‘‘จตุกฺกาธิวีสติยา , องฺคุเลหิ กโร ภเว;

ขฺยาตมฏฺฐสหสฺเสหิ, โกสมานํ วิภาวินา’’ตฺยุตฺตํฯ

จตุรมฺพณนฺติ จตุรมฺพณวีหิพีชชาตโรปนโยคฺโย ภูมิปฺปเทโส กรีสํ นาม, กโรนฺติ เอตฺถ กสนโรปนาทิกนฺติ กรีสํ, อีโสฯ จตุรมฺพณพีชชาตานิ โรเปนฺเตฺยตฺถาติ จตุรมฺพณํ, อมฺพณํ เอกาทสโทณมตฺตํ, อญฺเญ ปน ‘‘จตุรมฺพณํ จตุยฏฺฐิกํ ฐานํ กรีสํ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ กรีสพฺภนฺตรานํ ปริยายภาวปฺปสงฺคา น คเหตพฺพํฯ

ปมาณโต หตฺถานมฏฺฐวีสปฺปมาณํ ฐานํ อพฺภนฺตรํ นาม, อพฺภนฺตเร อนฺโตโกฏฺฐาเส ชาตํ, น พหิโกฏฺฐาเสติ อพฺภนฺตรํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ โย โย ฐิโต, นิสินฺโน วา, ตตฺถ ตตฺถ สมนฺตา อฏฺฐวีสติหตฺถปฺปมาณํ ฐานํ ตสฺส ตสฺส อพฺภนฺตรํ ฐานํ นามฯ ภูมฺยาทิตฺตา ภูมิวคฺโค, อถ วา องฺคาเปกฺขาย ภูมิเยว ปธานํ, ปธาเนน จ พฺยปฺปเทโส ภวตีติ ภูมิวคฺคพฺยปฺปเทโสฯ

ภูมิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปุรวคฺควณฺณนา

[198] ฉกฺกํ นคเรฯ

‘‘ปฏฺฏนญฺจ อธิฏฺฐานํ, นครํ ปุฏเภทนํ;

ถิโย ปู นครี ปูริโย, ฐานียํ กพฺพฏํ ปุฏ’’นฺติฯ

หิ สิโลกปริยาเยสุ โวปาลิโตฯ

‘‘วิจิตฺตเทวายตนํ , ปาสาทาปณมนฺทิรํ;

นครํ ทสฺสเย วิทฺวา, ราชมคฺโคปโสภิต’’นฺติ [จินฺตามณิฏีกา 1.2.1]ฯ –

นครลกฺขณํฯ ปุ ปาลเน, ปุร ปาลเนติ จ, ปุนาติ ปุเรติ จ รกฺขติ ปรจกฺกา ทุคฺคตายาติ ปุรํ, โร, อ จ, ปุร อคฺคคมเนติปิ ธาตฺวตฺโถฯ นคา ปาสาทาทโย อสฺส สนฺติ นครํ, โรฯ วากาเรน นครสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ [นคริโย วา ปตฺตนํ (อมร 1.2.1) ปกฺเข ปตฺตนสาหจริยา นปุํสกตฺตํฯ (จินฺตามณิฏีกา 1.2.1)], ปุรสทฺทสฺสาปีตฺยาจริยาฯ อกุโตภยตฺตา ฐานาย หิตํ ฐานียํ, อีโยฯ ปณิกานํ ปุฏา ภิชฺชนฺเต อตฺราติ ปุฏเภทนํฯ

นิจฺจนิวาสนฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ถิย’’มิจฺจาทิฯ ราชา ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ราชฐานี, ยุ, นทาทิ, นิจฺจนิวาสนฏฺฐาเนปิ ‘‘จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสวตีราชฐานีปมุขานี’’ตฺยาทีสุ [ที. นิ. 2.263]ฯ ทารุกฺขนฺธาทีหิ อา สมนฺตโต วรนฺติ ปริกฺขิปียนฺติ เอตฺถาติ ขนฺธาวาโร, ปตฺถนตฺโถ วรธาตุ อาปุพฺพตฺตา ปริกฺขิปนตฺโถ โหติฯ ปญฺจกํ นคเร, ‘‘ขนฺธาวาโร’’ติ ปน เอกเมว อจิรนิวาสนฏฺฐานสฺส นามํฯ

[199] มูลปุรา อญฺญตฺร มูลปุรํ วชฺเชตฺวา ยํ ปุรมตฺถิ โยชนวิตฺถิณฺณปาการาทิปริกฺขิตฺตํ, ตํ มูลปุรสฺส ตรุฏฺฐานิยสฺส สาขาสทิสตฺตา สาขานครํ นามฯ

[200-201] สาทฺธปชฺชทฺวเยน มูลปุรสฺส นามานิฯ วานรสีสํ, ตํสณฺฐาโน วา ปาสาโณ เอตฺถ อตฺถีติ ‘‘วานรสีส’’นฺติ วตฺตพฺเพ วสฺส พตฺตํ, วณฺณวิปริยยํ, ทีฆํ, ณตฺตํ, สสฺส โลปญฺจ กตฺวา ‘‘พาราณสี’’ติ วุตฺตํฯ สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสนฏฺฐานตฺตา สาวตฺถิ, สพฺพํ ธนเมตฺถ อตฺถีติ วา สาวตฺถิ [ม. นิ. อฏฺฐ. 1.14], สพฺพสฺส สาโว, ธนวาจโก อตฺถสทฺโท, อิฯ ติกฺขตฺตุํ วิสาลีภูตตฺตา เวสาลี, อสฺสตฺถุตฺเถ อีฯ มถิ หิํสายํ, อิโล, อสฺสิตฺตํ, มิถิลาฯ อลํ ภูสนเมตฺถาติ อาฬวี, วี, ฬตฺตญฺจฯ กุส อวฺหาเน, ‘‘ขาทถ ปิวถา’’ตฺยาทีหิ ทสหิ สทฺเทหิ โกสนฺติ เอตฺถาติ โกสมฺพี, โพ, นทาทิ, กุสมฺพรุกฺขวนฺตตาย วา โกสมฺพี, กุสมฺพสฺส อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเก [อุทา. อฏฺฐ. 35; ม. นิ. ฏี. 1.14; 2.284]ฯ อุคฺคํ ริปุํ ชยติ ยตฺถ, สา อุชฺเชนี, ยุ, นทาทิฯ ตกฺก อูเห, อูโห อูนปูรณํ, ตกฺกนํ ตกฺโก, โส สีลํ สภาโว ยตฺถ สา ตกฺกสีลา, โย หิ ปุริสกาเรน อูโน, โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตมูนํ ปูเรตีติฯ จม อทเน, โป, จมฺปาฯ สานํ ธนานํ อากรํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ สากโร, โส เอว สาคลํฯ สํสุมารสณฺฐาโน คิริ เอตฺถาติ สํสุมารคิรํ, สํสุมาโร คายติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ วา สํสุมารคิรํ, เค สทฺเท, อิโรฯ ราชูนเมว อาธิปจฺจวเสน ปริคฺคหิตพฺพตฺตา ราชคหํฯ อาทิกาเล กปิลนามสฺส อิสิโน นิวาสนฏฺฐานตฺตา กปิลวตฺถุ, ปุมนปุํสเกฯ

สาโก ราชูนํ ยุทฺธาทีสุ สตฺติ สญฺชาตา เอตฺถาติ สาเกตํ, ‘‘สาโก สตฺติมฺหิ ภูปาเล, ทุมทีปนฺตเรสุ เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ สญฺชาตตฺเถ อิโต, สาโก นาม ราชา, ทุโม วา เอตฺถ อาทิกาเล สญฺชาโตติ วา สาเกตํฯ

อินฺทํ ปรมิสฺสริยภาวํ ปาปุณนฺติ เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํ, อินฺโท วา สกฺโก เทวราชา, โส ปตฺโต เอตฺถาติ อินฺทปตฺตํฯ อุกฺกํ ธารยติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ อุกฺกฏฺฐา, วณฺณวิกาโรฯ ยสฺส มาปิตฏฺฐาเน ปาฏลีนามโก เอโก ตรุณรุกฺโข อตฺถีติ ตํ ปาฏลิปุตฺตกํ, อถ วา ปฏลิ นาม เอโก คามณี, ตสฺส ปุตฺโต เอตฺถ วสติอาทิกาเลติ ปาฏลิปุตฺตกํฯ เจติยรฏฺเฐ อุตฺตมตฺตา เจตุตฺตรํ, ‘‘เชตุตฺตร’’นฺติ ปาเฐ ปน วณฺณวิกาโร, เวริชยฏฺฐานตฺตา เชตญฺจ ตํ อุตฺตมตฺตา อุตฺตรญฺเจติ วา เชตุตฺตรํฯ ยสฺส มาปิตกาเล ทีโป ทิปฺปติ, ตํ สงฺกสฺสํ, กาส ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺตํ, สมฺมา กสนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺกสฺสํ, กส วิเลขเน, ยสฺส มาปิตกาเล นิมิตฺตโมโลเกนฺตา พฺราหฺมณา กุสหตฺถํ นรํ ปสฺสิตฺวา มาเปนฺติ, ตํ กุสินารํฯ อาทินา มถุร [มธุร, มาธุร (ก.)] ปาสาณปุรโสณิกาทโยปฺยเนกปุรวิเสสา สงฺคหิตาฯ

[202] จตุกฺกํ อพฺภนฺตรคามมคฺเคฯ รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปพฺพชฺชาทิฯ วิสยนฺเต ปกาสยนฺเต วิกฺกเยน ทพฺพานิ ยสฺสํ, สา วิสิขา, วิปุพฺโพ สิ เสวายํ, โข, วิสนฺติ เอตฺถาติ วา วิสิขา, วิส ปเวสเน, โขฯ รถสฺส หิตา รถิกา, อิโกฯ วี คมเน, ถิ, วีถิฯ

อนิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน มชฺเฌ อนิพฺพิทฺธา รจฺฉา พฺยูโห นามฯ พฺยูเหติ สมฺปิณฺเฑติ ชเน อญฺญตฺร คนฺตุมปฺปทานวเสนาติ พฺยูโห, อูห สมฺปิณฺฑเน วิปุพฺพตฺตาฯ น นิพฺพิชฺฌเต รจฺฉนฺตเรนาติ อนิพฺพิทฺโธ, วิธ สมฺปหาเร, อฯ นิพฺพิทฺธา รจฺฉนฺตเรน รจฺฉา ปโถ, อทฺธีติ จ วุจฺจติฯ ปถ คมเน, ปโถฯ อท คมเน,ติ, อทฺธิฯ

[203] จตุกฺกํ จจฺจเรฯ จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโร จตุกฺกํ, จร คติภกฺขเนสุ, จโร, รสฺส โจ, จจฺจรํ, องฺคณวาจโก จายํฯ ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ วา มคฺคานํ สนฺธิ มคฺคสนฺธิฯ สิงฺฆ ฆายเน, อาฏโกฯ

ทฺวยํ วปฺปสฺโสปริ อิฏฺฐกาทิรจิเต เวฐเนฯ วปฺปํ นาม ทุคฺคนคเร ปริขามตฺติกํ กูฏํ [กุฏิํ (ก.)] กตฺวา โคหิ, หตฺถีหิ จ วิมทฺทาเปตฺวา ติํสหตฺถปฺปมาณํ ปาการสฺส เหฏฺฐิมตลํ, ตถา หตฺถสตํ ตโต อุทฺธริตฺวา ปํสุนา วปฺปํ การเย, ตสฺโสปริ ปาการนฺติ, ปกุพฺพนฺติ ตนฺติ ปากาโร, สมนฺตโต กรียเตติ วา ปากาโร, อกตฺตริ จ การเก สญฺญายํ โณ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ วุ สํวรเณ, วุโณตีติ วรโณ, ยุ, ราคโม จฯ ‘‘สาโล’’ติปิ ปาการสฺส นามํฯ

ทฺวยํ ราชภวนสามญฺเญฯ สพฺพเคหานํ วิเสเสน ปกาสนโต อุทฺทาโป, ทีป ปกาสเน, อีสฺสากาโรฯ สงฺคมฺม กโรนฺติ ตนฺติ อุปการิกา, ณฺวุฯ เก ปจฺจเย ถีกตาการปเร ปุพฺโพ อกาโร ทีฆํ [กาตนฺต 2.2.65], อกาเทโสปิ หิ ‘‘โก’’ติ วุจฺจติ, ยถา เทวทตฺโต ‘‘ทตฺโต’’ติฯ กปจฺจโย วาฯ

[204] ทฺวยํ เคหาทิโน มตฺติเกฏฺฐกาทิมยภิตฺติยํฯ กุฏ เฉทเน, กุฏติ ฉินฺทติ มคฺคนฺติ กุฏฺฏํฯ

ภิทิ ทฺวิธากรเณ,ติ, ภิตฺติฯ คุนฺนํ วาจานํ ปุรํ โคปุรํฯ ทฺวารสมีเป กโต โกฏฺฐโก ทฺวารโกฏฺฐโก, กุส อกฺโกเส, ฐโก, โกฏฺฐโกติ เคหวิเสโสฯ

ทฺวยํ อินฺทขีเลฯ อิส อิจฺฉายํ, เอส คเวสเน วา, อิโกฯ อินฺทสฺส สกฺกสฺส ขีโล กณฺฏโก อินฺทขีโลฯ ทฺวยํ ทฺวารปสฺโสปสาลายํ’หมฺยาทิปิฏฺเฐ จ วาตกุฏิกายํฯ อฑฺฑ อติกฺกมหิํสาสุ, อฯ อาลกปจฺจเย อฏฺฏาลโกฯ

[205] อุปริ มาลาทิยุตฺตํ โสภนถมฺภทฺวยมุภยโต นิขนิตฺวา ยํ พหิทฺวารํ กปฺปียเต, ตํ โตรณํฯ ตุร วารเณ, ยุ, ถวนฺตา วา รณนฺตฺยตฺราติ โตรณํ, ตุ อภิตฺถเวฯ รณ สทฺทตฺโถ, วณฺณวิกาโรฯ ทฺวารสฺส พหิ พหิทฺวารํฯ ปริ สมนฺตโต ขญฺญเตติ ปริขาฯ ทีฆภาเวน ยุตฺตา ทีฆิกาฯ

[206-207] สทุมนฺตํ เคเหฯ มนฺท โมทนถุติชฬตฺเตสุ, มนฺทนฺเต ยตฺถาติ มนฺทิรํ, อิโรฯ สีทนฺติ ตตฺถาติ สทนํ, ยุฯ

สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุฯ น คจฺฉนฺตีติ อคา, ถมฺภาทโย, เต ราติ คณฺหาตีติ อคารํฯ รสฺสสฺส ทีฆตฺเต อาคารํฯ จิ จเย, นิจียเต ฉาทียเตติ นิกาโย, ยมฺหิ จิสฺส กาเทโส นิปาตนาฯ ลี สิเลสเน, โณ, นิลโย, อาลโย จฯ วส นิวาเส, อาวสนฺตฺยตฺราติ อาวาโส, โณฯ ภู สตฺตายํ, ภวนฺตฺยตฺราติ ภวนํฯ วิสนฺติ ตนฺติ เวสฺมํ, โมฯ กิต นิวาเส, อธิกรเณ ยุ, นิเกตนํฯ นิวิสนฺติ, นิวสนฺติ วา ยตฺร, ตํ นิเวสนํฯ ฆร เสจเน, ฆรติ กิเลสเมตฺถาติ ฆรํ, คยฺหตีติ วา ฆรํ, โณฯ คหสฺส ฆราเทโสฯ คณฺหาติ ปุริเสน อานีตํ ธนนฺติ คหํฯ อธิกรเณ โถ, อาวสโถฯ สร คติจินฺตาหิํสาสุ, สรนฺติ จินฺเตนฺติ เอตฺถ สุภาสุภกมฺมานิ, สรติ วา สูริยสนฺตาปาทิกนฺติ สรณํฯ สิ เสวายํ, โณ, ปติสฺสโยฯ อุจ สมวาเย, โอกํฯ สล คมเน, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, สาลา, สรธาตุมฺหิ สติ ลตฺตเมว วิเสโสฯ จิ จเย, กมฺมนิ โณ, จโยฯ กุฏ เฉทเน, อิฯ วส นิวาเส,ติฯ อุปธสฺส เอตฺเต เคหํฯ สทธาตุมฺหา อุโม, สทุมํฯ

ทฺวยํ มุขรหิตเทวกุลสทิเส ยญฺญายตเนฯ จิต ปูชายํ, กมฺมนิ อิโยฯ ยต ยตเน, อายตนฺติ วายมนฺติ เอตฺถ ผลกามาติ อายตนํ, อถ วา อายนฺตีติ อายานิ, ตานิ ตโนตีติ อายตนํ, ผลการกนฺตฺยตฺโถฯ เอตฺถ ตุสทฺโท สมาคตานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพาปรคมนตฺโถฯ ‘‘เจติยายตนานิ จา’’ติปิ ปาโฐฯ

[208] ทฺวยํ เทวานํ, นรปตีนญฺจ อิฏฺฐกาทิมเย ภวเนฯ อญฺญสฺสาปิ สาทิสฺยาฯ ปสีทนฺติ นยนมนานฺยตฺราติ ปาสาโทฯ

ยุ มิสฺสเน, โป, ทีโฆ จ, ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโวฯ

ทฺวยํ ราชโต อญฺเญสํ ธนีนํ พฺยวหารกาทีนํ ภวเนฯ มุณฺโฑ ฉทนเมตสฺส, น ปาสาทสฺส วิยาติ มุณฺฑจฺฉโท, ทฺวิตฺตํฯ หร หรเณ, โย, ยมฺหิ มิอาคโม จฯ

ทุคฺคปุรทฺวาเร วา, ยตฺถ กตฺถจิ วา มตฺติกาทิมเย คชกุมฺภมฺหิ โย ยูโป ปาสาโท ปติฏฺฐิโต, โส หตฺถินโข นาม, หตฺถิสฺเสว นโข ยสฺสาติ หตฺถินโข, นขสทฺเทน วา นขสหิโต ปาสาโท คยฺหเตฯ

[209] สุปณฺณสฺส ครุฬสฺส วงฺเกน ปกฺเขน สทิสฉทนํ เคหํ สุวณฺณวงฺกจฺฉทนํฯ วงฺก คมเนฯ เอกปสฺเสเยว ฉทนโต อฑฺฒโยโคฯ

เอเกเนว กูเฏน ยุตฺโต อเนกโกโณ ปติสฺสยวิเสโส มาโฬ นาม, วฏฺฏากาเรน กตเสนาสนนฺติ เกจิฯ มา มาเน, โฬ, มาโฬฯ

จตุรสฺโส ปติสฺสยวิเสโส ปาสาโท นาม, อายตจตุรสฺสปาสาโทติ เกจิฯ

[210] สนฺเตหิ ภาติ ทิพฺพตีติ สภายํ, สภา จ, ปุริเม ยปจฺจโย, สนฺตสฺส สาเทโส ตูภยตฺรฯ

มณฺฑา รวิรํสโย, เต ปิวติ นาสยตีติ มณฺฑโป, วาสทฺเทน มณฺฑปปทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ สมุจฺจิโนติ, ชนานํ อาลโย สนฺนิปาตฏฺฐานํ ชนาลโยฯ อาสนตฺถาย กตา สาลา อาสนสาลาฯ ปฏิกฺกมนฺติ เอตฺถาติ ปฏิกฺกมนํ, กมุ ปทวิกฺเขเป, อธิกรเณ ยุฯ

[211] ชินสฺส วาสภูตํ ภวนํ คนฺธกุฏิ นาม, ทิพฺพคนฺเธหิ ปริภาวิตา กุฏิ คนฺธกุฏิฯ

ติกํ ปากฏฺฐาเนฯ รสานิ สนฺตฺยสฺสํ รสวตี, ปจนํ ปาโก, ตสฺส ฐานํ ปากฏฺฐานํฯ มหนฺตานิ พหูนิ อสิตพฺพานิ สนฺเตตฺถ มหานสํ, อส ภกฺขเน, ยุ, วณฺณวิปริยโยฯ

[212] สุวณฺณการาทิสิปฺปีนํ กมฺมสาลา อาเวสนํฯ อาวิสนฺตฺยสฺมิํ อาเวสนํ, ยุฯ ปานมนฺทิรํ สุราปานตฺถํ กตมนฺทิรํ โสณฺฑา นาม, กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ วิจาเรตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตวตฺถุการณา สพฺพํ เทยฺยธมฺมํ สโนนฺตีติ โสณฺฑา, สน ทาเน, ตนาทิฯ โฑ, อสฺโสตฺตํ, วณฺณวิกาโร จ, เตสํ เอสา วสติ โสณฺฑาฯ ปานสทฺทสนฺนิธานา สุราโสณฺฑาเยวิธ คหิตาฯ วจฺจสฺส คูถสฺส วิสชฺชนฏฺฐานํ วจฺจฏฺฐานํฯ วจฺจสฺส วิสชฺชนฏฺฐานา กุฏิ วจฺจกุฏิฯ มุนีนํ อิสีนํ วสนฏฺฐานํ อสฺสโม นาม, อา โกธํ สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโม, อา ภุโส สเมนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ วา อสฺสโมฯ

[213] ติกํ ปณฺยวิกฺกยสาลายํฯ ปณ พฺยวหาเร, ปณิตพฺพาติ ปณฺยา, วตฺถาทโย, เต เอตฺถ วิกฺกิณนฺตีติ ปณฺยวิกฺกโย, กี ทพฺพวินิมเย, โส เอว สาลา เคหนฺติ ปณฺยวิกฺกยสาลาฯ อาปณยนฺเต พฺยวหรนฺเต อสฺมินฺติ อาปโณ, โณฯ ปณฺยานํ วิกฺกยาย นียมานานํ วีถิ ปนฺโถ ปณฺยวีถิกาฯ วส อจฺฉาทเน, โต, อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ กตมเนนาติ อุโทสิโต, วสฺโสตฺตํ, ภณฺฑฏฺฐปนสฺส สาลา ภณฺฑสาลาฯ กมุ ปทวิกฺเขเป, จงฺกมตฺยตฺราติ จงฺกมนํ, จงฺกโม จ, ทฺวิตฺตาทิฯ

[214] ชลนฺติ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชล ทิตฺติยํ, อนฺโต, ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อ, อา, ลโลโป, ชเนตฺยตฺร อคฺคินฺติ วา ชนฺตา, ชน ชนเน, อนฺโต, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรํฯ อคฺคิโน สาลา อคฺคิสาลาฯ ปา ปิวเน, ปปิวนฺตฺยสฺสนฺติ ปปา, อฯ ปานียฏฺฐา สาลา ปานียสาลา, สา เอว ปานียสาลิกาฯ

คส คมเน, โภ, สสฺส โพฯ อวติ รกฺขตีติ โอวรโก, อโร, สกตฺเถ โก, อสฺโสตฺตญฺจฯ วสนํ วาโส, ตทตฺถํ อคารํ วาสาคารํฯ สยติ เอตฺถาติ สยนี, ยุ, นทาทิ, สา เอว คหํ สยนิคฺคหํฯ

[215] จตุกฺกํ ราชิตฺถาคาเร, ตทตฺถิยโต [ตทฏฺฐิยโต (ก.)] อุปจาเรน ราชิตฺถีสุปิฯ ราชิตฺถีนมคารํ อิตฺถาคารํฯ อวรุนฺธียนฺเต ราชิตฺถิโย อเนนาติ โอโรโธ, รุธ อาวรเณฯ สุทฺธา กามาปคมตฺตา ปริสุทฺธา รกฺขกา อนฺเต สมีเป ยสฺสาติ สุทฺธนฺโตฯ อนฺเต อพฺภนฺตเร ปุรํ เคหํ อนฺเตปุรํ, ปุรสฺส อนฺเตติ วา อนฺเตปุรํฯ ‘‘อนฺโตปุร’’นฺติปิ ปาโฐฯ

รญฺญํ ราชูนํ อสพฺพวิสยฏฺฐานํ สพฺเพหฺยสาธารณฏฺฐานํ ‘‘กจฺฉนฺตร’’นฺติ มตํ กถิตํ, ยํ ‘‘ปมทวน’’นฺติ วุจฺจติ, ปมทวนํ นาม อุปการิกาสนฺนิหิตํ วา ปุรสนฺนิหิตํ วา อนฺเตปุโรจิตํ, ยตฺร อนฺเตปุรสหิโต เอว ราชา วิหรติ, นาญฺญชนปฺปเวโส [อมร 14.3]ฯ ปมทานํ วนํ ปมทวนํฯ นิปาตนา ยาการานํ [อีการ อาการานนฺติ อตฺโถ] อิตฺถิคตานํ รสฺโส กฺวจีติรสฺโสฯ กจฺฉสฺส ปโกฏฺฐสฺส อนฺตรํ อพฺภนฺตรํ กจฺฉนฺตรํฯ ปโกฏฺฐํ นาม อพฺภนฺตรทฺวารํฯ

[216] ทฺวยํ อิฏฺฐกาทิรจิเต อาโรหเนฯ อุปาเนน สห วตฺตเตติ โสปาโน, โสปานํ วา นปุํสเกปิฯ อารูยฺหเต เยน ตํ อาโรหนํ, ยุ, รุห ชนเนฯ

ทฺวยํ กฏฺฐาทิรจิตายํฯ นิจฺฉเยน สยนฺติ ปาการาทิกเมตายาติ นิสฺเสณี, สิ เสวายํ, ณี, นทาทิฯ อุทฺธมาโรหเต เอตายาติ อธิโรหิณี, สาสทฺโท ทฺวินฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺตํ โชเตติฯ

[217] ปญฺจกํ ชาลเกฯ วาตํ ปิวตีติ วาตปานํฯ ควํ อกฺขิ ควกฺโข, สมาสนฺตตฺตา อ, สญฺญาสทฺทโต ปุลฺลิงฺคตฺตํ, อกฺขิ สทฺเท วา, ควํ อกฺขิ ควกฺขีติ วิคฺคโหฯ ชล ทิตฺติยํ, ชาลํฯ สีหรูปยุตฺตํ ปญฺชรํ สีหปญฺชรํฯ อาโลกานํ อาตปานํ ปวิสนฏฺฐานํ สนฺธิ ฉิทฺทนฺติ อาโลกสนฺธิ, อาโลกียนฺติ เอเตนาติ อาโลโก, โส เอว สนฺธีติ วา อาโลกสนฺธิฯ

ทฺวยํ ลงฺคิยํฯ ลคิ คตฺยตฺโถ, อ, นทาทิฯ ปริ ปุนปฺปุนํ คมนาคมนวเสน หนฺตีติ ปลิโฆ, โณฯ กปิรูปมตฺถกตฺตา กปิสีโสฯ อคฺคฬํ นาม กวาฏโก [กวาฏผลวิธารโณ (ก.)], ตสฺส ถมฺโภ อคฺคฬตฺถมฺโภ, ‘‘อคฺคฬํ ตีสุ กลฺโลเล, ทณฺเฑ จานฺตกวาเฏสู’’ติ รภโส, อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, อคฺคฬาฯ นิสฺเสสโต อพฺพติ วสฺโสทกมเนนาติ นิพฺพํ, อพฺพ คติหิํสาสุฯ ฉทฺทสฺส ฉทนสฺส โกฏิ เหฏฺฐิมาวสานํ ฉทฺทโกฏิ, ตสฺสํฯ

[218] ติกํ เคหจฺฉทเนฯ ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทนํ, ฉท สํวรเณ, จุราทิฯ ปฏคมเน, ‘‘ปฏฺยาทีหฺยล’’นฺติ อโลฯ ฉาเทติ เอเตนาติ ฉทฺทํ, ทฺวิตฺตาทิฯ

ติกํ เคหงฺคเณฯ อช คติมฺหิ, อิโร, อชิรํฯ จร คติภกฺขเนสุ, จโรฯ องฺค คมเน, กรณาธิกรเณสุ ยุ, วณฺณวิกาโร, ณตฺตํฯ

ปญฺจกํ เคหทฺวารโต พหิปโกฏฺฐเก, วีถิยํ ทฺวารปิณฺฑเก จฯ อลินฺโท ตฺวญฺญปิณฺฑเกปิจฺฉเตฯ ปฐมํ หนนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ปฆาโณ, ปฆโณ จ, หนสฺส ฆณาเทโสฯ อลิ สขา อินฺโท เอตฺถาติ อลินฺโท, ‘‘เคเหกเทเส อลินฺโท, ปฆาโณ ปฆโณภเว’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 12.12] อมรมาลายํฯ อาลินฺโท, ทีฆาทิฯ ปธานํ มุขํ ปมุขํ, เคหสฺส หิ จตูสุ มุเขสุ ตเทว ปธานํ, ยตฺถ สาธุชนาปิ อาคนฺตุกาปิ นิสีทนฺติฯ ทฺวารํ พนฺธติ ปิทหติ เอตฺถาติ ทฺวารพนฺธนํฯ

[219] ทฺวยํ ทฺวารพาหายํฯ ปีฐานิ โลหวิกติอาทีหิ สงฺฆฏียนฺติ เอตฺถาติ ปีฐสงฺฆาฏกํ, ปีเฐหิ สงฺฆฏียตีติ วา ปีฐสงฺฆาฏกํ, ฆฏ ฆฏเนฯ ทฺวิภาเคน พาหาสทิสตฺตา พาหา, ทฺวารสฺส พาหา ทฺวารพาหาฯ ‘‘กปาฏํ, กวาฏ’’นฺติปิ ทฺวารพาหาย นามานิ, กํ วาตํ ปาฏยติ, วาฏยติ เจติ กมฺมนิ โณ, อิตฺถิยํ กปาฏีฯ

ทฺวยํ เคหาทีนํ กูเฏฯ กุฏ เฉทเน, กมฺมนิ โณฯ นย คมนตฺโถ, เก สีเส นยตีติ กณฺณีกา, ณฺวุ, อิตฺตํ, ณตฺตญฺจฯ

[220] ทฺวยํ ทฺวาเรฯ ทฺเว อรนฺตฺยตฺราติ ทฺวารํ, ทุชฺชเน วารยนฺตฺยสฺมา รกฺขกาติ วา ทฺวารํ, อุโลโปฯ ปฏิหรนฺติ อปเนนฺติ เอตสฺมา รกฺขกา อญฺญาตนฺติ ปฏิหโร, ปฏิปกฺเข หรติ เอตสฺมาติ วา ปฏิหโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต ปฏิหาโรฯ

จตุกฺกํ อุมฺมาเร, ยํ ‘‘ทฺวารปิณฺฑิกา’’ติ วุจฺจติฯ อุร คติมฺหิ, มาโร กรเณฯ เทหํ เนติ ปเวเสนาติ เทหนี, ‘‘เทหลี’’ติปิ ปาโฐ, เทหํ ลาติ ปเวเสนาติ เทหลีฯ อิล คติมฺหิ, ณฺวุฯ อินฺโท เอว ปาทํ ขิปติ เอตฺถาติ อินฺทขีโล, ขิป เปรเณฯ ปสฺส โลโป, อถ วา อิํ คมนํ ททาตีติ อินฺโท, ทฺวารํ, ตตฺถ ฐปิโต ขีโล กณฺฏโกติ อินฺทขีโล, เวคคภิฆาตนโต หิ โส ขีโล วิย โหติฯ

ถมฺภ ปฏิพนฺธเน, ถมฺโภ, ธาเรตีติ วา ถมฺโภ, ธร ธรเณ, รมฺภปจฺจโย, วณฺณวิกาโร จฯ ถุ อภิตฺถเว, อุโณ, ยุ วา, ธาเรตีติ วา ถูโณ, ยุ, รโลโป, อสฺสูฯ

อฑฺเฒนฺทุปาสาเณ อทฺธจนฺทากาเร ปาสาเณ ปฏิกาสทฺโท วตฺตติฯ ปฏ คติยํ, ณฺวุฯ อิตฺถิกตาการปเร เก อสฺสิตฺตํฯ คชิ สทฺเท, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํ, พินฺทาคโม จฯ อิส อิจฺฉายํ, ฐโกฯ

[221] วลภีติ จูฬา, ‘‘สิขายํ วลภี จูเฬ’’ติ รุทฺโท [รสฺสนฺตา จ, สิขายํ วฬภิยํ จูเฬติ รุทฺโท (จินฺตามณิฏีกา 12.15)]ฯ ตจฺฉาทเน ทารุมฺหิ กฏฺเฐ โคปานสี มตาฯ วงฺเกติ ทารุวิเสสนํฯ คํ วสฺโสทกํ, สูริยาทิกิรณญฺจ ปิวนฺติ วินาสยนฺติ อพฺภนฺตรมปฺปเวสนวเสนาติ โคปานา, อิฏฺฐกาทโย, ตานิ สิโนนฺติ พนฺธนฺติ เอตฺถาติ โคปานสีฯ

โสธาทิเคเหสุ เฉกปกฺขาวาสตฺถํ โย พหิ กริย กฏฺเฐกเทโส ฐปียเต, โส วิฏงฺโกฯ กโปเต ปาลยตีติ กโปตปาลิกา, กมฺมนิ ณฺวุฯ ฏกิ นิวาสคตีสุฯ วิโน ปกฺขิโน ฏงฺกนฺติ เอตฺถาติ วิฏงฺโกฯ โณฯ

[222] ทฺวยํ กุญฺจิกาฉิทฺเทฯ กุญฺจิกาย วิวรํ ฉิทฺทํ กุญฺจิกาวิวรํฯ ตาฬสฺส ปเวสนฏฺฐานภูโต ฉิคฺคโฬ ฉิทฺทํ ตาฬจฺฉิคฺคโฬฯ

ติกํ กุญฺจิกายํฯ กุญฺจ โกฏิลฺเย, ณฺวุฯ ตายติ รกฺขตีติ ตาโลฯ อโล, ตลติ ติฏฺฐติ เอเตนาติ วา ตาโล, ตล ปติฏฺฐายํฯ

อวาปุรติ วิวรติ เยนาติ อวาปุรณํ, วร สํวรเณ, ยุ, วสฺส โป, อุตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา’’ติ [ที. นิ. 2.71; ม. นิ. 1.283] วจนโต ปุร, ปาร สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺถํ ปฐนฺติฯ อวปุพฺโพ วุ สํวรเณติปิ ธาตฺวตฺเถ ปน สติ วสฺส รตฺตํ, อุปสคฺคสฺส ทีฆตา จ, ‘‘อปารุตา, สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา’’ตฺยาทีสุ ปน ปการวณฺณาคเมน สิทฺโธฯ วิท ลาเภ, อิมฺหิ เวทิกา, สกตฺเถ โกฯ อิตรตฺถ อิเยวฯ

[223] สงฺฆาฏาทโย มนฺทิรงฺคา เคหงฺควิเสสาฯ สมฺมา ฆเฏนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ สงฺฆาโฏ, ปุพฺพปจฺฉิมทกฺขิณุตฺตรายามวเสน ถมฺภานมุปริ ฐิโต กฏฺฐวิเสโส, เต ปน ปุพฺพปจฺฉิมยามา ตโย กฏฺฐา, ทกฺขิณุตฺตรยามา ปน เหฏฺฐิมปริจฺเฉทโต ตโย กฏฺฐา, อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ปน ปญฺจสตฺตนวาทโยปิฯ ทฺวินฺนํ ปกฺขานํ อปตนตฺถํ พนฺธนโต ปาโส วิยาติ ปกฺขปาโสฯ ตุลติ สงฺฆาเฏสุ ปติฏฺฐตีติ ตุลา, ตล ปติฏฺฐายํ, อสฺสุตฺตํ, ปกฺขานํ วา สมวาหิตภาวกรณโต ตุลยติ มินาติ เอตายาติ ตุลา, ตุล อุมฺมาเนฯ

ติกํ สมฺมชฺชนิยํฯ มุชิ โสธเน, ยุฯ มชฺช สํสุทฺธิยํ, ยุฯ สุธ สุทฺธิยํ, สพฺพตฺร กรเณ ยุฯ

[224] ติกํ สงฺการฉฑฺฑนปฺปเทเสฯ กฏ ฉฑฺฑนมทฺทเนสุ, สงฺกฏนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฏีรํ, อีโร, ‘‘สงฺกโฏ’’ติ วา สงฺกาโร วุจฺจติ, ตํ อีรยนฺติ ขิปนฺติ เอตฺถาติ สงฺกฏีรํ, อีร เขเปฯ สงฺการสฺส ฐานํ สงฺการฏฺฐานํฯ

สงฺการํ กฏติ ฉฑฺเฑติ เอตฺถาติ สงฺการกูฏํ, อสฺสู, สกตฺเถ โกฯ

จตุกฺกํ สมฺมชฺชนิยา นิรากเต [นิรสฺสเต (ก.)] ถุสาทิมฺหิฯ นานาวิเธ สงฺกาเร ราสีกรณวเสน กจติ พนฺธติ เอเตนาติ กโจ, โส เอตฺถ อิจฺฉิตพฺโพติ กจวโร, วร อิจฺฉายํฯ อุจฺฉิฏฺโฐ กลาโป สมูโห อุกฺลาโป, กสฺสาการโลโปฯ นานาวิเธหิ ติณาทีหิ สงฺกรียเต มิสฺสีกรียเตติ สงฺกาโร, โณฯ อวกโรติปฺยตฺรฯ อวกรียเต นิรสฺสเตติ, อฯ ‘‘สมฺมชฺโช มชฺชนี เจว, สงฺกาโร’วกโร มโต’’ติ หลายุโธฯ กส วิเลขเน, อมฺพุฯ

[225] ฆราทิภูมิ ฆรเขตฺตวิหาราทีนํ โย ภูมิปฺปเทโส วตฺถุ นาม, ตํ นปุํสเก, วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ, รตฺถุฯ คส มทเน, คสนฺติ เอตฺถาติ คาโม, โมฯ สํวสนฺตฺยตฺราติ สํวสโถ, อโถฯ

ปากโฏ ขฺยาโต คาโม, โส นิคโม นาม, อติเรโก คาโม นิคโม, ภุสตฺโถ นิ, สญฺญาสทฺทตฺตา รสฺโสฯ

อุปภุญฺชิตพฺพโภคมนุสฺสาทีหิ ( ) [(อิภฺโย) (?)] วฑฺฒิโต อธิโก คาโม นิคมโตปิ อธิกตรตฺตา ‘‘อธิภู’’ติ อีริโต กถิโต, อธิโก ภวตีติ อธิภูฯ

[226] ทฺวยํ คามาทิปริยนฺตภาเคฯ สิ พนฺธเน, โมฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาทียเตติ มริยาทา, ปสฺส โมฯ

ทฺวยํ อาภีรกุฏิยํ [โฆโส อาภีรปลฺลี สิยา (อมร 12.20)]ฯ ฆุ สทฺเท, โฆสนฺตฺยตฺราติ โฆโสฯ โคปาลานํ คาโม โคปาลคามโก, สกตฺเถ โกฯ

ปุรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นรวคฺควณฺณนา

[227-228] โปริสนฺตานิ มนุสฺสชาติยา นามานิฯ มโน อุสฺสนฺนมสฺสาติ มนุสฺโส, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตา, เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสาฯ