคิกา, ยถา – ขุชฺโช ปุริโส, ขุชฺชา อิตฺถี, ขุชฺชํ นปุํสกํฯ อุมฺมตฺโต ปุริโส, อุมฺมตฺตา อิตฺถี, อุมฺมตฺตํ นปุํสกํฯ

[323] นวกํ โรคมตฺเตฯ ตกิ กิจฺฉชีวเน, ภูวาทิ, อา ภุโส ตงฺกตีติ อาตงฺโก, อฯ อม โรเค, โย, มย คติมฺหิ วา, อถ วา อม โรเค, จุราทิ, อามยติ รุชฺชตีติ อามโย, อ, การิตโลปาภาโวฯ

วิธ วิชฺฌเน, วิชฺฌตีติ พฺยาธิ, อิ, อการวณฺณาคโม, พาธ วิพาธายํ วา, ตทา ยาคโม, วิวิธา วา อาธโย มโนปีฬา ยสฺมิํส พฺยาธิ, ‘‘ปุเม อาธิ มานสี พฺยถา’’ติ [อมร 8.28] หิ อมรโกเส วุตฺตํฯ โรเคคโท, กุเวรายุเธ คทา, คโท ภาถริกณฺหสฺส, ‘‘อามเย จายุเธ คทา’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเหฯ รุช โรเค, กตฺตริ โณ, รุชา อิตฺถีฯ คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญํฯ กล คติสงฺขฺยาเนสุ, น กลติ เยน ตํ อกลํ, ตเมว อกลฺลํ, โลฯ พาธ วิพาธายํ, ภูวาทิ, อฯ อุปตาโปปฺยตฺรฯ

ทฺวยํ ขยโรเค, รสาทิสตฺตธาตุโย โสสยตีติ โสโส, สุส โสสเน, ทิวาทิ, โณฯ ขิ ขเย, ขยตีติ, อฯ ยกฺขา, ราชยกฺขาปฺยตฺรฯ ยกฺข ปูชายํ, จุราทิฯ

[324] ทฺวยํ นาสโรเคฯ อปิหิตา นาสา อเนนาติ ปีนาโส, ปีนโสปิฯ อุปสคฺคโต นาสาย พหุพฺพีหิมฺหิ นสาเทสํ กุพฺพนฺติ [ปาณินิ 5.4.119], อปิสฺสาการโลโป วณฺณนาโส, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ ‘‘โสโส ยกฺขา ราชยกฺขา, ปตีสฺสาโย ตุ ปีนโส, อาปีนโส ปติสฺสาโย’’ติ รภโสฯ ปติสฺสโยปฺยตฺรฯ เวชฺชคนฺเถ อิเมสํ ปีนสปติสฺสายานํ เภโท อภิหิโต –

อานหฺยเต ยสฺส วิสุสฺสเต จ,

กิลิทฺยเต ธูปติ เจว นาสา;

น ญายเต คนฺธรเส จ ชนฺตุ,

ทุฏฺฐํ วิชญฺญา ตมปีนเสนาติฯ

อานทฺธา ปิหิตา นาสา,

ตนุสาวปฺปเสกินี;

คลตาโลฏฺฐโสโส จ,

นิตฺโตโท สงฺขกทฺวเย;

ภเว สโร ปฆาโต จ,

ปติสฺสาโยติ ลกฺขิโตติฯ

อิห ตฺวเภเทโนตฺตํฯ ปติปุพฺโพ สิธาตุ รุชตฺยตฺโถฯ นาสิกาย ชาโต โรโค นาสิกาโรโคฯ

ฆาเน ปวตฺโต อสฺสโว สิงฺฆานิกา นาม, สิงฺฆ อาฆาเน, ภูวาทิ, สิงฺฆตีติ สิงฺฆานํ, ยุ, ตตฺถ ชาตา สิงฺฆานิกาฯ อา ปุนปฺปุนํ สวติ สนฺทตีติ อสฺสโว, สู อภิสเวฯ ทฺวยํ วณมตฺเตฯ อร คมเน, อุ, อรุ, นปุํสเกเยวฯ วณ คตฺตวิจุณฺณเน, จุราทิ, อ, วโณ, อนิตฺถีฯ ทฺวยํ โผเฏฯ ผุฏ สํสิเลสเน, ภูวาทิ, โผโฏ, โณฯ ปีฬ วิพาธายํ, จุราทิ, ณฺวุ, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อา, ปีฬโก, ปีฬกา, ปีฬกํ, ตีสฺวปิ, ตถา โผโฏฯ

[325] ทฺวยํ ปกฺกวณาทีสุ สญฺชาตทุคฺคนฺธวิเสเสฯ ปุพฺพ ปูรเณ, ภูวาทิ, อฯ ปูย วิสรเณ, ทุคฺคนฺเธ จ, ภูวาทิฯ

ทฺวยํ โลหิตนิสฺสรณโรเคฯ รตฺตสฺส โลหิตสฺส สณฺฐานมติกฺกมิตฺวา สรณํ คมนํ รตฺตาติสาโรฯ ปกฺขนฺทติ นิสฺสรตีติ ปกฺขนฺทิกาฯ กมุ ปทวิกฺเขเปฯ ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติติฯ ‘‘ปกฺกมาทีหินฺโต เจ’’ติ เอตฺถ จกาเรน ติสฺสนฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป จ, สกตฺเถ โกฯ ทฺวิตฺเตฯ ยทาทินา ปรกการสฺส โข, ปกฺขนฺทิกาฯ

ทฺวยํ อปมาเรฯ สรณํ สาโร, อปคโต สาโร เยน อปมาโร, สสฺส โมฯ อิตรตฺร มการาคโมฯ ทฺวยํ ปาทเภเทฯ ปาทสฺส โผโฏ เภทนํ ทรณํ ปาทโผโฏ, ผุฏ เภเทฯ วิรูโป ปาโท เอตาย เหตุภูตายาติ วิปาทิกาฯ สมาสนฺเต โก, ปุพฺพาการสฺสิตฺตํ, วิทารียมานตฺตา วิปชฺชมาโน ปาโท อสฺสนฺติ วา วิปาทิกาฯ

[326] ทฺวยํ วุฑฺฒิปฺปตฺตณฺฑโกสโรเคฯ วุฑฺฒิปฺปตฺโต โรโค วุฑฺฒิโรโคฯ วาตปูริตํ อณฺฑํ โกโส วาตณฺฑํฯ ทฺวยํ ถูลปาทโรเคฯ ฆนาภาวโต สิถิลํ ปทํ สีปทํ, วณฺณนาโส, ทีฆาทิฯ ภาโร ปาโท ยสฺส, ตสฺส ภาโว ภารปาทตาฯ

ปญฺจกํ กณฺฑุยํฯ กณฺฑ เภทเน, อุ, ทีเฆ กณฺฑู, วธูสทฺโทวฯ ติมฺหิ กณฺฑูติ, อสฺสู, จุราทิตฺตา ยมฺหิ กณฺฑูยา, ยโลปาภาโวฯ ขชฺช เถยฺยกรณพฺยถเนสุ, ภูวาทิ, อุฯ ยุมฺหิ กณฺฑูวนํ, อสฺสูฯ อุวาเทโส, ทีโฆ จฯ

[327] ติกํ กจฺฉุยํฯ ยา ‘‘ขสุโรโค’’ติ วุจฺจติฯ

ปาตฺยตฺตานนฺติ ปามํ, มน, ปามาปฺยตฺถิ, ปุลฺลิงฺโค, ราชาทิ, วิเสเสน ตจฺฉติ กาสนฺติ วิตจฺฉิกา, ตจฺฉ ตนุกรเณ, ณฺวุ , ‘‘วิวจฺฉิกา’’ [วิจฺจจฺจิกา (อมร 16.53)] ติปิ ปาโฐฯ วจฺฉ ปริภาสนตชฺชเนสุ, ภูวาทิฯ กจ พนฺธเน, อุ, จสฺส ฉตฺตํ, ทฺวิตฺตาทิฯ ติลกาฬกนฺตํ ทฺวยํ ทฺวยํ สมตฺถํฯ ตตฺร ทฺวยํ โสเถฯ สุ คติวุฑฺฒีสุ, ภูวาทิ, โถฯ ถุปจฺจเย สยถุ, อุสฺสตฺตํ, ยาคโม จฯ โสโผปฺยตฺรฯ โสกํ ผายติ พหุลํ กโรตีติ โสโผ, ผาย วุฑฺฒิยํ, ผายสฺส โผ, เนรุตฺโตฯ

ทฺวยํ อริสโรเคฯ อมงฺคลตาย ทุ นินฺทิตํ นามมสฺส ทุนฺนามํ, สกตฺเถ, กุจฺฉายํ วา โก, ทีฆโกสิกายํ ทุนฺนามา, อิตฺถีฯ อริ วิย สสติ หิํ สตีติ อริสํ, สส หิํสายํ, กฺวิ, อร คมเน วา, อิโสฯ ทฺวยํ วมนโรเคฯ ฉทฺท วมเน, จุราทิ, ณฺวุฯ วมุ อุคฺคิรเณ, ถุฯ วมิธุปฺยตฺรฯ ฉทฺทิกา, วมิ อิตฺถิยํ, วมถุ ปุเมฯ

[328-329] ทฺวยํ ปริตาเปฯ ทุ ปริตาเป, ตนาทิ, ถุฯ ปริตปนํ สนฺตาปนํ ปริตาโปฯ ทฺวยํ ติลกาฬเกฯ ติลสณฺฐานํ วิย ชายตีติ ติลโกฯ ติลํ วิย กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ ติลกาฬโกฯ

มหาวิเรโก ‘‘วิสูจิกา’’ตฺยุจฺจเตฯ นิสฺเสสโต สุจติ คจฺฉตีติ สูจิกาฯ สุจิ, สุจ คติยํ, ภูวาทิฯ

สุจ โสเจยฺเย วา, นิสฺเสสโต โสเจตีติ วิสูจิกา, วิเสเสน สูจิ วิย วิชฺฌตีติ วา วิสูจิกาฯ พหุโมสรณตฺตา มหนฺโต วิเรโก มหาวิเรโก, ริจ วิโยชนสมฺปุจฺฉเนสุ, โณฯ

ภคนฺทลาทโย สตฺต อามยนฺตรา โรคเภทา ภวนฺติฯ ตตฺร คุทสมีปโช วณวิเสโส ภคนฺทลา, อิตฺถีฯ ภคํ โยนิ, ตํ ทารยตีติ รูฬฺหีโต อปจฺจยนฺโต นิปาติโตฯ ทร วิทารเณ, ภูวาทิ, ลตฺเต ภคนฺทลาฯ ภคนฺทโรปฺยตฺรฯ เมโห มุตฺตเมโห, โส จ พหุมุตฺตตาย มธุเมโห, รตฺตเมโห, สุกฺกเมโหตฺยเนกวิโธฯ มิห เสจเน, ภูวาทิ, มิหติ มุตฺตนฺติ เมโห, โณฯ ชร โรเคฯ ภูวาทิ, ชรตีติ, อฯ ชโร ปสิทฺโธฯ กาส สทฺทกุจฺฉายํ, ทิตฺติยญฺจ, ภูวาทิ, กาสตีติ กาโส, โณ, กุจฺฉิตํ อสตีติ วา กาโส, กุอาปุพฺโพฯ สส ปาณเน, สสนํ สาโส, ภุสํ สสนเมตสฺสตฺถีติ วา สาโส, กุฏ เฉทเน, โฐ, กุฏฺฐํฯ สามญฺเญน ตโจวิกาเรฯ สุกฺเก ตุ สิตฺตํฯ สูล รุชายํ, ภูวาทิ, สูลํฯ วิทฺทธิ, อสฺมรี, มุตฺตกิจฺฉาทโยปฺยเนกา โรคเภทาฯ

ปชฺชทฺธํ เวชฺเชฯ อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโช, ‘‘ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา’’ติ โณ, วิท ญาเณ วา, วินฺทตีติ เวชฺโช, ณฺโย, ทฺยสฺส โชฯ ภิสชฺชติ จิกิจฺฉตีติ ภิสกฺโก, อ, ชสฺส โกฯ โรคํ หรติ สีเลนาติ โรคหารี, ณีฯ หรสทฺโทยํ เกวโลปิ อานยนาปนยเนสุ วตฺตติ ‘‘มโนหโร, ทุกฺขหโร’’อิจฺจาทีสุ, อิธ อปนยเนฯ กิต โรคาปนยเน, ภูวาทิฯ ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, ฉปจฺจโย, ณฺวุ, ทฺวิตฺตาทิฯ อคทกโรปฺยตฺร, อคทํ อโรคํ ปาณีนํ กโรตีติ อคทกโร, กมฺมาทิมฺหิ โณฯ

[330] ทฺวยํ สลฺลนีหรเณ เวชฺเชฯ กาเย ปวิฏฺฐสราทิสลฺลสฺส นีหรโณ เวชฺโช สลฺลเวชฺโชฯ ยถาวุตฺตํ สลฺลํ นีหรณวเสน กนฺตติ ฉินฺทตีติ สลฺลกตฺโต, กติ เฉทเน, โตฯ ทฺวยํ ปฏิกาเรฯ ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ภาเว อฯ ปติปุพฺโพ กโรติ ติกิจฺฉายํ, กรโต ริริยาฯ

จตุกฺกํ โอสเธฯ ภิสชานมิทํ เภสชฺชํ, ณฺยฯ น วิชฺชเต คโท ยสฺมินฺติ อคโทฯ ภิสชานมิทํ เภสชํ, โณฯ อุส ทาเหฯ โรคโมสาเปตีติ โอสธํ, โธ, อถ วา โอสธี นาม อสํโยคทพฺพํ, เตหิ สํโยชิตํ โอสธํฯ ชายุปฺยตฺรฯ ชิ ชเย, ณุฯ

[331] ติกํ อาโรคฺเยฯ อนตฺถการกตฺตา กุจฺฉิตากาเรน สรีเร เสนฺตีติ กุสา, โรคา, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ อามยสฺสาภาโว อนามยํ, อพฺยยีภาโวฯ อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํฯ กุสลานามยาโรคฺยนฺติ สมาหารทฺวนฺโทฯ ทฺวยํ อนามยชเนฯ กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กลติ ยถาสุขํ สพฺพิริยาปเถสูติ กลฺโล, โลฯ ‘‘กาลํ ขมตีติ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺโย’’ติ องฺคุตฺตรนิกายฏีกายํฯ นตฺถิ อามโย ยสฺมิํ นิรามโยฯ วุตฺโตปฺยตฺรฯ วุตฺติ ชีวิตวุตฺติ ปสตฺถา อสฺสตฺถีติ วุตฺโตฯ โรคโต นิคฺคตชเน ปน อุลฺลาโฆ, ลาฆ สามตฺถิเย, อุสทฺโทยํ โรควิมุตฺยตฺโถฯ นราทิตฺตา, นรปฺปธานตฺตา จ นรวคฺโคฯ

นรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุพฺพณฺณวคฺควณฺณนา

[332] สนฺตติปริยนฺตํ วํเสฯ กุล สนฺตานพนฺธูสุ, ภูวาทิ, โณ, กุลํ, วน สมฺภตฺติยํ, โสฯ สํตนุ วิตฺถาเร, โณฯ อภิมุขํ ชเนตีติ อภิชโน, โณฯ โค วุจฺจติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ, เต ตายตีติ โคตฺตํฯ โคตฺรมฺปิฯ ควํ สทฺทํ ตายตีติ วา โคตฺตํ, ตา ปาลเนฯ อนุปุพฺโพ อิ คติยํ, กรเณ อฯ ตโนติสฺมาติ, สนฺตติ, นโลโป, อิตฺถิยํฯ

สนฺตติ ปนฺติวิตฺถาร-โคตฺเตสุ กวิภี มตา;

ปรมฺปรา ภเว จาปิ, ปุตฺตกญฺญาสุ สนฺตติฯ

ขตฺติยาทโย ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทา จตฺตาโร วณฺณา กุลานิ ภวนฺติ, เอเต หิ อญฺญมญฺญมสงฺกรโต วณฺเณตพฺพโต ฐเปตพฺพโต วณฺณาติ วุจฺจนฺเตฯ วณฺณ ฐปเนฯ