เมนู

1. สคฺคกณฺฑวณฺณนา

[1] อิทานิ ยสฺมา อภิเธยฺยตฺโถ นาม ปญฺญตฺติปรมตฺถตฺถวเสน ทุวิโธ, เตสุ เยภุยฺเยน ปญฺญตฺตตฺถโต ปรมตฺถตฺโถว เสฏฺโฐ, เตสุปิ โอธิโส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรตฺตา ยถากฺกมํ อฏฺฐ ธมฺมา เสฏฺฐา, ตโตปิ นิพฺพานเมว เสฏฺฐํ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธว เสฏฺโฐฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. 273; เนตฺติ. 125]ฯ เอตฺถ หิ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ [อ. นิ. 4.34; 5.32; อิติวุ. 90] วจนโต สพฺเพสมฺปิ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราคสงฺขาโต นิพฺพานเมว เสฏฺโฐ, จกฺขุมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ, เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานญฺจ ปญฺญตฺตตฺถานํ เสฏฺโฐติ อยมตฺโถ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สพฺพตฺถเสฏฺฐตฺถาภิธายกาภิธานภูตํ พุทฺธาติธานเมว ปฐมํ สคฺคกณฺฑสฺส อาทิมฺหิ ปตฺถิยวเสน [สตฺถิยวเสน (ก.)] ทสฺเสตุมาห ‘‘พุทฺโธ’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ชินสทฺทนฺตํ สพฺพพุทฺธสฺส นามํฯ สพฺพํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, สกมฺมกา กตฺตริ ปจฺจโยฯ วิสิฏฺฐา พุทฺธิ อสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ปสํสายํ ยทาทินา ปจฺจโยฯ ทานสีลกฺขนฺธาทโย ฐานาฏฺฐานญาณาทโย วา ทส พลานิ ยสฺเสติ ทสพโลฯ สาสติ วินยติ สตฺเตติ สตฺถาฯ สพฺพธมฺมชานนสีลตาย สพฺพญฺญูฯ ทฺวิปทานํ, ทฺวิปเทสุ วา อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, พุทฺธวํสวณฺณนายํ [พุ. วํ. อฏฺฐ. 37 นิทานกถา] นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฏฺฐิยา สมาสสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา เนทิสี นิทฺธารณลกฺขณา ฉฏฺฐี คมฺยเตฯ กสฺมา ปน โส ตตฺถ ปฏิสิทฺโธติ? สมาเส เยภุยฺเยน นิทฺธารณลกฺขณตฺตยสฺส วิกลาภาวโตฯ กิญฺจาปิ หิ ตตฺถ ฉฏฺฐิยาเยว ปฏิสิทฺโธ, สตฺตมิยา ปน นิทฺธารณลกฺขณาย วิชฺชมานตฺตา ตสฺสาปิ โส ปฏิเสธนีโยเยวฯ มุนีนํ อินฺโท ราชา มุนินฺโทฯ ปุญฺญญาณภาคฺยาทโย ภคํ นาม, ตํโยคา ภควาฯ นาถติ สตฺตานํ หิตํ ยาจติ, กิเลเส วา อุปตาเปติ, สตฺเตสุ วา อิสฺสริยํ กโรติ, เตสํ วา หิตํ อาสีสตีติ นาโถฯ พุทฺธธมฺมสมนฺตญาณทิพฺพจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคตตฺตา จกฺขุมาฯ สพฺพทา พฺยามปฺปภาย กายโต นิจฺฉรณวเสน องฺคีรโสฯ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ มุนนโต มุนิ, ธมฺมวาเทสุ วา โมนกรณโต มุนิฯ

[2] โลกานํ, โลเกสุ วา นาโถ โลกนาโถฯ อตฺตโน อธิกสฺส กสฺสจิปิ อุตฺตมปุคฺคลสฺส อภาวโต อนธิวโร, สพฺพปริยนฺตคตตฺตภาวตฺตา วา นตฺถิ เอตสฺส อิโต อญฺโญ อธิโก ปตฺเถตพฺโพ อตฺตภาโวติ อนธิวโรฯ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสิ, มหนฺโต วา อีโส วิภูติ เอตสฺสาติ มเหสิฯ หิตํ วินยติ อนุสาสตีติ วินายโก, วิสิฏฺฐํ วา นิพฺพานํ สตฺเต เนตีติ วินายโกฯ

สพฺพธมฺมทสฺสนสีลตาย ‘‘สมนฺตจกฺขู’ติ ลทฺธนาเมน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺนาคตตฺตา สมนฺตจกฺขุฯ โสภนํ คตํ ญาณมสฺส, สํสารา วา สุฏฺฐุ อปุนราวตฺติยา คตวาติ สุคโต, สปรสุขสิทฺธตฺถํ วา สมฺมา คตวาติ สุคโตฯ ภูริ พหุกา ปญฺญา ยสฺส, อนนฺตตฺตา วา ภูริสมา ปญฺญา เอตสฺสาติ ภูริปญฺโญ, อนนฺตาย มหาปถวิยา สทิสปญฺโญตฺยตฺโถฯ กิเลสาทิปญฺจวิธํ มารํ ชิตวาติ มารชิฯ

[3] นรานํ สีโห เสฏฺโฐ, ปรปฺปวาทมทฺทนสหนโต วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโห, สหตีติ สีโห, นิรุตฺตินเยน ปุพฺพวณฺณาการสฺสีกาโร, สีหสทิสตฺตา วา นโร จ โส สีโห จาติ นรสีโหฯ ยถา หิ สีโห มิคราชา จตูหิ ทาฐาหิ สพฺพสตฺเต หิํสติ อภิภวติ, ตถา ภควาปิ สีลปญฺญาปุญฺญิทฺธิสงฺขาเตหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สพฺพํ โลกํ หิํสติ อภิภวตีติ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ สพฺพปุริสานํ เสฏฺฐตฺตา นรวโร, นรานํ วา เทวมนุสฺสานํ เสฏฺฐตฺตา นรวโร, ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ [สํ. นิ. 1.23] เอตฺถ วิย นรสทฺเทน สพฺเพ เทวมนุสฺสา สงฺคหิตาฯ ธมฺมสฺส ราชปวตฺตกตฺตา ธมฺมราชา, ธมฺมโต วา สเทวกสฺส โลกสฺส ราชา ชาโต, นาธมฺมโตติ ธมฺมราชา, ธมฺเมน ราชตีติ วา ธมฺมราชา, ธมฺมปาลโก วา ราชา ธมฺมราชาฯ มุนีนํ เสฏฺฐตฺตา มหามุนิฯ เทวานํ อติเทโวติ เทวเทโว, เทวานํ อธิโก วา เทโว เทวเทโวฯ โลกานํ ครุ อาจริโย โลกครุ, โลกานํ ครุภาชนตฺตา วา โลกครุฯ ธมฺมสฺส สามิ ยถาวุตฺตนเยน ธมฺมสฺสามีฯ

ยถา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพญฺญุภาวํ คตา, ตถา อยมฺปิ คโตติ ตถาคโต, ตถา วา สมฺมา คตํ ญาณมสฺสาติ ตถาคโตตฺยาทินา ตถาคตสทฺทสฺส อตฺถปปญฺโจ ตตฺถ ตตฺถ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.12; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.78; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.70; อุทา. อฏฺฐ. 18; อิติวุ. อฏฺฐ. 38; เถรคา. อฏฺฐ. 1.3; พุ. วํ. อฏฺฐ. 2 นิทาน กถา; มหานิ. อฏฺฐ. 14; ปฏิ. ส. อฏฺฐ. 1.1.37; ที. นิ. ฏี. 1.7; ที. นิ. อภิ. ฏี. 1.7; ม. นิ. ฏี. 1.12; อ. นิ. ฏี. 1.1.170] วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

[4] สยเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวติ, อนญฺญโพธิโตติ สยมฺภูฯ สมฺมา อวิปรีเตน ส’มตฺตนาเยว สพฺพธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เสฏฺฐปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา วรปญฺโญฯ สตฺเต สํสารณฺณวโต นิพฺพานปารํ เนตีติ นายโกฯ ชิตปญฺจมารตฺตา ชิโนฯ

เอตฺถ จ สมนฺตภทฺร, โลกชิ, ฉฬภิญฺญ, อทฺวยวาที, สิรีฆน, อกนิฏฺฐค [อกนิฏฺฐก (ก.)], ธมฺมจกฺก, ราคาสนิ [ราคาริ (ก.)], ติสรณ, ขสม [ขณสม (ก.) เขน อากาเสน สมา ตุลฺยา คุณา ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฏีกา 1.1.8)], คุณากร, มหาสุข, วชิร, เมตฺตาพล, อสม, ชิตาริ, มหาโพธิ, ธมฺมธาตุ, เสตเกตุ, ขชิ, ติมุตฺติ [ขชิรวิมุตฺติ (ก.) เขน อากาสชฺฌาเนน – สุญฺญภาวนายาติ ภาโว – ชยติ สํสารภาวํ โย, ชิ+ กฺวิป สุญฺญวาทีนํ โพทฺธานํ ‘‘สุญฺญํ สพฺพเมว’’ อิตฺยาการภาวนาย สํสารภาวชยนโต ตถาภาโว (สทฺทกปฺปทฺทุม)], ทสภูมิสฺสร, ปญฺจญาณ, พหุกฺขม, สมฺพุทฺธ, สพฺพทสฺสี, มหาพล, สพฺพโพธ [สมฺโพธธมฺม (ก.)], ธมฺมกาย, สํคุตฺต, อรห, ทฺวาทสกฺข, วีตราคาทีนิปิ อเนกานิ พุทฺธสฺส นามานิ [อิมานิ ปริยายวจนานิ ปายโส อมรโกสโต, ติกณฺฑเสสาภิธานโต จ คหิตานิ]ฯ สมนฺตโต ปุญฺญสมฺภารโต จ ญาณสมฺภารโต จ ภทฺโร เสฏฺโฐติ สมนฺตภทฺโรตฺยาทีนิ จ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ [ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.76; เนตฺติ. อฏฺฐ. 38]

ตตฺถ อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํฯ อปิ นามสหสฺสโตติ อเนเกหิ นามสหสฺเสหีตฺยตฺโถฯ สพฺพพุทฺธนามกถาฯ

สกฺกาทิสตฺตกํ อมฺหากํ พุทฺธสฺส นามํฯ ปญฺจมาเร เชตุํ สกฺโกตีติ สกฺโก, ภคินีหิ สทฺธิํ สํวาสกรณโต วา โลกมริยาทํ ฉินฺทิตุํ สกฺกุณนฺตีติ สกฺกา, สากิยราชูนํ ปุพฺพราชาโน, เตสํ วํสภูตตฺตา ภควา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ อสฺส จ ชาติสมนนฺตรํ นิธโย รตนานิ จ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺโถติ นามํ กตํ, สพฺเพสํ วา โลกานํ สิทฺธา อตฺถา เอเตน เหตุภูเตนาติ สิทฺธตฺโถฯ สุทฺธํ โอทนํ อสฺสาติ สุทฺโธทโน, ตสฺส อปจฺจํ สุทฺโธทนิฯ โคตมวํสสฺส กปิลสฺส มุนิโน สิสฺสตาย สกฺยา โคตมา, ภควา ปน โคตมวํเส อุปฺปนฺนตฺตา โคตมสฺส มุนิโน อปจฺจํ โคตโมฯ

[5] สกฺยวํสาวติณฺโณ [สกฺยวํสา ปิตฺถิณฺโณ (ก.)] สกฺยมุนิ โย พุทฺโธ โส สกฺยสีโห, สกฺยานํ วา เสฏฺฐตฺตา สกฺยสีโหฯ

สกฺยกุลโต ชาโต มุนิ สกฺยมุนิฯ สูริยเทวปุตฺตสฺส โสตาปนฺนตฺตา ภควา อาทิจฺจพนฺธูติ วุจฺจติ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ ญาตีติ นิพฺพจนํ กตฺวาฯ เอตฺถปิ มายาเทวีสุต, มหาสมณ, กลิสาสนาทีนิ [กุลิสาสนาทีนิ (ก.) กลิมฺหิ ยุเค สาสนํ อนุสาสนํ ยสฺส โส, อถวา กลิมฺหิ ปาเป วิวาเท วา สาสนํ หิตสาธนํ ยสฺส โส (ติกณฺฑเสสฏีกา 1.1.11)] โคตมปริยายานิ เวทิตพฺพานิฯ

[6] โมกฺขาทีนิ นิพฺพุติปริยนฺตานิ ฉจตฺตาลีส นามานิ นิพฺพานสฺส นามานิฯ มุจฺจนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา ราคาทีหีติ โมกฺโขฯ นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถ ราคาทโยติ นิโรโธ, รุนฺธติ วา นิพฺพานนฺติ โรโธ, กิเลโส, โส เอตฺถ นตฺถีติ นิโรโธฯ วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา, นิพฺพาติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพานํฯ ยถา ปกติทีโป นทีโสเตน วุยฺหมานานํ ปติฏฺฐา โหติ, เอวมิทมฺปิ นิพฺพานํ สํสารมโหเฆน วุยฺหมานานํ ปติฏฺฐาติ ทีโป วิยาติ ทีโป, นิกฺกิเลสานํ วา ปทีปสทิสภาวกรณโต ทีโป วิยาติ ทีโป, ‘‘นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโป’’ติ หิ วุตฺตํ, ทิปฺปติ วา อริยานํ ญาณจกฺขุสฺเสว ปกาสตีติ ทีโปฯ ตณฺหานํ ขยเหตุตฺตา ตณฺหกฺขโยฯ ราคาทีนํ ปฏิปกฺขตฺตา, อุตฺตมฏฺเฐน วา ปรํฯ ตายติ รกฺขติ อปายาทิโตติ ตาณํฯ นิลียนฺติ เอตฺถ สํสารภยภีรุกาติ เลณํฯ นตฺถิ ทีฆรสฺสาทิกํ รูปํ สณฺฐานเมตสฺสาติ อรูปํ, อปฺปจฺจยตฺตา วา อรูปํฯ ราคาทีนํ สนฺตกรณตฺตา สนฺตํฯ

ราคกฺขยเหตุภาเวน อวิปรีตตฺตา, จตุสจฺจปริยาปนฺนตฺตา วา สจฺจํฯ นตฺถิ อาลโย ตณฺหา เอตฺถาติ อนาลยํฯ

[7] ปจฺจเยหิ น สงฺกรียเตติ อสงฺขตํฯ สิวํ เขมภาวํ กโรตีติ สิวํ, สํสารภีรุเกหิ เสวิตพฺพตฺตา วา สิวํ, ยทาทินา ปจฺจโยฯ นตฺถิ เอตฺถ มตํ มรณํ, เอตสฺมิํ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส มตนฺติ อมตํฯ ปสฺสิตุํ สุทุกฺกรตาย สุทุทฺทสํฯ ปเรหิ อุตฺตเมหิ อริยปุคฺคเลหิ อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, ปรโต วา อยิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ปรายณํ, สํสารสภาวโต อญฺญสภาววเสน พุชฺฌิตพฺพนฺตฺยตฺโถ, ปเรสํ วา อริยปุคฺคลานํ ปติฏฺฐานตฺตา ปรายณํฯ เยน จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส สรนฺติ หิํสนฺติ ตํ ธมฺมํ สรณํ, อริยานํ วสิตเคหตฺตา วา สรณํฯ อีติ อุปทฺทโว ปวาโส จ เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อนีติกํ, สตฺเต สํสารํ เนตีติ ‘‘นีตี’’ติ ลทฺธนามาย ตณฺหาย อภาวโต วา อนีติกํฯ อาสวานํ อนารมฺมณตาย อนาสวํฯ นิจฺจฏฺเฐน ธุวํ, ธวติ วา มคฺคานมารมฺมณภาวํ คจฺฉตีติ ธุวํ, ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ หิ กาตนฺตธาตุฯ ทฏฺฐพฺพสภาวสฺส นตฺถิตาย อนิทสฺสนํฯ ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อกตํฯ สทา วิชฺชมานตฺตา อปลุชฺชนสภาวํ คจฺฉติ, เตน วา วิญฺญายตีติ อปโลกิตํฯ ‘‘อิตํ คเต จ วิญฺญาเต’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ โลกสภาเวน วา วิญฺญายตีติ โลกิตํ, ตพฺภาวาปคมนโต อปโลกิตํฯ สณฺหฏฺเฐน นิปุณํ, เยน วา จตฺตาโร มคฺคา โอธิโส กิเลเส นิสฺเสสโต ปุนนฺติ โสเธนฺติ, ตํ นิปุณํฯ น กทาจิปิ ยสฺส อนฺโต วินาโส อตฺถิ, ตํ อนนฺตํฯ

ขรนฺติ วินสฺสนฺตีติ ขรา, สงฺขตา, เต ยตฺถ น สนฺติ, ตํ อกฺขรํ, ขรสงฺขาตานํ วา สงฺขตานํ ปฏิปกฺขตฺตา อกฺขรํฯ เอตฺถ จ อสงฺขตนฺตฺยาทิกา คาถา รุจิรา นามฯ

[8] สพฺพทุกฺขานํ ขยการณตฺตา ทุกฺขกฺขโยฯ พฺยาพาธตีติ พฺยาพาโธ, โส เอว พฺยาพาโท, ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส ภาโว พฺยาพชฺชํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนาทฺยตฺโถ, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาพชฺชํ, อพฺยาปชฺฌนฺติปิ ปาโฐ, ตตฺถ พฺยาปชฺชนฺติ วินสฺสนฺตีติ พฺยาปาทา, สงฺขตา, เตสํ ภาโว พฺยาปชฺฌํ, สงฺขตานํ วินสฺสนภาโว, ตํ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ อพฺยาปชฺฌนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ, นิรุตฺตินเยน จ ทฺยสฺส ชฺฌกาโรฯ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานมภาวโต วิวฏฺฏํฯ นิพฺภยฏฺเฐน เขมํ, ขยนฺติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทโยติ เขมํฯ สงฺขาเรหิ อสมฺมิสฺสตาย, วิสํโยคตาย จ เกวลํฯ อปวชฺชนฺติ สงฺขารา เอตสฺมาติ อปวคฺโคฯ ยสฺมา ราโค วิคโต, โส วิราโคฯ ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํฯ นตฺถิ เอตสฺมิํ อธิคเต อริยานํ จุตํ จวนนฺติ อจฺจุตํฯ อริเยหิ ปชฺชิตพฺพตฺตา คนฺตพฺพตฺตา ปทํฯ

[9] จตฺตาโร โยคา ขยนฺติ เอเตนาติ โยคกฺเขโมฯ ปาเรติ สกฺโกติ สํสารทุกฺขสนฺตาปํ สเมตุนฺติ ปารํ, ‘‘สํสารทุกฺขสนฺตาปตตฺตสฺสา’ลํ สเมตเว’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปคตา สํสารจกฺกสฺส อรา เอตสฺมาติ วา ปารํฯ กิเลเสหิ มุจฺจนโต มุตฺติ, นิกายนฺตริยา ปน ‘‘สรีเรนฺทฺริเยหิ อตฺตโน มุตฺตตฺตา มุตฺตี’’ติ วทนฺติฯ กิเลสสมนโต สนฺติฯ

วิสุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ วิสุทฺธิ ฯ สพฺพสงฺขารา วิมุจฺจนโต วิมุตฺติฯ อสงฺขตเมว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน, สนฺติลกฺขณธารณโต วา ธาตูติ อสงฺขตธาตุฯ สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย ราคาทิมเลหีติ สุทฺธิฯ อาวุโณติ สํสารโต นิกฺขนฺตุมปฺปทานวเสนาติ วุติ, ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพุติฯ

[10] ขีณาสวาทิจตุกฺกํ อรหนฺเตฯ ขีณา อาสวา ยสฺส โส ขีณาสโวฯ ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นตฺถิ สิกฺขา เอตสฺสาติ อเสกฺโขฯ วิคโต ราโค ยสฺมาติ วีตราโคฯ สํสารจกฺกสฺส อเร หตวาติ อรหา, ‘‘อรห’’นฺติปิ ปาโฐฯ

เทวโลกาทิปญฺจกํ สคฺคสฺส นามํฯ เทวานํ โลโก ภวนํ เทวโลโกฯ ทิพฺพนฺตฺยตฺร ทิโวฯ อช คติยํ, อเนกตฺถตฺตา ฐิติยํ, จิรํ ฐิยเต อสฺมินฺติ อคฺโค, ฐานํ, โสภโน อคฺโค สคฺโค, ปุญฺเญน วา สุฏฺฐุ อชียเตติ สคฺโคฯ ตโย เทวา ทิพฺพนฺตฺยตฺเรติ ติทิโวฯ ปธานโต หิ ตีหิ หริหรพฺรหฺเมหิ พฺยปเทโสฯ ติทสานํ เทวานํ อาลโย ฐานนฺติ ติทสาลโยฯ เกจิ ปน ‘‘เทวโลกาทิตฺตยํ สคฺคสามญฺญสฺส นามํ, ติทิวาทิทฺวยํ ตาวติํสสฺสา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกสาทีสุ สามญฺญสฺมิํเยว ทฺวินฺนมฺปิ คหณโต น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ

เอตฺถาปิ นาก, สุรโลก, ติปิฏฺฐป [วิสนฺติ สุกติโน อสฺมิํ อิติ ปิฏฺฐปํ ปิโสทราทิ ติทสานํ ปิฏฺฐปธิติ ทสสทฺทโลโป (จินฺตามณิฏีกา)], อวโรห, ผโลทย [ผลสฺส กมฺมผลสฺส อุทโย ทิฏฺฐิโยคฺยฏฺฐานํ (ติกณฺฑฏีกา)], มนฺทร, เสริก, สกฺกภวน, ขํ, นภาทีนิ เทวโลกสามญฺญานิ อิธานาคตานิปิ คเหตพฺพานิฯ

[11-12] ติทสาทิจตุทฺทสกํ เทวตาสามญฺญสฺส นามํฯ ชาตีสุ [ชาติชาตีสุ (ก.)] วุตฺตาสุ พฺยตฺติปิ วุจฺจตีติ พฺยตฺตีนํ พหุตฺตา พหุวจนนิทฺเทโสฯ ชาติสตฺตาวินาสสงฺขาตา ติสฺโส ทสา ปริมาณา เอเตสนฺติ ติทสาฯ เอเต หิ มนุสฺสาทโย วิย พุทฺธิวิปริณามขเยหิ น ยุชฺชนฺติ, ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยา เอว อุปฺปชฺชนฺติ สนฺติ วินสฺสนฺติ จฯ มรณํ มโร, โส เยสํ นตฺถิ, เต อมราฯ ทิพฺพนฺติ ปญฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺตีติ เทวาฯ วิพุชฺฌนฺติ น สุปนฺตีติ วิพุธา, อตีตานาคตชาติํ วิพุชฺฌนฺตีติ วา วิพุธาฯ สุธาโภชนภุญฺชนสีลตาย สุธาสิโนฯ สมุทฺทุฏฺฐา [อมตมถโนฏฺฐา (จินฺตามณิฏีกา)] สุรา อตฺถิ เยสํ, เต สุรา, สุรนฺติ วา กีฬนฺตีติ สุรา, สุเขน รมนฺตีติ วา สุราฯ ทีฆายุกาปิ สมานา ยถาปริจฺเฉทํ สมฺปตฺตกาเล มรนฺติ สีเลนาติ มรูฯ ทิโว เทวโลโก โอโก อาสโย เยสํ เต ทิโวกาฯ สุธาหารสฺส ปาตพฺพสฺสปิ สมฺภวโต อมตํ ปิวนฺตีติ อมตปา, อมโตสธํ วา ปิวนฺตีติ อมตปาฯ สคฺเค วสนสีลตฺตา สคฺควาสิโนฯ สทา ปญฺจวีสติวสฺสุทฺเทสิยตฺตา นิรากตา ชรา เอเตสนฺติ นิชฺชราฯ น นิมิสนฺตีติ อนิมิสา, ภมุกา นิจฺจลํ กโรนฺตีตฺยตฺโถฯ ทิเว วสนฺตีติ ทิพฺพาฯ เทวา เอว เทวตา, สกตฺเถ เทวสทฺทโต ตาปจฺจโย, เทวตา เอว เทวตานิ, สกตฺเถ นิปจฺจโยฯ

‘‘อปุเม’’ติ เอตฺถ ปฐมสกตฺถิกวเสน อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, ทุติยสกตฺถิกวเสน นปุํสกลิงฺคตฺตํ เวทิตพฺพํ, ทุติยสกตฺถิกวเสเนว วา ทฺวิลิงฺคตฺตํ, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคปกฺเข ยทาทินา นิการาเทโสฯ อมรโกเส ปน ‘‘เทวตานิ ปุเม วา’’ติ [อมร 1.9] วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – เทวตานิสทฺโท วิกปฺเปน ปุลฺลิงฺเค, นิจฺจํ นปุํสเกติฯ ฏีกายญฺจ ‘‘สกตฺถิกา ปกติโต ลิงฺควจนานิ อติวตฺตนฺตีติ ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ [เทโว เอว เทวตา, สกตฺเถ ตา, สกตฺถิกา อปิ ปจฺจยา ปกติโต ลิงฺควจนาทฺยติวตฺตนฺเต, อปีติ อิตฺถิตฺตํ เทวตา เอว เทวตํ ปญฺญาทิตฺตา อณ (จินฺตามณิฏีกา)] วุตฺตํฯ ตตฺถ สกตฺถิกาติ ทุติยสกตฺถิกํ วุตฺตํ, ปกติโตติ ปฐมสกตฺถิกํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนฺนปุํสกตฺต’’นฺติ, อิตรถา ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺคตาย อิตฺถิลิงฺคตฺตเมว วเทยฺยฯ สุปพฺพา, สุมนา, ติทิเวสา, อาทิเตยฺยา, ทิวิสทา, เลขา, อทิตินนฺทนา, อาทิจฺจา, ริภโว [วิภวา (ก.), ริกาโร เทวมาตา สิยา อิติ ติกณฺเฑ, ตโต ภวนฺตีติ (จินฺตามณิฏีกา)] อโสปฺปา, อมจฺจา [มรณํ มติ อิติ ติ, มติยํ ภวา มจฺจา… น มจฺจา อมจฺจา (จินฺตามณิฏีกา)], อมตาสนา, อคฺคิมุขา, หวิโภชนา, คิรพฺพาณา, ทานวารโย, พินฺทารกา, ปูชิยา, จิรายุกา, สคฺคิโน, นโภสทาอิจฺจาทีนิปิ เทวตานํ สามญฺญนามาเนวฯ

[13] สิทฺธาทโย อิเม เทวโยนิโย เทวปฺปภวา เทววํสา เอเตสมุปฺปตฺติยํ เทวานเมว อาทิการณตฺตาฯ อณิมาทิคุโณเปตตฺตา สิชฺฌนฺติ เอตสฺส ยถิจฺฉิตา อตฺถาติ สิทฺโธฯ

ยสฺส ภาสาย พฺรูหติ กถา, โส ภูโต , ปิสาจปฺปเภโท อโธมุขาทิฯ วจนตฺโถ ปน ภวนฺติ พฺรูหนฺติ กถา เอตสฺมาติ ภูโตติฯ คนฺธํ อพฺพติ ปริภุญฺชตีติ คนฺธพฺโพ, เทวคายนา ‘‘หาหา หูหู’’ ปภุตโย [อมร 1.55]ฯ นิธโย คุยฺหตีติ คุยฺหโก, สญฺญายํ โก, มณิภทฺราทิโก กุเวรานุจโรฯ ยกฺข ปูชายํ, ยกฺขียเต ปูชียเตติ ยกฺโข, กุเวราทิโกฯ รกฺขนฺติ อตฺตานํ เอตสฺมาติ รกฺขโส, วิภีสณาทิฯ กุมฺภปฺปมาณณฺฑตาย กุมฺภณฺโฑฯ ปิสิตํ มํสํ อสติ ภกฺขตีติ ปิสาโจ, สกุนิ สกุนฺติอาทิโก กุเวรานุจโร, ยทาทินา ปิสิตสฺส ปิภาโว, อสสฺส จ สาจาเทสภาโว [ปาณินิ 6.3.109; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา 1.47]อาทิสทฺเทน วิชฺชาธร, อปสร, กินฺนเร จ สงฺคณฺหาติฯ วิชฺชํ คุฬิกาญฺชนมนฺตาทิกํ ธรตีติ วิชฺชาธโรฯ อปสารยนฺติ ขลยนฺตีติ อปสรา, อุพฺพสฺยาทิกา สุรเวสิโย [อมร 1.55], อปสรสทฺทสฺส ชาติยํ สยํ พหุตฺตํ, พฺยตฺติยนฺตุ ตทวยวํ วา สยํ, ตถา จ พหุตฺตํวฯ วนาทิสทฺโท กทาจิ ชาติยํ ปยุชฺชเต, กทาจิ พฺยตฺติยํฯ ตตฺร ยทา ชาติยํ, ตทา พฺยตฺติคตํ สงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติฯ ยทา พฺยตฺติยํ ปยุชฺชเต, ตทา ตํพฺยตฺตาวยวานํ ปาณิปาทาทีนํ พหุตฺตสงฺขฺยมาทาย ปวตฺตติฯ วนสทฺโท ตุ ชาติคเตกสงฺขฺยาวิสิฏฺฐทพฺพาภิธานโต ธวาทิพฺยตฺติคตชาตฺยาภิธานโต วา เอกวจนนฺติ อปสรสทฺโท วามนาทิมเตน อิตฺถิยํ พหุวจเน จ, ตทญฺเญสํ ปน มเตน ปุมิตฺถิยํ วจนทฺวเย จ ทฏฺฐพฺโพฯ อสฺสมุขนรสรีรตฺตา กุจฺฉิโต นโร, กิญฺจิ วา นโร, นรสทิสตฺตา วา กินฺนโรฯ เอตา เทวโยนิโยฯ คณเทวตา ปน –

‘‘อาทิจฺจา วิสุ วสโว, ตุสิตา’ภสฺสรา’นิลา;

มหาราชิกา สาธฺยา จ, รุทฺทา จ คณเทวตา’’ติ [อมร 1.10]

อมรโกเส กถิตาฯ

ตตฺราทิจฺจา ทฺวาทสกา, วิสุเทวา ทส ฐิตา;

วสโว อฏฺฐสงฺขฺยาตา, ฉตฺติํส ตุสิตา มตาฯ

อาภสฺสรา จตุสฏฺฐิ, วาตา ปณฺณาเสกูนกา;

มหาราชิกนามาโย, ทฺวิสตํ วีสตาธิกาฯ

สาธฺยา ทฺวาทส วิขฺยาตา, รุทฺทา เจกาทส ฐิตา;

สมยนฺตรโต เอตา, วิญฺเญยฺยา คณเทวตาฯ

[14] ปุพฺพเทวาทิจตุกฺกํ อสุเรฯ ปุพฺพํ เทวา ปุพฺพเทวา, ทุติยาสมาโส, ปุพฺเพ วา เทวา ปุพฺพเทวา, ปุพฺเพ หฺเยเต เทวปุเร ฐิตา, อนนฺตรํ สกฺกาทีหิ ตโต จาลิตาฯ สุรานํ ริปู สตฺตโว สุรริปูฯ สุรานํ ปฏิปกฺขภาวโต อสุรา, เทวา วิย น สุรนฺติ น กีฬนฺตีติ วา อสุรา, สมุทฺทุฏฺฐา วา สุรา เทเวหิ อภฺยุปคตา, นาสุเรหีติ นตฺถิ สุรา เอเตสนฺติ อสุราติ นิกายนฺตริยาฯ ทนุนามาย มาตุยา อปจฺจํ ทานวาฯ ทนุ นาม เตรสสุ รกฺขสทุหิตีสุ เอกิสฺสา ทุหิตุ นามํฯ เอเต ปุพฺพเทวาทโย สทา ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตนฺติฯ เทจฺจา, เทเตยฺยา, ทนุชา, อินฺทารี, สุรทิสา, สุกฺกสิสฺสา, ทิติสุตา, ปุพฺพชาอิจฺจาทีนิปิ อสุรสฺส สามญฺญนามานิฯ

ตพฺพิเสสา อสุรปฺปเภทาฯ สุเรหิ สทฺธิํ สงฺคามตฺถํ อตฺตโน พลกายานํ ปหารํ อายุธํ ททาตีติ ปหารโท, โส เอว ปหาราโทฯ

สํ ปสตฺโถ วโร ชามาตา ยสฺส โส สมฺพโร, ตสฺส หิ สกฺโก ชามาตา [สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.256], ปุญฺญาหรีสุ วา อินฺทฺริยานิ สํวุโณตีติ สมฺพโรฯ พลเมตสฺสตฺถีติ พลี, อติสยพลกายตฺตา วา พลี, โส เอว พลิ, ‘‘พลิอาทโย’’ติ อิมินา สมาเสปิ สนฺธิ นตฺถีติ ทีเปติฯ อาทินา มจฺฉสกุณาทิเกปิ กุญฺจาทิเกปิ อสุรเภเท สงฺคณฺหาติฯ

[15] ปิตามหาทฺยฏฺฐกํ พฺรหฺมนิฯ ปิตูนํ ปชาปตีนํ โลกปิตูนมฺปิ ปิตา ปิตามโห, อามหปจฺจโย [โมคฺคลฺลาน 4.38]ฯ สพฺพโลกานํ ปิตุฏฺฐานิยตฺตา ปิตา, สพฺพโลกํ วา ปาติ รกฺขตีติ ปิตา, ริตุปจฺจโยฯ มหนฺตสรีรตาย พฺรหฺมา, พฺรห วุฑฺฒิยํ ปจฺจโยฯ โลกานํ อีโส อินฺโท โลเกโสฯ กมลสมฺภวตฺตา กมลํ, ปทฺมํฯ ตํ อาสนมุปฺปตฺติฏฺฐานมสฺส กมลาสโนฯ หิรญฺญํ สุวณฺณมยํ อณฺฑํ หิรญฺญํ, ตสฺส คพฺโภ ภูโณ [คุโณ (ก.)] หิรญฺญคพฺโภฯ ฌานาทิคุเณหิ สุรานํ เชฏฺฐตฺตา สุรเชฏฺโฐฯ ปชานํ สตฺตานํ ปติ สามิภูโต ปชาปติ, ปชํ ปาเลตีติ วา ปชาปติฯ อตฺตภู, ปรเมฏฺฐิ, สยมฺภู, จตุรานโน, ธาตา, กมลโยนิ, ทุหิโณ, วิริญฺจิ, สชิตา, เวธา, วิธาตา, วิธิ, หํสรโถ, วิริญฺโจ, ปปิตามโห อิจฺจาทโยปิ พฺรหฺมนามานิฯ

[16-17] วาสุเทวาทิปญฺจกํ กณฺเหฯ วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโวฯ มจฺจานํ ชีวิตํ หรติ สีเลนาติ หริฯ กณฺหคุณโยคโต กณฺโหฯ เกสิํ นาม อสุรํ หตวาติ เกสโว, อีการสฺส กาโร, หนสฺส จ โวฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ยสฺมา ตยา หโต เกสี,

ตสฺมา เม สาสนํ สุณ;

เกสโว นาม นาเมน,

เสยฺโย โลเก ภวิสฺสสี’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ]

จกฺกํ ปาณิมฺหิ อสฺส จกฺกปาณิฯ

วิสณุ [ปิณฺหุ (ก.)], นารายโน, เวกุณฺโฐ, ทาโมทโร, มาธโว, สมฺภู, เทจฺจาริ, ปุณฺฑรีกกฺโข, โควินฺโท, ครุฬทฺธโช, ปีตมฺพโร, อจฺจุโต, มงฺคโล, สิงฺคี, ชนาทฺทโน, อุเปนฺโท, อินฺทาวรโช, จตุภุโช, ปทฺมนาโภ, มธุริปุ, ติวิกฺกโม, เทวกีนนฺทโน, โสรี, สิรีปติ, ปุริโสตฺตโม, วนมาลี, พลิธํสี, กํสาราติ, อโธกฺขโช, สพฺพมฺภโร, เกฏภชิ [เกฏภํ ชิตวา (จินฺตามณิฏีกา)], วิธุ, สสพินฺทุ, สิรีกโร, สิรีวราโห, อชิโต, ปรปุริโส, สิรีคพฺโภ, ฉพินฺทุ, อนนฺโต, นรกชิ, เกสโร, ชาติกีโล, นรสีโห, ปุราณปุริโส, นลิเนสโย, วาสุ, นรายโน, ปุนพฺพสุ, สพฺพรูโป, ธรณีธโร, วามโน, เอกสิงฺโค, โสมคพฺโภ, อาทิเทโว, อาทิวราโห, สุวณฺณพินฺทุ, สทาโยคี, สนาตโน, ราหุมุทฺธภิโท , กาฬเนมิ, ปณฺฑโว, วฑฺฒมาโน, สตานนฺโท, ปชานาโถ, สุยามุโนอิจฺจาทีนิ วิสณุนามานิฯ อสฺส ปน ปิตุ นามานิ วสุเทโว, อานกทุนฺทุภิ [อมร 1.23] อิจฺจาทีนิฯ รถวาโห ปนสฺส ทารุโก นาม [ติกณฺฑเสส 1.1.34]ฯ มนฺตี ปน ปวนพฺยาธิ นาม [มนฺตี ปวนพฺยามิ อุทฺธโว (ติตณฺฑเสส 1.1.35) ปวนพฺยาธิ… อุทฺธโว อิติ ทฺเว ปิณฺหุสฺส มนฺติโน (กฏฺฏีกา)]

มหิสฺสราทิฉกฺกํ หเรฯ มหนฺโต อิสฺสโร วิภูติ เอตสฺสาติ มหิสฺสโรฯ คุณาวตฺถารหิโต สมฺปติ ปรมานนฺทรูปตฺตา นิพฺพิกาโร สมติ ภวตีติ สิโว, นิรุตฺตินเยน การสฺส อิตฺตํ, สฺส โว จฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ สูลปาณิตฺตา สูลีฯ อิฏฺเฐ ปภวตีติ อิสฺสโร, อิสฺสติ อภิภวตีติ วา อิสฺสโรฯ ปสูนํ ปมถานํ ปติ ปสุปติฯ ‘‘ปสุ มิคาโท ฉคเล, ปมเถปิ ปสุ ปุเม’’ติ รุทฺโท [รภโส (ก.)]ฯ ( ) [(คุเณ) (ก.)] วิสิฏฺฐตโมคุณตฺตา สพฺพํ หรตีติ หโรฯ วุตฺโตติ กฺริยาปทํฯ สมฺภุ, อีโส, สพฺโพ, อีสาโน, สงฺกโร, จนฺทเสขโร, ภูเตโส, ขณฺฑปรสุ, คิรีโส, มจฺจุญฺชโย, ปินากี, ปมถาธิโป, อุคฺโค, กปทฺทิ, สิรีกณฺโฐ, กาฬกณฺโฐ, กปาลภโร, วามเทโว, มหาเทโว, วิรูปกฺโข, ติโลจโน, สพฺพญฺญู, นีลโลหิโต, มารหโร, ภคฺโค, ตฺยมฺพโก, ติปุรนฺตโก, คงฺคาธโร, อนฺธกริปุ, พฺโยมเกโส, ภโว, ภีโม, รุทฺโท, อุมาปติ, ภคาลี, กปิสญฺชโน, หีโร, ปญฺจานโน, ขกุนฺตโล, โคปาลโก, ปิงฺคกฺโข [วิภงฺโค (ก.)], กูฏกโร, จนฺทาปีโฬ, มหานโฏ, สมีโร, โห, นนฺทิวฑฺฒโน, คุฬาเกโส [มิคูโห (ก.)], มิหิราโณ, เมฆวาหโน, สุปฺปตาโป [สุปฺปสาโท (ก.)], อุ, ถาณุ [อุปาณฺโฑ (ก.)], สิปิวิฏฺโฐ, กีโล, ธมฺมวาหโนอิจฺจาทีนิปิ หรนามานิฯ

กุมาราทิตฺตยํ หรสฺส ปุตฺเตฯ กุมาร กีฬายํ, กุมาเรติ กีฬตีติ กุมาโร, โสฬสวสฺสิโก, อยญฺจ โสฬสวสฺสิโกฯ ‘‘พาโล จ โสฬส ภเว’’ติ หิ วุตฺตํฯ ขณฺฑติ ทานวพลนฺติ ขนฺโท, ณฺฑสฺส นฺโทฯ สตฺติํปหรณวิเสสํ ธรตีติ สตฺติธโร, ปภาวุสฺสาหมนฺตสงฺขาตํ วา สตฺติตฺตยํ ธรตีติ สตฺติธโรฯ อมรโกเส ปน –

‘‘กตฺติเกยฺโย มหาเสโน,

สรชาโต ฉฬานโน;

ปพฺพตีนนฺทโน ขนฺโท,

เสนานี อคฺคิภู คุโหฯ

พาหุเลยฺโย ตารกชิ,

วิสาโข สิขิวาหโน;

ฉมาตุโร สตฺติธโร,

กุมาโร โกญฺจทารโณ’’ติ [อมร 1.41-2] วุตฺตํฯ

[18-21] สกฺกาทีนิ วีสติ สกฺกสฺส นามานิฯ อสุเร เชตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโกฯ

ปุเร, ปุรํ วา ททาตีติ ปุรินฺทโท ฯ เทวานํ ราชา เทวราชาฯ วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺส วชิรปาณิฯ สุชาย อสุรกญฺญาย ปติ สุชมฺปติฯ พหูนํ เทวมนุสฺสานํ จินฺติตตฺถสฺส ทสฺสนสมตฺถตาย สหสฺสกฺโขฯ มหตํ เทวานํ อินฺโท ราชา มหินฺโท, เทเวหิ มหิตพฺโพ วา อินฺโท ราชา มหินฺโท, มหนฺโต จ โส อินฺโท จาติ วา มหินฺโทฯ วชิรํ อาวุธํ ยสฺส วชิราวุโธ, ‘‘วชิรายุโธ’’ติปิ ปาโฐฯ วสูนิ รตนานิ สนฺตฺยสฺเสติ วาสโวฯ ทสสตานิ นยนานิ ยสฺส โส ทสสตนยโนฯ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อธิปติภูตตฺตา ติทิวาธิภูฯ สุรานํ นาโถ สุรนาโถฯ วชิรํ หตฺเถ ยสฺส โส วชิรหตฺโถฯ ภูตานํ สตฺตานํ ปติ ภูตปติฯ มหิตพฺพตฺตา มฆวาฯ มห ปูชายํ, สฺส ฆโวฯ โกสสงฺขาตานิ ธนานิ สนฺติ ยสฺส, โส โกสิโย, ‘‘โกสิยโคตฺตตาย โกสิโย’’ติ จ วทนฺติฯ อินฺทติ ปรมิสฺสริเยน ยุชฺชเตติ อินฺโทฯ วตฺรํ นาม อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภูฯ ปาโก นามวตฺราสุรสฺส ภาตา, ตสฺส สาสนโต นิคฺคหโต ปากสาสโนฯ วิฑํ พฺยาปกํ โอโช เอตสฺส วิโฑโชฯ สุนาสีโร, ปุรนฺทโร, เลขาสโภ [เลขนํ เทวานํ อุสโต อุตฺตโม (จินฺตามณิฏีกา)], ทิวปติ, สุรปติ, พลาราติ, สจีปติ, ชมฺภเภที, หริหโย, นมุจิสูทโน, สํกนฺทโน, เมฆวาหโน, อาขณฺฑโล [อาขณฺฑยติ ปรพลํ อุสาทิตฺตา กลจ (จินฺตามณิฏีกา)], โกสิโก, สุรคามณี, นากนาโถ, หรี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกสฺส นามานิฯ

อสฺส สกฺกสฺส ภริยา สุชาตา นามฯ สุเขน ชาตา, สุนฺทรา วา ชาติ ยสฺสา สา สุชาตาฯ ปุโลมชา, สจี, อินฺทานี อิจฺจาทีนิปิ สกฺกภริยาย นามานิฯ

อสฺส สกฺกสฺส ปุรํ มสกฺกสาราทโย ตโย ภเวฯ

โม จ สกฺโก จ มสกฺกา, เต สรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถ กีฬาวเสนาติ มสกฺกสารา, มหิสฺสราทีนํ ปริสานํ, สกฺกสฺส จ กีฬานุภวนฏฺฐานนฺตฺยตฺโถติ จินฺตามณิถุติฏีกายํ วุตฺตํฯ สงฺคหฏีกายํ ปน ‘‘มสกฺกนฺติ วา วโสกนฺติ วา อสุรปุรสฺส นามํ, อิทํ ปน เตสํ อุตฺตมตฺตา มสกฺกสาโร, วโสกสาโรติ จ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อมรา เอติสฺสํ สนฺติ อมรวตี, สา เอว อมราวตี, รสฺสสฺส ทีฆตา [ปาณินี 6.3.119]

อสฺส สกฺกสฺส ปาสาโท เวชยนฺโต นามฯ เวชยนฺตี ปฏากา ปสตฺถา, ภูตา วา อสฺส อตฺถีติ เวชยนฺโตฯ

อสฺส สกฺกสฺส สภา สุธมฺมา มตาฯ โสภโน ธมฺโม อสฺสาติ สุธมฺมา, เทวมณฺฑโปฯ

[22] ตสฺส สกฺกสฺส รโถ เวชยนฺโต นามฯ เวชยนฺตีนามาย ปฏากาย โยคโต เวชยนฺโตฯ ตสฺส สกฺกสฺส สารถิ สูโต มาตลินามฯ มตลสฺส [มาตลาย (ก.)] อปจฺจํ มาตลิ, ตสฺส สกฺกสฺส คโช เอราวโณ นาม, อิราวโณ สมุทฺโท, ตตฺรชาโต เอราวโณ [อิราวติ สมุทฺเท ชาโต (เอราวโต), เสเส อณ… ปิโสทราทิตฺตา ณตฺเต เอราวโณ (จินฺตามณิฏีกา)] ตสฺส สกฺกสฺส สิลาสนํ ปณฺฑุกมฺพโล นามฯ ปณฺฑุวณฺณกมฺพลสทิสตฺตา ปณฺฑุกมฺพโลฯ สิลา ปาสาโณ เอว อาสนํ สิลาสนํฯ

[23] ตสฺส สกฺกสฺส ปุตฺตา สุวีร, ชยนฺตอิจฺจาทโยฯ อติสเยน สูรตฺตา สุวีโรฯ อสุเร ชยตีติ ชยนฺโตฯ ตสฺส สกฺกสฺส โปกฺขรณี นนฺทา นาม ภเวฯ นนฺทียตีติ นนฺทาฯ

โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมํ, สลิลญฺจ, เตหิ สตฺตานํ มนํ อตฺตานํ นยตีติ โปกฺขรณี, โปกฺขเรน วา สุนฺทเรน อณฺเณน ชเลน สหิตตฺตา โปกฺขรณฺณี, สา เอว โปกฺขรณีฯ ตสฺส สกฺกสฺส วนานิ อุยฺยานานิ นนฺทนาทีนิ จตฺตาริฯ นนฺทยตีติ นนฺทนํฯ นานาทิพฺพรุกฺเขหิ มิสฺสกตฺตา มิสฺสกํฯ นานาลตาหิ วลฺลีหิ จิตฺตตฺตา จิตฺตลตา, นานาวิราควณฺณวิจิตฺตาย วา ลตาย สมนฺนาคตตฺตา จิตฺตลตา, เทวตานํ วา จิตฺตาสา เอตฺถ อตฺถีติ จิตฺตา, อาสาวตี นาม ลตา, สา ยสฺส อตฺถิ, ตํ จิตฺตลตาฯ เทวตานํ วา จิตฺตํ ลนฺติ คณฺหนฺตีติ จิตฺตลา, ทิพฺพรุกฺขา, เตสํ สมูโห จิตฺตลตา, อิตฺถิลิงฺเคน ตสฺส วนสฺส นามํ, ยถา ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติฯ ผารุสกานิ ยตฺถ สนฺติ, ตํ ผารุสกํฯ

[24] อสนฺยาทิตฺตยํ ตสฺส สกฺกสฺส อายุธํฯ อสฺสเต ภุชฺชเต โลกธาตุกมเนนายุเธนาติ อสนิ, อยํ อสนิสทฺโท ทฺวีสุ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ วตฺตติฯ กุลิมฺหิ สกฺกสฺส หตฺเถ เสติ ติฏฺฐตีติ กุลิสํ, กุลิ หตฺโถ ภุชาทโลติ หิ ติกณฺฑเสโส [ติกณฺฑเสส 2.6.26]ฯ กุยํ วา ปถวิยํ ลิสติ ตนุ ภวตีติ กุลิสํฯ วช คติยํ, วชเตว น ปฏิหญฺญเต ยสฺส คมนํ เกนจีติ วชิรํ, อิรปจฺจโยฯ วชิรสหจรณโต กุลิสสทฺโทปิ ปุนฺนปุํสเกฯ ภิทุรํ, ปวิ, สตโกฏิ, สุรุ, สมฺโพ, ทมฺโภลิอิจฺจาทีนิปิ วชิรสฺส นามานิฯ ตตฺร ภิทุรํ ปุนฺนปุํสเก, ปวิอาทโย ปุเมฯ

รมฺภา จ อลมฺพุสา จ อิจฺจาทิกา เทวิตฺถิโย อจฺฉราโย นามาติ วุตฺตาฯ อจฺฉราวิเสสา หิ เอตาฯ อจฺโฉ นิมฺมลวณฺโณ เอตาสมตฺถีติ อจฺฉราโยฯ ‘‘อปสรา’’ติปิ เอตาสเมว สามญฺญสญฺญาฯ เทวปุตฺตานํ รติํ ภาเวนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ รมฺภา, รํ กามคฺคิํ ภนฺติ ทีปยนฺติ ชาเลนฺตีติ วา รมฺภา, นิคฺคหีตาคโมฯ กามรติวเสน เทวปุตฺเต อตฺตนิ วสาเปตุํ อลํ สมตฺถาติ อลมฺพุสา, อสฺสุกาโรฯ เทวานํ เทวปุตฺตานํ, เทวีภูตา วา อิตฺถิโย เทวิตฺถิโยฯ

‘‘ปญฺจสิโข, หาหา, หูหู’’อิจฺจาทโย คนฺธพฺพา นามฯ ปญฺจ สิขา จูฬา ยสฺส โส ปญฺจสิโขฯ ‘‘หา’’ติ อนนฺทิตํ ธนิํ [นินฺทิภทฺธนิํ (จินฺตามณิฏีกา)] ชหตีติ หาหาฯ ‘‘หู’’ติ คีตวิเสสสทฺทํ หูยเตติ หูหูฯ คนฺธํ อพฺพนฺติ ภุญฺชนฺตีติ คนฺธพฺพา, คายนํ วา ธมฺโม เอเตสํ คนฺธพฺพา, มฺมสฺส พฺโพฯ

[25] วิมานาทิทฺวยํ วิมาเนฯ เทวานมากาเส คมนํ เยน ตํ วิมานํ, วิคตํ [วินา (ก.)] มานํ อุปมานมสฺส วิมานํฯ วิเห อากาเส คจฺฉตีติ พฺยมฺหํ, หการโต ปุพฺเพ อมปจฺจโยฯ เอตฺถ จ วิมานพฺยมฺหสทฺทา ทฺเวปิ อนิตฺถิยํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตนฺติฯ

ปียุสาทิตฺตยํ อมเตฯ ปียเตติ ปียุสํ, ‘‘อมตปา’’ติ หิ วุตฺตํ, อุสปจฺจโย [อุณาทิ 4.76 ณฺวาทิ 215 สุตฺเตสุ ปน ‘‘ปียูส’’มิติ ทิสฺสติ]‘‘เปยุโส’’ติปิ นามมสฺสฯ น มตํ มรณมเนน อมตํฯ สุเขน ธยนฺติ ปิวนฺติ ตํ อิติ สุธาฯ

เอตฺถ จ อมตสทฺโท ยญฺญเสสปียุสสลิลฆตาทีสุ นปุํสเก , ธนฺวนฺตริเทวาทีสุ ปุลฺลิงฺเค, คโฬฌาภยามลกฺยาทีสุ อิตฺถิลิงฺเคติ ตีสุ วตฺตติ [อมตํ ยญฺญเสเส จ, ปียูเส สลิเล ฆเต อยาจิเต จ โมกฺเข จ, นา ธนฺวนฺตริเทวสุ อมตา มาคธีปถฺยา คุฬุจฺยามลกีสุ จ (เมทินีโกส 16 77-8)], ตํสหจรณโต ปียุสสทฺโทปิ ตีสุ ลิงฺเคสุฯ สุธาสทฺโท ปน อมตนุหีเลปาทีสุปิ นิจฺจมิตฺถิลิงฺโคว [สุธา เลโป’มตํ นุหี (อมร 23.101)]

สิเนรุอาทิปญฺจกํ ปพฺพตราเชฯ สินา โสเจยฺเย, สินาติ โสเจติ เทเวติ สิเนรุ, เอรุปจฺจโยฯ มี หิํสายํ, มินาติ หิํสติ สพฺเพ ปพฺพเต อตฺตโน อุจฺจตรฏฺเฐนาติ เมรุ, รุปจฺจโยฯ ติทิวานํ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ อาธาโร ปติฏฺฐาติ ติทิวาธาโรฯ เทเว นยตีติ เนรุฯ สุเมรูติ อุปสคฺเคน นามํ วฑฺฒิตํฯ เหมทฺทิ, รตนสานุ, สุราลยาทีนิปิ ปพฺพตราชสฺส นามานิฯ

[26] ยุคนฺธราทีนิ สิเนรุสฺส ปริวารภูตานํ สตฺตนฺนํ ปริภณฺฑปพฺพตานํ นามานิฯ จนฺทสูริยสงฺขาตํ ยุคํ ธาเรติ ตทุพฺเพธมคฺคจาริตฺตาติ ยุคนฺธโรฯ อีสํ มหิสฺสรํ ธาเรติ ตสฺส นิวาสฏฺฐานตฺตาติ อีสธโรฯ กรวีรา อสฺสมารกา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโร, เก วา มยูรา รวนฺติ เอตฺถาติ กรวีโร, ‘‘กรวีโก’’ติปิ ปาโฐ, อิธาปิ ปจฺฉิโมเยวตฺโถ, กรวีกสกุณา วา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ กรวีโกฯ

สุทสฺสนา โอสธิวิเสสา พหุกา เอตฺถ สนฺตีติ สุทสฺสโน, สุเขน ปสฺสิตพฺพตฺตา วา สุทสฺสโน , สุนฺทรํ วา ทสฺสนํ เอตฺถาติ สุทสฺสโนฯ ปญฺจนฺนํ ปพฺพตจกฺกานํ เนมิสทิสํ กตฺวา อตฺตานํ ธาเรตีติ เนมินฺธโร, เนมิภาเวน วา ธาเรตพฺโพ อุปลกฺเขตพฺโพติ เนมินฺธโร, เนมิํวา รถทฺทุมํ ธาเรติ เยภุยฺเยนาติ เนมินฺธโรฯ วินตา นาม สุปณฺณมาตา, ตสฺสา นิวาสฏฺฐานตฺตา วินตโกติ จินฺตามณิฏีกาฯ วิตฺถิณฺณา วา นตา นทิโย เอตฺถาติ วินตโกฯ อสฺสกณฺณา สชฺชทุมา พหโว เอตฺถ สนฺตีติ อสฺสกณฺโณ, อสฺสกณฺณสทิสกูฏตฺตา วา อสฺสกณฺโณฯ กุลาจลาติ เอเต สิเนรุอาทโย อฏฺฐ ปพฺพตา อจลสงฺขาตานํ ปพฺพตานํ กุลานิ โยนิโย ปภวา, เอเต จ สิเนรุอาทโย อนุปุพฺพสมุคฺคตา, สพฺพพาหิโร เจตฺถ อสฺสกณฺโณฯ นิมิชาตเก ปน –

‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร ยุคนฺธโร;

เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหา’’ติ [ชา. 2.22.568]

วตฺวา สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา อสฺสกณฺโณ นาม ปพฺพโต ปติฏฺฐิโต, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา วินตโก นาม ปพฺพโตติ เอวมญฺโญเยวานุกฺกโม กถิโตฯ กิญฺจาปิ กถิโต, นามเภทมตฺตกโตเยว ปเนตฺถ เภโท, นาตฺถเภทกโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[27] อากาสวาหีคงฺคายํ เมรุสิงฺโคพฺภวายํ มนฺทากินฺยาทินามตฺตยํฯ มนฺทํ อกิตุํ สีลมสฺสาติ มนฺทากินีฯ อากาเส สนฺทมานา คงฺคา อากาสคงฺคาฯ สุรานํ เทวานํ นที สุรนทีฯ สุรทีฆิกาติปิ เอติสฺสา นามํฯ

[28] โกวิฬาราทิตฺตยํ ‘‘ผลหโร’’ติขฺยาเต ปาริจฺฉตฺตเกฯ กุํ ปถวิํ วิทารยติ มูเลนาติ โกวิฬาโร, สฺส โฬฯ ปริ สมนฺตโต ฉตฺตํ วิย ติฏฺฐตีติ ปาริจฺฉตฺตโกฯ ปาริโน สมุทฺทสฺส ชาโต อปจฺจํ ปาริชาตโก, สกตฺเถ โกฯ ปาริภทฺโท, นิมฺพตรุ, มนฺทาโรอิจฺจาทีนิปิ ปาริจฺฉตฺตกสฺส นามานิฯ

กปฺปรุกฺโข จ สนฺตาโน จ อาทินา มนฺทาโร ปาริชาตโก จ หริจนฺทนญฺจ เอเต ปญฺจ เทวทฺทุมา [อมร 1.53] เทวตรโว เทวภูมีสฺเวว สมฺภวโตฯ กปฺโป สงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺส รุกฺโข ชญฺญชนกภาเวน สมฺพนฺโธ, กปฺปํ วา ฐิโต รุกฺโข กปฺปรุกฺโขฯ ตนนํ ตาโน, ภาเว โณฯ คนฺธสฺส สมฺมา ตาโน อสฺเสติ สนฺตาโน, สิรีสรุกฺโขฯ มนฺทนฺเต โมทนฺเต เทวา อเนนาติ มนฺทาโร, อารปจฺจโยฯ หริมินฺทํ จทยติ สุขยตีติ หริจนฺทนํฯ เอเต ปญฺจ เทวตรโว อมรโกสนเยน วุตฺตา, โสคตนเยน ปน สตฺต เทวตรโวฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริฉตฺตโก;

กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตม’’นฺติ [ธ. ส. อฏฺฐ. 584; สารตฺถ. ฏี. 1.1เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา]

ตตฺถ ปาฏลีติ จิตฺรปาฏลี, สา อสุรโลเก ติฏฺฐติฯ ตถา สิมฺพลี ครุเฬสุ, ชมฺพู ชมฺพุทีเป, ปาริจฺฉตฺตโก ตาวติํเส, กทมฺโพ อปรโคยาเนฯ

กปฺปรุกฺโข อุตฺตรกุรูสุ , สิรีโส ปุพฺพวิเทเหติฯ เอเต สตฺต เทวานเมว ปติฏฺฐานภูมีสุ สมฺภวโต เทวตรโวตฺเวว วุจฺจนฺติฯ

สคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

[29] ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตรา ทิสา ยถากฺกมํ ปาจี ปตีจี อุทีจี นาม ภวนฺติฯ ปฐมํ ปาโต อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปาจี, นการโลโปฯ ปจฺฉา ทิวาวสาเน อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา ปตีจีฯ อุทฺธํ อนฺจติ รวิ ยสฺสํ สา อุทีจี, ยสฺสํ วา สีตวิโยคํ ทตฺวา อนฺจติ สา อุทีจี, วิโยคตฺถวาจโก เหตฺถ อุกาโร, สทฺโท ทานตฺโถฯ อถ วา ปนฺจติ ปุพฺพภาวมาปชฺชเตติ ปาจีฯ ปตินฺจติ ปจฺฉาภาวมาปชฺชเตติ ปตีจีฯ อุทญฺจติ สีตวิโยคทานตฺตมาปชฺชเตติ อุทีจีฯ เอตฺถ จ อุทีจีสหจรณโต ปตีจี อิตฺถิยํ, ปตีจีสหจรณโต ปาจี อิตฺถิยํ วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ตํตํสหจรณภาเวน ตสฺส ตสฺส ตํตํลิงฺคตฺตมุปเนยฺยุํฯ ปุพฺพปจฺฉิมอุตฺตราติ สพฺพนามสฺส วุตฺตมตฺเต ปุมฺภาโวฯ

ทกฺขิณาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสายํฯ มชฺเฌ อปายํ อญฺจติ ยสฺสํ รวิ, สา อปาจีฯ มชฺฌตฺโถยํ อปสทฺโท, ยถา ‘‘อปทิส’’นฺติ, ‘‘อวาจี’’ติปิ ปาโฐ, อวปุพฺโพ อญฺจ อโธมุขีภาเวฯ อวญฺจติ อโธมุขี ภวติ ยสฺสํ รวิ, สา อวาจีฯ อุณฺหาทิเก วา ตพฺพิโยเค กโรนฺโต ยสฺสํ รวิ อญฺจติ, สา อวาจีฯ วิทิสาทิทฺวยํ ทิสามชฺเฌฯ ทิสาหิ วินิคฺคตา วิทิสาฯ ทิสานมนุรูปา, อนุวตฺตกา วา ทิสา อนุทิสาฯ อปทิสนฺติปิ วิทิสาย นามํ [นปุํสกาพฺยยํ ตฺว’ปทิสํ (อมร 3.6)]

[30] เอราวตาทโย อฏฺฐ คชา ปุพฺพาทีนํ ทิสานํ รกฺขณโต ทิสาคชา นาม, ปุณฺฑรีกํ นาม สิตมฺโพชํ, ตํสทิสวณฺณตาย ปุณฺฑรีโกฯ รสฺสสรีรตาย วามโนฯ กุยํ ปถวิยํ โมทเต กุมุโทฯ อญฺชนวณฺณตาย อญฺชโนฯ ปุปฺผา ปกาสมานา ทนฺตา อสฺส ปุปฺผทนฺโตฯ สพฺพภูมิยํ จรตีติ สพฺพภุมฺโม, สพฺพภุมฺโม วา จกฺกวตฺตี ตสฺสานุรูปตฺตา สพฺพภุมฺโมฯ โสภนทนฺตาวยวตฺตา สุปฺปตีโก [โสภนา ปตีกา อวยวา’สฺส สุปฺปตีโก (ก.)]ฯ ‘‘สุปฺปตีโก โสภนงฺเค, ภเว อีสานทิสาคเช’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ เอราวตาทีนํ ทิสานํ สมฺพนฺธกถนํ ปาจีวารณาทินามสูจนตฺถํ, เอสํ กเรณุโย ปน –

อพฺภมุ กปิลา เจว, ปิงฺคลา นุปมา มตา;

ตมฺพกณฺณี สุภทนฺตี, องฺคนา อญฺชนาวตี [อมร 3.5]

[31] ธตรฏฺฐาทิทฺวยํ ปุพฺพทิสาธิปติเทเวฯ ธาริตํ รฏฺฐมเนนาติ ธตรฏฺโฐ, รสฺส โตฯ ปญฺจสิขาทีนํ คนฺธพฺพานํ อธิโป นายโก คนฺธพฺพาธิโปฯ กุมฺภณฺฑสามฺยาทิทฺวยํ ทกฺขิณทิสาธิปติเทเวฯ กุมฺภณฺฑานํ สามิ นายโก กุมฺภณฺฑสามิฯ วิรุหนฺติ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิมาปชฺชนฺติ เอตสฺมิํ กุมฺภณฺฑาติ วิรูฬฺหโกฯ วิรูฬฺหํ วุฑฺฒิปฺปตฺตํ วา กํ สุขเมตสฺสาติ วิรูฬฺหโกฯ วิรูปกฺขาทิทฺวยํ ปจฺฉิมทิสาธิปติเทเวฯ วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส วิรูปกฺโข, วิวิธสณฺฐานานิ อกฺขีนิ ยสฺส วา วิรูปกฺโขฯ นาคานํ อธิปติ นาคาธิปติฯ

[32] ยกฺขาธิปาทิจตุกฺกํ กุเวเรฯ อาฬวกาทิยกฺขานํ อธิโป ยกฺขาธิโปฯ วิสฺสวณสฺส อปจฺจํ เวสฺสวโณฯ ติจรณาฏฺฐทาฐาภยานกมตฺถิตาย กุจฺฉิตํ เวโร สรีรมสฺส กุเวโรฯ ขุทฺเทนาสฺส นรยุตฺตา สิวิการเถติ นโร วาหนมสฺส นรวาหโนฯ ตฺยมฺพกสโข, ยกฺขราโช, คุยฺหเกสโร, มนุสฺสธมฺมา, ธนโท, ราชราโช, ธนาธิโป, กินฺนเรโส, ยกฺโข, เอกปิงฺคโล, สิริโท, ปุญฺญชเนสฺสโรอิจฺจาทีนิปิ กุเวรสฺส นามานิฯ

อสฺส กุเวรสฺส ปุรี ‘‘อฬกา, อฬกมนฺทา’’ติ จ วุจฺจติฯ อลํ วิภูสเน, อลํ วิภูสนํ กโรตีติ อลกา, สา เอว อฬกาฯ อฬกา เอว โมทกรณโต อฬกมนฺทา, อุการสฺส กาโร, นาคโม จฯ เกลาโสติปิ ตสฺส นามํ, เกลิ ปโยชนํ อสฺส เกโล, อาสเต อสฺมินฺติ อาโส, เกโล จ โส อาโส เจติ เกลาโส, กณฺหสปฺปาทิ วิย นิจฺจํ กมฺมธารโยฯ อสฺส กุเวรสฺส ปหรณํ อายุธํ คทา, คํ วุจฺจติ วชิรํ, ตํ วิย ทุกฺขํ ททาตีติ คทาฯ อิเม จตฺตาโร ยถาวุตฺตา ธตรฏฺฐาทโย เทวา กมโต ปุพฺพาทีนํ จตุทฺทิสานํ อธิปา อธิปตโย นามฯ อมรโกเส ปน –

‘‘อินฺโท อคฺคิ ปิตุปติ, เนริโต วรุโณ’นิโล;

กุเวโร อีโส ปตโย, ปุพฺพาทีนํ อิเม กมาฯ

รวิ สุกฺโก มหีสูนุ, ตโม จ ภานุโช วิธุ;

พุโธ สุรคุรุ เจติ, ทิสาธิปา ตถา คหา’’ติ [อมร 3.3-4]

อญฺเญเยว ทิสาธิปตโย กถิตา, อินฺทรวิมาทีนญฺจ ทิสาธิปจฺจกถนํ ปาฌาทีนํ อินฺททิสารวิทิสาทินามสูจนผลํฯ

[33-34] ชาตเวทาทฺยฏฺฐารสกํ อคฺคิมฺหิฯ ชาเต อุปฺปนฺเน วินฺทติ ฆาตยตีติ ชาตเวโทฯ อนฺธกาเร ชาตํ วิชฺชมานํ วินฺทติ ลภติ, วิทติ ชานาติ เอเตนาติ วา ชาตเวโท, ชนนํ ชาตํ เวโท ปากโฏ ยสฺส วา โส ชาตเวโทฯ สิขา วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต สิขีฯ โชตติ ทิปฺปตีติ โชติฯ ปุนาตีติ ปาวโก, ณฺวุฯ ทหตีติ ทหโนฯ อนนฺติ ปาเลนฺตฺยเนเนติ อนโล, อลปจฺจโยฯ เวเท หุตํ วหติ ปาปยติ, สยํ วา ลภเตติ หุตาวโหฯ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลา, ตาย โยคโต อจฺจิมาฯ ธูโม เกตุ ธโช ยสฺสาติ ธูมเกตุฯ อชติ ชลมาโน กุฏิลํ คจฺฉตีติ อคฺคิ, อิฯ โค รํสิ เอตสฺสตฺถีติ คินิ, อสฺสตฺถฺยตฺเถ อินิ, อคฺคินีติปิ ปาโฐ, โส อคฺคิสทิโสฯ ภานุ ปภา ยสฺสตฺถิ, โส ภานุมาฯ เตเชติ เสสภูโตปาทารูปานีติ เตโชฯ ธูโม สิขา จูฬา ยสฺส ธูมสิโขฯ วายุ สขา อสฺส วายุสโขฯ ทหิตฺวา [ทหโต (ก.)] คจฺฉโต กณฺหา วตฺตนี มคฺโค ยสฺส กณฺหวตฺตนีฯ วิสฺสานรสฺส อิสิโน อปจฺจํ เวสฺสานโรฯ

หุตํ หวิํ อสติ ภุญฺชตีติ หุตาโสฯ ธนญฺชโย, ชลโน, อาสยาโส, โรหิตสฺโส, สตฺตาจฺจิ, สุกฺโก, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, สุจิอิจฺจาทีนิปิ อคฺคิสฺส นามานิฯ

สิขาทิตฺตยํ อคฺคิชาลายํฯ สิโนติ นิสานี ภวตีติ สิขา, ‘‘สิ นิสาเน’’ติ กาตนฺต ธาตุ, ปจฺจโยฯ ชลตีติ ชาลาฯ อจฺจเต ปุชฺชเต อเนเนติ จฺจิฯ สิขา ชาลา ภิยฺโย รูปนฺตรา อิตฺถิยํ, อจฺจิ ปน อปุเมฯ

[35] ทฺวยํ อคฺคิกเณ [ตีสุ ผุลิงฺโค’คฺคิกโณ (อมร 1.60) ผุลิงฺคานีติ อคฺคิกณานิ (ม. นิ. ฏี. 3.65)]ฯ วิวิธาสุ ทิสาสุ ผุลฺลํ คจฺฉตีติ วิปฺผุลิงฺคํฯ ตถา ผุลิงฺคํฯ สพฺพธรกเต ปน ‘‘ผุลิํ คจฺฉตีติ ผุลิงฺโค’’ติ วุตฺตํฯ ติกํ ฉาริกายํฯ มลีนกํสวตฺถาทีนํ ตํ ทิตฺติํ เสติ ปวตฺเตตีติ ภสฺมํ, มปจฺจโย, ภสติ วา อโธ ปตติ วตฺถาทีนํ มลเมเตนาติ ภสฺมํฯ กํสาทีนํ สุกฺกภาวตฺถํ อิจฺฉิตพฺพตฺตา อิฏฺฐิ อภิลาโส โสภนํ เอตสฺสา อตฺถีติ เสฏฺฐิ, ‘‘สปกฺขโก สโลมโก’’ตฺยาทีสุ วิย สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถตฺตาฯ มลสฺส สรณํ กโรตีติ สาริกา, สา เอว ฉาริกา, ยถา ‘‘สฬายตน’’นฺตฺยาทีสุฯ

[36] ทฺวยํ อุณฺหฉาริกายํฯ อุณฺหตฺตา กุกฺกุํ กุจฺฉิตํ ลาตีติ กุกฺกุโล, ‘‘กุกฺกุ วิทตฺถิยํ หตฺเถ, ปโกฏฺเฐ กุจฺฉิเตปิ เจ’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ

กุกฺกุํ วา หตฺถํ ลุนาติ ฉินฺทติ ทหตีติ กุกฺกุโล, โส เอว กุกฺกุโฬ ฯ อุณฺหเมว ภสฺมํ อุณฺหภสฺมํ, ตสฺมิํฯ ติกํ ทิตฺตกฏฺฐาทินฺธเนฯ องฺคติ หานิํ คจฺฉตีติ องฺคาโร, อารปจฺจโย, ปุนฺนปุํสโกยํฯ ‘‘อลาเต’นิตฺถิ กุเช’งฺคาโร’’ติ หิ ติกณฺฑเสเส [ติกณฺฑเสส 3.329] วุตฺตํฯ หานิเมว ลาติ, น ฐิติํ วิเสสญฺจาติ อลาตํฯ อุทฺธํ ธูมํ มุญฺจตีติ อุมฺมุตํ, ตเทว อุมฺมุกํฯ ปญฺจกํ กฏฺฐาทินฺธเนฯ สนฺตมคฺคิํ เอธยติ วฑฺฒยตีติ สมิธาฯ เอธยตีติ อิธุมํ, อุโมฯ เอธยตีติ อิโธฯ อุปาทิยเต อคฺคิเนติ อุปาทานํฯ เอธยตีติ อินฺธนํฯ

[37] ปญฺจกํ อาโลเกฯ โอภาสติ ทิปฺปตีติ โอภาโสฯ ปกาสติ ทิปฺปตีติ ปกาโสฯ อาโลจยติ ปสฺสติ เอเตนาติ อาโลโก, อาโลเกติ วา เอเตนาติ อาโลโก, ‘‘โลก, โลจ ทสฺสเน’’ติ ธาตุทฺวยปาฐโตฯ อุชฺโชตตีติ อุชฺโชโต, อนฺธการํ วิทฺธํเสนฺโต โชตตีติ วา อุชฺโชโตฯ อา สมนฺตโต ตปติ ทิปฺปตีติ อาตโปฯ สมาติ เอเต ปญฺจ ตุลฺยตฺถาติ ภาโวฯ

ทสกํ วาเตฯ อาหาโร วิย ปาณภูโตปิ กทาจิ สตฺเต มาเรตีติ มารุโต, โสว มาลุโตฯ ปุนาติ สงฺการาทิกนฺติ ปวโนฯ วายติ คจฺฉตีติ วายุ, วายติ วา ปุปฺผาทีนํ คนฺโธ เยน โส วายุฯ ตถา วาโตฯ อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อนิโล, อิโลฯ

สนฺตํ นิจฺจลํ อีรยติ กมฺเปตีติ สมีรโณ, สมีริตุํ กมฺปิตุํ สีลมสฺสาติ วา สมีรโณฯ คนฺธํ วหตีติ คนฺธวาโห, โณฯ วาโย วายุสทิโส, อุภยตฺราปิ ยาคโมฯ สมนฺตโต อีรติ ขิปติ รุกฺขาทโยติ สมีโรฯ สทา สพฺพทา คติ ยสฺส สทาคติฯ สสโน, คนฺธวโห, อาสุโค, มรุโต, ชคติปาโณ, ปวมาโน, ปภญฺชโน อิจฺจาทีนิปิ วาตนามานิฯ

[38] อิเม ฉ วกฺขมานา วายุเภทา วายุวิเสสา, อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุทฺธงฺคโม, อุจฺจารปสฺสาวาทีนํ นีหรณวเสน อโธภาคํ คจฺฉตีติ อโธคโมฯ กุจฺฉิมฺหิ อุทเร ติฏฺฐตีติ กุจฺฉิฏฺโฐฯ โกฏฺเฐ อนฺเต เสติ ติฏฺฐตีติ โกฏฺฐาสโยฯ ปุนปฺปุนํ สสนฺติ เยน อสฺสาโส, พหินิกฺขนฺตวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนกวาโตปิ ‘‘อสฺสาโส’’ติ เอเตน สงฺคยฺหเต สหจาริตตฺตาฯ สพฺพงฺเคสุ อนุสรติ สีเลน เสทโลหิตาทิสมฺปาทนโตติ องฺคานุสารีฯ อมรโกเส ปนายํ วาโต ฐานพฺยาปารเภเทน ปญฺจธา กถิโต [ปาโณ’ปาโน สมาโนโจทานพฺยานา จ วายโว สรีรฏฺฐา อิเม (อมร 1.67)], ฏีกายญฺจสฺส –

‘‘หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิมชฺฌฏฺโฐ;

อุทาโน กณฺฐเทเส ตุ, พฺยาโน สพฺพงฺคสนฺธิสุ [หทเย ปาโณ คุเท’ปาโน, สมาโน นาภิสณฺฐิโต; อุทาโน กณฺฐเทสฏฺโฐ, พฺยาโน สพฺพสรีรโค อิติ ฐานนิณฺณโย (จินฺตามณิฏีกา)]

ตตฺรปาโณอนฺนปฺปเวสาทิกโร ฯ อปาโน มุตฺตกรีสสุกฺกวิสฏฺฐิกโรฯ สมาโน มชฺเฌ อนฺนปจนาทิกโรฯ อุทาโน ภาสิตคีตาทิกโรฯ พฺยาโน เสทรตฺตสวนุมฺเมสนิเมสคตฺยาทิกโร [เขทเจฏฺฐาอุมฺเมสนิมฺเมสคตฺยาทิกโร (ก.)]ฯ ปกฏฺเฐน อนนฺตฺยเนน ภตฺตาทิปฺปเวสนโตติ ปาโณฯ มุตฺตาทิกํ อปเนตฺวา อนนฺตฺยเนนาติ อปาโนฯ สมฺมา อนนฺติ อเนน ภุตฺตปริปาจนโตติ สมาโนฯ อุทฺธมนนฺตฺยเนน ภาสิตาโท สามตฺถิยชนนโตติ อุทาโนฯ วิเสเสน อนนฺตฺยเนน เสทรตฺตเสมฺหาทิ [เขทเจฏฺฐาทิ (จินฺตามณิฏีกา)] สมฺปาทนโตติ พฺยาโน’’ติ [ตํพฺยาปารา จ ยถา – อนฺนปฺปเวสนํ มุตฺตา-ทฺยุสฺสคฺโค’นฺนวิปาจนํ ภาสณาทิ นิเมสาทิ, ตํพฺยาปารา กมา อิเม (จินฺตามณิฏีกา)] วุตฺตํฯ

[39] ทฺวยํ อนฺโตปวิสนกวาเตฯ อานํ วุจฺจติ พหินิกฺขมนวาโต, ตโต อปคตํ อปานํฯ อสฺสาสโต อปคโต ปสฺสาโสฯ ทฺวยํ พหินิกฺขมนวาเตฯ อาทิมฺหิ ปวตฺโต สาโส อสฺสาโสฯ อนนฺติ ปาณนฺตฺยเนเนติ อานํ, อาทิมฺหิ ปวตฺตํ อานํ อานํ, เอกสฺสาการสฺส โลโปฯ

[40] เวคขิปฺปาทโย วาตธมฺมตฺเตน นิจฺจปฺปวตฺติกา อิติ ตปฺปกฺกเม [ตปฺปกฺกเมน ตกฺกเมน (ก.)] อุจฺจนฺเตฯ ตตฺร รยนฺตํ เวเคฯ สพฺพตฺร กรณสาธนํฯ อิจฺฉิตฏฺฐานํ วชนฺติ ปาปุณนฺติ เอเตนาติ เวโคฯ

‘‘กฺริยาวาจิตฺตมาขฺยาตุํ , เอเกกตฺโถ นิทสฺสิโต;

ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโว’’ติ [จนฺทฺรธาตุปาเฐ]

วุตฺตตฺตา วชธาตุ ปาปุณเนปิ ปวตฺตติ, เอวํ สพฺพตฺร, การสฺส เอฯ ชวนฺติ เอเตนาติ ชโว, รยนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ รโยฯ

ขิปฺปาทินวกํ สีเฆฯ อถ ชวสีฆานํ โก เภโท? สเวคคติวจนา ชวาทโย, สีฆาทโย ตุ ธมฺมวจนา, ตถา จ ‘‘สีฆํ ปจติ [ปสฺสติ (ก.)], สีฆํ คจฺฉตี’’ติ ปโยโค, น ตุ ‘‘ชวํ ปจติ, ชวํคจฺฉตี’’ติ ปน ปโยโคฯ ‘‘เวเคน คจฺฉติ, ชเวน คจฺฉตี’’ตฺยาทีสุ กถํ? ตตฺร เภทสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา น โทโสฯ ขิปฺปติ เปรตีติ ขิปฺปํ, ขิป เปรเณฯ สยตีติ สีฆํ, สี สเย, ปจฺจโยฯ พฺยุปฺปตฺติ หิ ยถา กถญฺจิปิ ภวติ, สญฺญา ตุ โลกโตวาวคนฺตพฺพา, สพฺพตฺเรวํฯ ตรตีติ ตุริตํฯ ลงฺฆตีติ ลหุ, ลงฺฆ คติโสสเนสุ, สฺส โห, นิคฺคหีตโลโป, อุปจฺจโย จ, ลหุปริยาโย ลฆุสทฺโทปฺยตฺถิฯ อสติ เขปตีติ อาสุ, อุฯ ตรตีติ ตุณฺณํ, รสฺส โณฯ อรติ คจฺฉตีติ อรํฯ น วิลมฺพียติ น โอหียตีติ อวิลมฺพิตํ, ลพิ อวสํสเนฯ ตุวฏฺฏติ สยตีติ ตุวฏฺฏํ, ตุริตภาเวน วตฺตตีติ วา ตุวฏฺฏํ, ริตโลโปฯ

[41] อริยาสามญฺญสฺส ปุพฺพฑฺฒํ สนฺตเตฯ

เอตฺถ จ อฏฺฐสุ คเณสุ ฉฏฺโฐ สพฺพลหุโก, ตโตปเร ฉคฺคณา ส , ภ, ส, ภ, ภ, ภา, อฏฺฐโม โคฯ สมนฺตโต ตโนตีติ สตตํฯ นาสภาเวน น อิจฺจํ น คนฺตพฺพํ นิจฺจํ, นาสํ วา น คจฺฉตีติ นิจฺจํฯ ‘‘นาโค’’ตฺยาทีสุ วิยาติ เอตฺถาปิ น โทโส, ตสฺส โจฯ น วิรมตีติ อวิรตํฯ น อารมตีติ อนารตํฯ สมนฺตโต, ปุนปฺปุนํ วา ตโนตีติ สนฺตตํฯ น อวรมตีติ อนวรตํฯ สทา ธวติ คจฺฉตีติ ธุวํฯ ‘‘ธุ คติเถริเยสู’’ติ กาตนฺตธาตุฯ

วิปุลาฑฺฒํ อติสเยฯ เอตฺถ หิ อยุคปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ยุเค อฏฺฐารสมตฺตา, สพฺพาสุ อริยาสุ ปฐเม ปาเท ทฺวาทสมตฺตา, ทุติเย อฏฺฐารส, ตติเย ทฺวาทส, จตุตฺเถ ปญฺจทสฯ ยทา ปน ปฐมตติเยสุ ปริหายนฺติ, ตทา ยุเค อธิกา โหนฺติ, อิทํ วิปุลาลกฺขณํฯ อถ สตตาติสยานํ โก เภโท? สตตํ สนฺตติ อวิจฺเฉโทกฺริยนฺตเรหิ อพฺยวธานํ, อติสโย ตุ โปโนปุญฺญํ, ปกฏฺโฐ จฯ เตสุ โปโนปุญฺญํ กฺริยาพฺยาวุตฺติ, ปกฏฺโฐ ตุ กฺริยาวยวานํ อุกฺกํสตาฯ ภาสติ สพฺเพสนฺติ ภุสํ, อาสฺส อุฯ ภสฺสติ อโธ ปตตีติ วา ภุสํฯ ภส อโธปตเน, สฺส อุฯ อติสยนํ อติสโย, อติกฺกมิตฺวา วาสยนํ ปวตฺตนํ อติสโยฯ ทหติ สพฺพนฺติ ทฬฺหํ, หโต ปุพฺเพ โฬ, ทลติ วิทารยตีติ วา ทฬฺหํ, หปจฺจโย, ทหนฺโต ลาตีติ วา ทฬฺหํ, วณฺณวิปริยโย, อภิสโย จ ทฬฺหญฺจ อติสยทฬฺหาฯ ตรติ อติกฺกมตีติ ติพฺพํ, รสฺส โว, อสฺส อิฯ เอติ คจฺฉตีติ เอโก, โส เอว เอกนฺตํ, เอกํ ตรติ อติกฺกมตีติ วา เอกนฺตํฯ มตฺตโต อติกฺกนฺตํ อติมตฺตํฯ พหุํ ลาตีติ พาฬฺหํ, อุโลโป, วณฺณวิปริยโย จ สทฺโทฯ อติเวลํ, อจฺจตฺถํ, นิพฺภรํ, นิตนฺตํ, คาฬฺหํอิจฺจาทีนิปิ อติสเยฯ

ทพฺพํ สตฺวํ, ตํวิปรีเต ธมฺมมตฺเต วตฺตมานา พาฬฺหปริยนฺตา ขิปฺปาทโย อติสยํ วินา ปณฺฑเก นปุํสเก วตฺตนฺติ ฯ ขิปฺปํ ภวติ [‘‘ขิปฺป ภวภี’’ติ ปททฺวยํ อธิกํ วิย ทิสฺสติ], อติสโย ปุลฺลิงฺโค, อสฺส คุณสฺสาติสโย, อสฺส ทพฺพสฺสาติสโย อิติฯ ‘‘ขิปฺปํ ภุญฺชติ, สตตํ ชุโหติ, สตตํ รมณีโย’’อิจฺจตฺร ตุ กฺริยาวิเสสนตฺตาเยว ปณฺฑกตฺตํฯ เตสุ ขิปฺปาทีสุ เย ทพฺพคา ทพฺพาภิธายิโน, เต ตีสุ ลิงฺเคสุฯ ‘‘ทพฺพธมฺโม ลิงฺค’’นฺติ ทสฺสนนฺตรํฯ ยถา ขิปฺปา ชรา, ขิปฺโป มจฺจุ, ขิปฺปํ คมนํฯ สนฺตตา ตณฺหา, สนฺตตํ ทุกฺขํ, สนฺตโต อากาโสฯ อติมตฺตา กฺริยา, อติมตฺโต นโร, อติมตฺตํ ปทํ อิจฺจาทิฯ

[42-43] ทฺวาทสกํ มาเรฯ หรนยนคฺคิทฑฺฒตฺตา [ตินยนคฺคิทฑฺฒตฺตา (ก.)] นตฺถิ วิคฺคโห สรีรเมตสฺส อวิคฺคโหฯ กามยติ รติจฺฉํ อุปฺปาทยตีติ กาโม, การิตนฺตา ปจฺจโยฯ สิงฺคารรูเปน ปาณีนํ มนสิ ภวตีติ มโนภูฯ ปญฺจกามคุเณสุ มทยตีติ มทโนฯ โลกานํ อนฺตํ วินาสํ กโรตีติ อนฺตโกฯ วเส วตฺเตติ สีเลนาติ วสวตฺตีฯ ปาปํ อิจฺฉติ กโรติ, เตน ยุตฺโตติ วา ปาปิมาฯ ปรโต ชายตีติ ปชา, อจฺฉนฺทิกา, ตาสํ ปติ ปชาปติฯ เย กุสลธมฺเมสุ ปมตฺตา, เตสเมว พนฺธุ ปมตฺตพนฺธุฯ กณฺหธมฺมยุตฺตตาย กณฺโหฯ กุสลธมฺเม มาเรตีติ มาโรฯ อกุสลธมฺเม น มุญฺจตีติ นมุจิฯ

มีนเกตโน, กนฺทปฺโป, ทปฺปโก, อนงฺโค, ปญฺจสโร, สมฺพราริ, มนสิโช, กุสุเมสุ , อนญฺญโช, ปุปฺผธนฺวา, รติปติ, มกรทฺธโชอิจฺจาทีนิปิ วิณฺหุสุตสฺส กามสฺส นามานิฯ

ตณฺหา อรตี รคา เจติ เอตา ติสฺโส ตสฺส มารสฺส ธีตโรฯ โย ตํ ปสฺสติ, ตํ ตสิตํ กโรตีติ ตณฺหา, สโลโป, ณฺหา จฯ ปเรสํ กุสลธมฺเมสุ อรติํ กโรตีติ อรตีฯ รชฺชนฺติ เอตฺถาติ รคาฯ ตสฺส มารสฺส หตฺถี คิริเมขโล นามฯ สรีรมหนฺตภาเวน คิริสทิสตฺตา คิริ วิยาติ คิริฯ มาเรน มมายนวเสน ‘‘อยํ เม หตฺถี เมขโล นาม โหตู’’ติ กตนามตฺตา เมขลา วิยาติ เมขโลติ สมุทิตนามทฺวเยน เอกเมว หตฺถิํ วทติ, ยถา ‘‘วชิราสนิ, สีตุณฺห’’นฺติฯ

[44] ติกํ ยเมฯ ปชาสํยมนโต ยมา, มจฺจุปฺปภุตโย อสฺส กิงฺการา, เตสุ ราชเตติ ยมราชาฯ เตธาตุเกสุปิ อาณาปวตฺตกตฺตา มหนฺโต วิสโย เอตสฺส วิสยี, ณี, โส เอว เวสายีฯ ยตฺถ ลกฺขเณน น สิชฺฌติ, ตตฺถ สพฺพตฺร ‘‘ยทาทินา วา นิรุตฺตินเยน วา สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา’’ติ หิ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ทุกฺขชนกตฺตา วา วิสทิสฏฺฐานํ คจฺฉนฺตีติ เวสา, เนรยิกา, เตสํ อธิปติภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ เวสายี, อีฯ ยมานํ ราชา ยโมฯ ธมฺมราโช, กตนฺโต, สมวตฺตี, กาโล, ทณฺฑธโร, อนฺตโกอิจฺจาทีนิปิ ยมสฺส นามานิฯ อสฺส ยมสฺส อาวุธํ นยนเมวฯ เตน กิร โกธจิตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน สตฺตานํ สรีรานิ อาตเป ขิตฺตฆตปิณฺฑานิ วิย วิลียนฺตีติฯ

ทฺวยํ อสุรเภเทฯ เอเตสญฺหิ สติปิ เทวภาเว เหฏฺฐา นิวาสิตภาวสามญฺญโต เอตฺถ วจนํ, มารสฺส ปน สตฺตานมนตฺถการกตาสามญฺเญน ยเมน สทฺธิํ วจนํ ตกฺกรตฺตาฯ ยุทฺธาทีสุ เวปิตํ กมฺปิตํ จิตฺตเมตสฺส เวปจิตฺติ [สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.256]ฯ ปุณฺณํ โลมํ ยสฺส โส ปุโลโม, ปุลามหตี อุมา กิตฺติ, กนฺติ วา ยสฺสาติ ปุโลโมฯ ‘‘อุมาตสีเหมวติ-หลิทฺทากิตฺติกนฺติสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ อยํ ปน สกฺกสฺส ภริยาย สุชาตาย ปิตาฯ ทฺวยํ กินฺนเรฯ อสฺสมุขนรสรีรตาย กุจฺฉิโต ปุริโส, กิญฺจิ วา ปุริโส, ปุริสสทิโสติ วา กิมฺปุริโสฯ เอวํ กินฺนโรฯ ตุรงฺควทน, อสฺสมุขาทีนิปิ กินฺนรสฺส นามานิฯ

[45-46] อทฺธปชฺเชน อากาสสฺส นามานิฯ เตสํ เตสํ วตฺถูนํ อนฺตรํ นานตฺตํ อิกฺขเต โลโก เอตฺถ, อเนนาติ วา อนฺตลิกฺขํ, รสฺส โลฯ อิกฺขนํ วา ทสฺสนํ อิกฺขา, ตสฺส อนฺตรํ การณํ อนฺตลิกฺขํฯ ขนติ พฺยวธานนฺติ ขํ, กฺวิฯ สพฺพคหคามณิโน อาทิจฺจสฺส ปโถ มคฺโค อาทิจฺจปโถฯ น ภวตีติ อพฺภํฯ คจฺฉนฺตฺยเนน เทวาติ คคนํ, ยุ, มสฺส โคฯ อมฺพเต สทฺทายเต อตฺราติ อมฺพรํ, โรฯ หย คติมฺหิ, วิเสเสน หยติ คจฺฉติ สพฺพตฺราติ เวหาโส, ยสฺส โส, วิคโต วา หาโส จิตฺตสฺส เอตฺถารมฺมณาลาภโตติ เวหาโสฯ อนิลสฺส วาตสฺส ปโถ อนิลปโถฯ ภุสํ กาสนฺเต ทิปฺปนฺเต ปทตฺถา เอเตนาติ อากาโส, น กสฺสติ น วิเลขียตีติ วา อากาโสฯ

น ภวติ เอตฺถ กิญฺจิปิ วตฺถูติ นภํ, นตฺถิ ภูมิ เอตฺถาติ วา นภํ, น ภายนฺติ ปกฺขิโน อเนน, เอตฺถาติ วา นภํฯ วิโน ปกฺขิโน หยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ เวหายสํ, อโสฯ ตารา วุจฺจนฺติ นกฺขตฺตาทโย, เตสํ ปโถ ตาราปโถฯ สุรานํ เทวานํ ปโถ สุรปโถฯ น หญฺญเตติ อฆํ, หนสฺส โฆฯ อนนฺตํ, วิสณุปทํอิจฺจาทีนิปิ อากาสสฺส นามานิฯ

[47-48] เมฆาทฺเยกาทสกํ เมเฆฯ เมหติ ฆรติ เสจตีติ เมโฆฯ วาริํ วหตีติ วลาหโก, วาริสทฺทสฺส โว, วสฺส โล [ปาณินิ 6.3.109; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา 1.47; นีติ-สุตฺต 1340, 1343]ฯ ทิพฺพนฺติ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ คจฺฉนฺติ โลกา อเนนาติ เทโวฯ ปชานํ โลกานํ อนฺนํ โภชนํ ภวติ เอเตนาติ ปชฺชุนฺโน, อการสฺสุกาโรฯ อมฺพุํ อุทกํ ธาเรตีติ อมฺพุธโรฯ โลกานํ สนฺตาปํ หนฺตีติ ฆโน, หสฺส โฆฯ ชลธารํ ธาเรตีติ ธาราธโรฯ ชีวนํ ชลํ มูตํ พนฺธมเนเนติ ชีมูโต, วนสทฺทโลโป, โลกานํ วา ชีวิตํ มุนาติ พนฺธตีติ ชีมูโต, วิตโลโป, ชีวิตสฺส ชี อาเทโส วา [ปาณินิ 6.3.109; โมคฺคลฺลานปญฺจิกา 1.47; นีติ-สุตฺต 1340, 1343]ฯ เอวํ อญฺญตฺรฯ วาริํ วหตีติ วาริวาโหฯ อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโทฯ อาปํ ภรตีติ อพฺภํ, กฺวิ, สฺส โพฯ

ติกํ วุฏฺฐิยํฯ วสฺสติ สิญฺจตีติ วสฺสํ, วสฺส เสจเนฯ เอวํ วสฺสนวุฏฺฐิโยฯ

ปญฺจกํ วิชฺชุยํฯ สตตํ อีรติ กมฺปตีติ สเตโร, โลโป, โส เอว สเตริตาฯ ขณมตฺตมฺปิ น ติฏฺฐตีติ อกฺขณาฯ กุฏิลํ อจิรฏฺฐายิตตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวตีติ วิชฺชุฯ วิชฺโชตตีติ วิชฺชุตาฯ อจิรํ ปภา ยสฺส อจิรปฺปภาฯ

[49] จตุกฺกํ เมฆนาเทฯ เมฆานํ นาโท เมฆนาโทฯ ธนียเต ธนิตํ[ถนิตํ (สี.)], ธน สทฺเทฯ คชฺชนํ คชฺชิตํ, คชฺช สทฺเทฯ รสียเต รสิตํฯ อาทินา หราทาทิ [สพฺพตฺร นปุํสเกภาเว โต, อาทินา สฺวนิตธนิตาทโย (จินฺตามณิฏีกา), อาทินา ธนิตหราทราสาทโย (พฺยาขฺยาสุธาฏีกา)]ฯ ทฺวยํ สกฺกธนุมฺหิฯ อินฺทสฺส อาวุธํ ธนุ จ อินฺทาวุธํ, อินฺทธนุ จฯ วาเตน ขิตฺตมมฺพุ วาตกฺขิตฺตมฺพุ, พินฺทุฯ สีตํ กโรตีติ สีกโร, สิญฺจตีติ วา สีกโร, จสฺส โก, อโร จ, วาตวเสน วา ตโต ตโต สรตีติ สีกโร, อสฺส อี, มชฺเฌ กาคโม จฯ

[50] ติกํ ชลธารายํฯ เวคโต ชลธารานํ สํ ภุสํ ปตนํ อาสาโร, ปุนปฺปุนํ สรตีติ อาสาโรฯ เวคํ ธาเรตีติ ธาราฯ อโธ ปตตีติ สมฺปาโต, สํสทฺโท อโธภาเค [เวคโต ชลธารานํ สมฺภูย ปตนํ ธาราสมฺปาโต, สร คติยํ ฆอุ อิติ อาสาโร (จินฺตามณิฏีกา)]ฯ ทฺวยํ วสฺโสปเลฯ

กเรน หตฺเถน คยฺหุปคตฺตา กรกา, ชลํ ปิณฺฑํ กโรตีติ วา กรกา, ‘‘วสฺโสปเล ตุ กรกา, กรโกปิ จ ทิสฺสเต’’ติ รุทฺโท, กรสทฺโทตฺรฯ ‘‘กโร วสฺโสปเล ปาณิ-โสณฺฑาปจฺจายรํสิสู’’ติ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํฯ ฆนโต, ฆนกาเล วา สญฺชาตํ อุปลํ สิลา ฆโนปลํฯ ทุฏฺฐุ ทินํ ทุทฺทินํ, อยํ ทุทฺทินสทฺโท เมฆจฺฉนฺนาเห วตฺตติ, อโสภนตฺโถปฺยตฺถิ ทุทฺทินสทฺโท, อคุณวจนตายํ วาจฺจลิงฺโคฯ

[51-52] ฉกฺกํ ติโรธาเนฯ ธร อาวรเณ, อปาทิปุพฺโพฯ อปิธรติ อาวุโณตีติ ปิธานํ, อโลโปฯ อปธรตีติ อปธารณํฯ ติโร ธรติ ปิทหตีติ ติโรธานํฯ อนฺตรํ ธรตีติ อนฺตรธานํ, นิคฺคหีตโลโปฯ อปิธรตีติ อปิธานํฯ เอตฺถ จ อปาทิอุปสคฺคา ธาตุโน อาวรณตฺถโชตกาฯ ฉาทยตีติ ฉาทนํฯ พฺยวธา, อนฺตรธิอิจฺจาทโยปิ ติโรธาเนฯ

สาทฺธปชฺเชน จนฺทสฺส นามานิฯ อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุฯ จนฺทติ หิลาทยติ สุขยติ ปชนฺติ จนฺโทฯ นกฺขตฺตานํ ราชา นกฺขตฺตราชาฯ อุมา กนฺติ, ตาย สห วิชฺชตีติ โสโม, สุขํ อภิสฺสวตีติ วา โสโม, มปจฺจโยฯ นิสํ รตฺติํ กโรติ, ตตฺถ วา กโร รํสิ เอตสฺส นิสากโรฯ อนฺธการํ อุเสนฺติ ทหนฺติ วินาเสนฺตีติ โอสา, รํสโย, เต เอตฺถ ธิยนฺติ ปติฏฺฐหนฺตีติ โอสธิ, ตาราวิเสโส, ตสฺส อีโส ปติ โอสธีโสฯ หิโม สีตโล รํสิ ยสฺส หิมรํสิฯ สโส องฺโก ลกฺขณํ ยสฺส สสงฺโกฯ จนฺทํ กปฺปูรํ มาติ สทิสํ นยตีติ จนฺทิมาฯ อิการาเทโสฯ

สสลกฺขณเมตฺถ อตฺถิ สสี ฯ สสติ วา หิํสติ อุณฺหคุณนฺติ สสี, อีปจฺจโย ตทุปลกฺขิเต ตทุปจารํฯ สีตา รํสโย ยสฺสตฺถีติ สีตรํสิฯ นิสาย รตฺติยา นาโถ ตทาลงฺการภาวโตติ นิสานาโถฯ อุฬูนํ ตารานํ ราชา อุฬุราชาฯ มาติ อตฺตานํ กปฺปูเรน สทิสํ กโรตีติ มา, มาสทฺโทยํ ปุเม, ตํสหจรณโต อุฬุราชาทโยปิฯ หิมํสุ, กุมุทพนฺธุ, วิธุ, สุธํสุ, สุพฺภํสุ, นิสาปติ, มิคงฺโก, กลานิธิ, ทฺวิชราโช, สสธโร, นกฺขตฺเตโสอิจฺจาทีนิปิ จนฺทสฺส นามานิฯ

[53-54] โสฬสนฺนํ ภาคานํ ปูรโณ โสฬสโม ภาโค จนฺทสฺส กลา, กล สงฺขฺยาเน, กลียเต เอกาทินา สงฺขฺยายเตติ กลาฯ ทฺวยํ จนฺทสฺส สรีเรฯ มญฺญเต ญายเต อเนเนติ พิมฺพํฯ มนโต ปจฺจโย, นิปาตนา มสฺส โพ, อสฺสิ, สฺส โม, วสฺส โพ, พิมฺพสทฺโท อนิตฺถิยํฯ มณฺฑยเตติ มณฺฑลํ, อโล, อิตฺถิยํ มณฺฑลี, อยํ ตีสฺวปิ [พิมฺโพ อนิตฺถี, มณฺฑลํ ตีสุ (อมร 3.15)]

ปาทหีนปชฺเชน อทฺธภาโคฯ อสติ เขเปติ สมุทายนฺติ อฑฺโฒ, โตฯ ตถา อทฺโธฯ อุปฑฺโฒติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ, เอเต ตโย ปุเมฯ ขณฺฑยติ สมุทายนฺติ ขณฺฑํฯ

สกฺยเต อุพฺพาหนาทีสุ โถกตฺตาติ สกลํ, อโล, ขณฺฑสกลา วา ปุเม, สตฺเถ รูปเภทโต นปุํสเกฯ เอเต จ อฑฺฒาทโย ตโย อสเม ภาเค ปุเม, สเม ตุ นปุํสเกติ รูปเภเทนาห ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติฯ ขณฺฑาทิทฺวยํ ปน อสเมปิ วตฺตมานํ ปุนฺนปุํสเก วตฺตติ, ตสฺมา ‘‘อทฺธํ วุตฺตํ สเม ภาเค’’ติ เอตฺถ ‘‘อฑฺฒํ, อุปฑฺฒ’’นฺติ อิทํ ทฺวยมฺปิ สงฺคหิตํ [อสมภาเค ปุมานิ, สเม อํเส นปุํสกตฺตํ รูปเภทโต, อุปจารโต ตพฺภาควติ วาจฺจลิงฺโค – อทฺธา สาฏี, อทฺธํ วตฺถํ อทฺโธ กมฺพโล (จินฺตามณิฏีกา)]

ปสาทาทโย จนฺเท อวสฺสมฺภาวิโน, อญฺญตฺร ตุ ปาสงฺคิกา อิติ จนฺทปกฺกเม อุจฺจนฺเตฯ วิเสเสน สาทยติ ปสาทยตีติ ปสาโทฯ เอวํ ปสนฺโน, โส เอว ปสนฺนตาฯ

ติกํ จนฺทปฺปภายํฯ กุมุทสฺสายํ วิกาโส [วิกาโร (ก.)] โกมุทีฯ จนฺทํ อาจิกฺขติ ปฏิปาทยตีติ จนฺทิกาฯ ชุติ อสฺสาตฺถีติ ชุณฺหาฯ ตสฺส โณ, หปจฺจโย จ, จนฺทสฺส วา ชุติํ โสภํ นยฺหติ พนฺธตีติ ชุณฺหาฯ

จตุกฺกํ โสภนมตฺเตฯ กนติ ทิปฺปตีติ กนฺติ, กน ทิตฺติยํ, กามียตีติ วา กนฺติฯ สุนฺทรํ ภาติ ทิปฺปตีติ โสภาฯ โชตยตีติ ชุติฯ ฉาทยตีติ ฉวิฯ ฉท สํวรเณ, วิปจฺจโย, โลโปฯ

[55] สตฺตกํ ลกฺขเณฯ กํ อตฺตานํ ลงฺกยติ หีนํ กโรตีติ กลงฺโกฯ

ลญฺฉเต ลกฺขเต อเนเนติ ลญฺฉนํ ฯ ลกฺขฺยเต อเนเนติ ลกฺขํฯ ตถา ลกฺขณํฯ องฺกียเต ลกฺขฺยเต อเนเนติ องฺโกฯ อภิ วิเสสํ ชานาติ เอเตนาติ อภิญฺญาณํฯ จิหียติ ลกฺขียติ อเนเนติ จิหนํฯ จิห ลกฺขเณฯ

สพฺพาสํ โสภานํ มชฺเฌ ปรมา โสภา สุสมา นาม, โสภนํ สมํ สพฺพํ อสฺสํ สุสมา, เสฏฺฐา โสภาฯ

[56] คุเณ โผฏฺฐพฺพวิเสเส สีตนฺติ นปุํสกํ ภวติฯ เทวทตฺตสฺส สีตํ วตฺตติฯ สีตาทโย ตโย คุณีลิงฺคา คุณิโน ลิงฺคํ คณฺหนฺติ, ตํ ยถา – สีตลา ภูมิ, สีตลํ ชลํ, สีตโล วาโตฯ อุณฺหาภิตตฺเตหิ เสวียตีติ สีตํ, เตน ยุตฺโต สีโตฯ สส คติยํ, อิโร, อิตฺตญฺจ, สีตตฺถิเกน สรียตีติ วา สิสิรํฯ สีตํ คุณํ ลาตีติ สีตโลฯ

มหิกานฺตํ หิเมฯ หิํสตีติ หิมํ, สสฺส โม,นิคฺคหีตโลโป จฯ ตุห อทเน, โตหติ หิํสตีติ ตุหินํ, อิโนฯ อุปริโต สวตีติ อุสฺสาโวฯ นีหรนฺติ นิสฺสสนฺตฺยเนเนติ นีหาโร, นตฺถิ อีหา วา เอตสฺมา เหตุภูตาติ นีหาโร, อาโรฯ มหียเต ราคีหีติ [วาจาภิ (จินฺตามณิฏีกา)] มหิกา, ณฺวุฯ

[57] ฉกฺกํ นกฺขตฺเตฯ

ปุนปฺปุนํ อุทยตฺตา น ขียเต นกฺขตฺตํ, อตฺตโน คมนฏฺฐานํ น ขรติ น วินาเสตีติ วา นกฺขตฺตํ, อถ วา นกฺข คติยํ, นกฺขตีติ นกฺขตฺตํฯ โชตติ สุภาสุภนิมิตฺตํ ปกาเสตีติ โชติ, นกฺขตฺต ภํสทฺเทหิ สหจรณโต นปุํสเกฯ ยถาวุตฺตํ นิมิตฺตํ ภาติ ปกาเสตีติ ภํฯ กตฺตพฺพํ ตรนฺติ โลกา เอตายาติ ตารา, อตฺตโน วีถิํ ตายติ อรติ คจฺฉตีติ วา ตารา, ตาเรติ วา โลเก อหิตโตติ ตารา, อยญฺจ ตารกา, อุฬุ จ เอเต ตโย อปุเมฯ ตรา เอว ณฺวุ, ตารกา [ตารา เอว ตารกา ณฺวุ (ก.)]ฯ อุจฺจํ ลวติ [อุลยติ (ก.)] คจฺฉตีติ อุลุฯ โส เอว อุฬุฯ น เกวลํ ตารกา เอว อปุเม, อถ โข อุฬุ จาติ สทฺทตฺโถฯ อุฬุสหจริยโต ปกฺเข นปุํสเก จฯ

[58-60] อสฺสยุชาทโย เรวตฺยนฺตา สตฺตาธิกวีสตารกา นกฺขตฺตา นาม โหนฺติฯ ตานิ จ นกฺขตฺตานิ อากาเส ยถาฐิตานิ กมโตเยว เอตฺถ กถิตานิ, น อุปฺปฏิปาฏิยาฯ วกฺขติ จ ‘‘กมโต สตฺตาธิกวีสติ นกฺขตฺตา’’ติฯ อสฺสรูปโยคโต อสฺสยุโชฯ ยมสทิสตฺตาสพฺพตฺร ภรตีติ ภรณีฯ ยุ, อีฯ อคฺคิสทิสตฺตา กนฺตติ ฉินฺทตีติ กตฺติกา, กโรติ ตสฺมา วา กตฺถิกา, กตฺติกาย สหิตา สกตฺติกาฯ ภรณี, โรหิณี วาฯ กมลสมฺภวตฺตา กมเล รุหติ วฑฺฒตีติ โรหิณีฯ

มิคสีสณฺฐานตฺตา ตาราปุญฺโช มิคสิรํ, ฉฏฺฐีสมาโส อุตฺตรปฺปธานตฺตา นปุํสกตฺตํฯ รุทฺทรสาวฏฺฐิตโกธรุทฺทสทิสตฺตา กทาจิ อทติ ฆสตีติ อทฺทาฯ ปุนปฺปุนํ สตฺเตสุ หิตํ วสฺสตีติ ปุนพฺพสุ, วสฺส เสจเนฯ โปเสติ กฺริยานิ, โปเสนฺตฺยสฺมินฺติ วา ปุสฺโสฯ ภุชคสทิสตฺตา น สิลิสฺยเต นาลิงฺคฺยเตติ อสิเลโสฯ

มหียเต การิยตฺถิเกหีติ มฆา [มาฆา (ก.)], หสฺส โฆฯ ผลํ คณฺหาเปตีติ ผคฺคุนี, ยุ, อีฯ ทฺเวติ ปุพฺพผคฺคุนี, อุตฺตรผคฺคุนี เจติ ทฺเวฯ หตฺถสณฺฐานตาย หตฺโถฯ ตจฺฉกสทิสตฺตา วิจิตฺตํ ผลํ ททาตีติ จิตฺตาฯ โสภนา อาติ, สาติ วา ตนุํ กโรติ สุภาสุภนฺติ สาติ [สฺวาติ (ก.)], สุภาสุภผลทานโต วา สาติ, ‘‘สาติ ทานาวสาเนสู’’ติ หิ นานตฺถสงฺคเห วุตฺตํ, อยํ ทฺวีสุฯ วิสทิสํ ผลํ ขณตีติ วิสาขา, วิวิธา วา สขา มิตฺตา ยสฺสา สา วิสาขาฯ อนุราธยติ สํสิชฺฌติ สุภาสุภผลเมตายาติ อนุราธาฯ คุเณหิ สพฺพาสํ วุฑฺฒตฺตา เชฏฺฐาฯ มูลติ ปติฏฺฐาติ สุภาสุภผลเมตฺถาติ มูลํฯ อาสาฬฺโห นาม ภตีนํ ทณฺโฑ, ตํสณฺฐานตฺตา อาสาฬฺหา นาม ทฺเว นกฺขตฺตา ปุพฺพาสาฬฺหอุตฺตราสาฬฺหวเสนฯ

สวติ สุภาสุภผลเมเตนาติ สวโณ, สวณํ วาฯ ธนเมสนฺติ เอตฺถาติ ธนิฏฺฐา, ธนติ วา วิภูติ นิธานํ ธนิฏฺฐาฯ สตํ ภิสชา เอตฺถ, สตภิสชานํ วา อธิปติ สตภิสโชฯ ภทฺโท โค, ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ ภทฺทปทา, ปุพฺพภทฺทปทา ทฺเว, อุตฺตรภทฺทปทา ทฺเว, สมูโห เจสํ จตุสงฺขฺยาติ พหุวจนํฯ รา วุจฺจติ ธนํ, ตพฺพนฺตตาย เรวตี, อาการสฺเส, เรวโต วา อิสิเภโท, ตสฺส อปจฺจํ เรวตีฯ

[61] ทฺวยํ ราหุคฺคเหฯ โส วุจฺจติ สคฺโค, ตตฺถ ภาตีติ โสพฺภานุฯ รหติ จนฺทาทีนํ โสภํ ชหาเปตีติ ราหุฯ ตโม, วิธุนฺตุโท, จนฺทาโท, เสหิเกโยติปิ ราหุสฺส นามานิฯ

สูร, จนฺท, องฺคารก, พุธ, ชีว, สุกฺก, อสิต, ราหุ, เกตูติ เอเต สูราทโย นวคฺคหา นามฯ

เมสาทิโก ทฺวาทสโกฏฺฐาโส ราสิ นามฯ อาทินา อุสภ, เมถุน, กกฺกฏ, สีห, กญฺญา, ตุลา, วิจฺฉิก, ธนุ, มกร, กุมฺภ, มีเน สงฺคณฺหาติฯ

ทฺวยํ ภทฺทปทนกฺขตฺตานํ นามํฯ โปฏฺโฐ โค [ปาโฐ ภทฺโท โค (ก.)], ตสฺเสว ปทานิ ปาทา อสฺสํ โปฏฺฐปทาฯ

[62-63] ปชฺชทฺวเยน สูริยสฺส นามานิฯ อา ภุโส ทิปฺปตีติ อาทิจฺโจ, ปฺปสฺส จฺโจฯ โลกานํ สูรภาวํ ชเนตีติ สูริโยฯ ตถา สูโรฯ สตํ พหโว รํสโย ยสฺส สตรํสิฯ

ทิวา ทิวสํ กโรตีติ ทิวากโร, ทิวเส วา กโร อาภา ยสฺส ทิวากโร, ทิวาสทฺโทยํ สพฺพการกวจโน, น ตุ อาธารวจโน เอวฯ วิเสเสน โรจเต ทิปฺปเตติ เวโรจโนฯ ทินํ กโรติ, กุมุทานํ วา ทินํ มากุลฺยํ กโรตีติ ทินกโร, อุณฺโห รํสิ ยสฺส อุณฺหรํสิฯ ปภํ กโรตีติ ปภงฺกโรฯ

อํสุโน มาลา, สา ยตฺถ อตฺถิ อํสุมาลีฯ ทินานํ ปติ ทินปติฯ ตปตีติ ตปโนฯ รวนฺติ เอเตน สตฺตา ปภาวิตฺตาติ รวิฯ ภานุ ยสฺส อตฺถีติ ภานุมาฯ รํสิ ยสฺส อตฺถีติ รํสิมาฯ ภํ อาภํ กโรติ, ตาสํ วา อากโร อุปฺปตฺติฏฺฐานํ ภากโรฯ ภาติ ทิปฺปตีติ ภานุฯ เทเวหิปิ อจฺจเต ปูชียเตติ อกฺโกฯ สหสฺสํ พหโว รํสโย ยสฺส สหสฺสรํสิฯ ทฺวาทสตฺตา, ปภากโร, วิภากโร, วิกตฺตโน [วิสฺสกมฺมุนา วิกตฺติโต, กมฺมนิ ยุ (จินฺตามณิฏีกา)], มตฺตณฺโฑ, ทิวมณิ, ตรณิ, มิตฺโต, จิตฺรภานุ, วิภาวสุ, คหปฺปติ, หํโส, สวิตาอิจฺจาทีนิปิ สูริยสฺส นามานิฯ

[64] ปชฺเชน สูริยาทีนํ รํสิปฺปภานํ นามานิฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รํสิฯ อา ภุโส ภาตีติ อาภาฯ ปกาเรน ภาตีติ ปภาฯ ทิปฺปตีติ ทิตฺติฯ โรจเต ทิปฺปเตติ รุจิฯ ทีธฺยติ ทิปฺปตีติ ทีธิติฯ ทิปฺปตีติ วา ทีธิติ, ปสฺส โธ, อิการาคโมฯ มิยฺยนฺเต ขุทฺทชนฺตโว อเนเนติ มรีจิ, อีจิฯ อสติ คจฺฉติ ทิสนฺตนฺติ อํสุ, อุสฺสาคโมฯ มรีจิสหจรณโต ทีธิตฺยาทโย [ขลิตปาโฐ (?), สวรสามี ตุ องฺคุลิ กากลิสาริ สราริ ตุมฺพิอริ สุสิ ทีมิตฺยตฺตโย ถีปุเมสุ อิจฺจาห (จินฺตามณิฏีกา)] ภานุ อํสุ จ ทฺวีสุฯ

มย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมญฺชุสาฏีกายํ 253.413 ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ], ปจฺจโย อูการาคโม, อถ วา มา มาเน, อุข คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ [ทณฺฑกปฺปกรเณ อาคตธาตูติ อตฺโถ, นิรุตฺติสารมญฺชุสาฏีกายํ 253.413 ปิฏฺเฐสุ ปสฺสิตพฺพํ], มาย มานาย อุขตีติ มยูโข [มาปสํ คคนํ ปมาณยํ อุขติ คจฺฉตีติ ปิโสทราทิ (จินฺตามณิฏีกา)]ฯ กิรติ ติมิรํ กิรโณฯ กิรติ ติมิรํ กโรฯ

[65] ทฺวยํ อาทิจฺจมณฺฑโลติขฺยาเต อุปฺปาตาทิชาเต รํสิมณฺฑเลฯ สูริยสฺส ปริ สมนฺตโต ธียเต ปริธี, ปริ สมนฺตโต วิสตีติ ปริเวโส, สูริยํ วา ปริเวฐยตีติ ปริเวโสฯ ฐสฺส โสฯ อุปสูริยกํ, มณฺฑลนฺติ ทฺเวปิ ปริธิโน นามานิฯ

ทฺวยํ มรีจิกายํฯ มรีจิสทิสตาย มรีจิฯ มิคานํ ตณฺหา ปิปาสา ยสฺสํ ชลาภาสตฺตา สา มิคตณฺหิกาฯ

สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺเพ อุฏฺฐิตรํสิ อุคฺคตรํสิ อรุโณ นาม สิยาฯ อรุณวณฺณตาย อรติ คจฺฉตีติ อรุโณฯ สูรสูโต, อนูรุ, กสฺสเปยฺโย, กสฺสปิ, ครุฑาคฺคโชติปิ อรุณสฺส นามานีติฯ อากาสวณฺณนาฯ

[66-67] จตุกฺกํ กาเลฯ กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อายุปฺปมาณาทโย อเนนาติ กาโล, กรณํ วา กาโร, ภาเว โณ, โส เอว กาโล, น หิ กฺริยาวินิมุตฺโต กาโล นาม โกจิ อตฺถิ, มหากาลสฺส ปน สสฺสตภาวโต อตีตาทิโวหาโร นตฺเถวาติ อวยวกาลานํ สมูหภาวโต โสปิ ‘‘กาโล’’ติ วุตฺโตฯ สตฺตานํ ชีวิตํ อสติ เขเปตีติ อทฺธา, ตสฺส โธ, อาการนฺโตยํ อทฺธาสทฺโท ปุเมฯ ปุนปฺปุนํ เอตีติ สมโยฯ วินาสํ ลาตีติ เวลา, วณฺณโลโปฯ ทิฏฺโฐ, อเนโหติปิ กาลสฺเสวนามานิฯ

ขณาทโย ปน ตพฺพิเสสา ตสฺส กาลสฺส วิเสสา เภทาฯ เก เต, กิตฺตกปฺปมาณา เจตฺยาห ‘‘ขโณ’’อิจฺจาทิฯ ทสหิ อจฺฉราหิ องฺคุลิโผฏเนหิ ลกฺขิโต กาโล ขโณ นาม, ขณุ หิํสายํ, ขโณตีติ ขโณ, อฯ ทส ขณา ลโย นาม ภเว ภวนฺติ, เอเตน วา วจเนน วิกภิสงฺขฺยาเปกฺขิโนปิ วาจกา สนฺตีติ คมฺยเตฯ ลยติ คจฺฉติ, สตฺตานํ ชีวิตํ ลุนนฺโต วา อยติ คจฺฉตีติ ลโยฯ ทส ลยา ขณลโย นาม, ขณลยานํ สมูหภาวโตฯ เต ทส ขณลยา มุหุตฺโต นาม สิยา สิยุํ วา, อยมนิตฺถีฯ

หุจฺฉ โกฏิลฺเย , กุฏิลยติ รตฺติทิวเส สุภาสุภทสฺสนโตติ มุหุตฺโต, โต, ธาตุยาทิมฺหิ มุการาคโม, จฺฉโลโป จฯ เต ทส มุหุตฺตา ขณมุหุตฺโต นามฯ

ติกํ ทิเนฯ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตฺยสฺมิํ ทิวโส, โสฯ น ชหาติ ปจฺจาคมนํ อหํฯ อาททาติ นิพฺยาปารนฺติ ทินํ, อิโน, อาโลโป จ, ทิพฺพติ วา เอตฺถาติ ทินํ, วสฺส โนฯ ฆสโร [ฆสติ อนฺธการํ โร (จินฺตามณิฏีกา)], วาสโรติปิ ทินสฺส นามานิฯ

[68] กลฺลนฺตํ ปจฺจูเสฯ ปภาตฺยสฺมิํ โลโกติ ปภาตํฯ ตถา วิภาตํฯ อุส รุชายํ, ปจฺจูสติ วินาเสติ ติมิรนฺติ ปจฺจูโสฯ กลฺยนฺเต สงฺขฺยายนฺเต อเนน สงฺขฺยาทโยติ กลฺลํฯ อโหมุขํ, อูโสติปิ ปจฺจูสสฺส นามานิฯ

ทฺวยํ ปโทเสฯ โทสาย รตฺติยา อารมฺโภ อภิโทโสฯ โทสาย รตฺติยา ปารมฺโภ ปโทโสฯ อภิธานโต ปาสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต, อปฺปธานรสฺโส จ, อถ วา อภิทุสฺสนฺติ ปทุสฺสนฺติ จ ยตฺถ สพฺพกมฺมานิ อภิโทโส ปโทโส จฯ

ติกํ สายนฺเหฯ สายติ ทินํ อวสายตีติ สาโย, สายนฺโต วา ทินนฺตํ กโรนฺโต อยตีติ สาโย, ปุนฺนปุํสเกฯ สมฺมาฌายนฺติ ตํ สญฺฌา, (‘‘พฺรหฺมุโน ตนุ ปิตา โลกสฺส ชเนตฺตี’’ติ หิ อาคโม นิกายนฺตริกานํฯ

) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ อธิโก วิย ทิสฺสติ] ทินานํ อจฺจโย อติกฺกโม, อวสานํ วา ทินจฺจโยฯ ทินนฺโตติปิ ตสฺเสว นามํฯ

ปุพฺพณฺหาปรณฺหมชฺฌนฺหวเสน ติวิธา สญฺฌา [อมร 4.3]ฯ ปุพฺพญฺจ ตํ อหญฺจาติ ปุพฺพณฺหํฯ อปรญฺจ ตํ มชฺฌญฺจ ตํ อหญฺเจติ อปรณฺหํ มชฺฌนฺหํฯ สพฺพตฺราวยเว สมุทาโยปจารโต อหสฺเสกเทเส อหสทฺโทติ กมฺมธารโย, ตาสํ ติสฺสนฺนํ สญฺฌานํ สมาหาโรติ สญฺฌมิตฺยุจฺจเตฯ สมาหรณํ สมาหาโร, เอกีภาโว, โส จ ภินฺนกาลานํ น ภวตีติ พุทฺธิยา สมกาลคฺคหณโต เอกกาลตฺตา ตสฺมิํ อภิเธยฺเย ทิคุสมาโส, ตถา หิ สมาหาโร สมูโห ตํสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐิยาเยว ภวิตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อาจริโย น อญฺญปทตฺถสมาโส อยนฺติ อาการสฺสาปฺปธาเน รสฺสตฺตนฺติ สญฺฌํฯ สมาหาโร ภาโว ตสฺเสกตฺตา เอกวจนํ, กมฺมวจเน ตุ สมาหาเร ติสฺโส สญฺฌา สมาหฏาติ ปฐมนฺตานํ สมาเส สปทตฺถปาธานฺยา พหุวจนํ, รสฺสาภาโว จฯ

[69] ปญฺจกํ รตฺติยํฯ นิสติ ตนุํ กโรติ สพฺพพฺยาปารํ นิสาฯ รชฺชนฺติ ราคิโน อตฺร รชนี, ยุ, อีฯ ราติ คณฺหาติ อพฺยาปารนฺติ รตฺติ,ติ, รชฺชนฺติ วา เอตฺถ รตฺติฯ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามวเสน ตโย ยามา ปหารา ยสฺสา ติยามาฯ สํวุโณติ ทินํ สํวรีฯ นิสีถินี, ขณทา, ขปา, วิภาวรี, ตมสฺสินี, ยามินี, ตมีอิจฺจาทีนิปิ รตฺติยา นามานิฯ

จนฺทิกายุตฺตา จนฺทปฺปภาย ยุตฺตา รตฺติ ชุณฺหา นาม, ชุณฺหาโยคโต ชุณฺหาฯ ตโม อุสฺสนฺโน ยสฺสํ สา ตมุสฺสนฺนา รตฺติ ติมิสิกา นาม, ติมิสํ อุสฺสนฺนํ เอตฺถาติ ติมิสิกา, อุปธาย อิตฺตญฺจฯ

[70] ติกํ อฑฺฒรตฺติยํฯ มชฺฌิมารตฺติ กมฺมภูตา ‘‘นิสีโถ, อฑฺฒรตฺโต, มหานิสา’’ติ จ วุจฺจติฯ นิสฺสเต สยเต อสฺมิํ นิสีโถฯ อฑฺฒญฺจ ตํ รตฺติ จาติ อฑฺฒรตฺโต, รตฺเตกเทเส รตฺติสทฺโท, รตฺติยา อฑฺฒนฺติ วา อฑฺฒรตฺโตฯ มหตี จ สา นิสา จาติ มหานิสาฯ

จตุกฺกํ อนฺธกาเรฯ อนฺธํ หตํ ทิฏฺฐสตฺติกํ โลกํ กโรตีติ อนฺธกาโรฯ ตมตีติ ตโม, อถ วา ตมนฺติ อากงฺขนฺติ รติํ โลกา เอตฺถ ตโม, ตมุ อากงฺขายํ, ตมสทฺโท อนิตฺถี, ตํสหจรณโต อนฺธกาโรปิฯ ติมิสํ อิโส, อถ วา ติมุ เตมเน, ติมนฺติ เอตฺถ ราเคนาติ ติมิสํฯ ติมิรํ, ปุพฺเพว อิรปจฺจโยฯ

[71] จตุทฺทสนฺนํ รตฺตีนํ ปูรณี จตุทฺทสีสงฺขาโต กาฬปกฺโข จ เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ จ เมฆปฏลญฺจ อฑฺฒรตฺติ จ เอเตหิ จตูหิ สมนฺนาคโต ตโม จตุรงฺคตมํ นามฯ

[72] อนฺธญฺจ ตํ ตมญฺจาติ อนฺธตมํ, ยํ โลกํ อนฺธการํ กโรติฯ อยํ อนฺธตมสทฺโท ฆนตเม พาฬฺหตเม วตฺตติฯ

ทฺวยํ ปหาเรฯ ปหรียเต เภริยาทิ อตฺราติ ปหาโร, ปุเม สญฺญายํ ปจฺจโยฯ ยา ปาปุเณ โม, อุปยเมติ วา อโห รตฺติ จาเนน ยาโม, ยมิโต โณฯ ปหาโร เอว ยาโม อิติ สญฺญิโต ยามสญฺญิโตฯ

ทุติยา ติถิ ปาฏิปโท นามฯ ปฏิปชฺชเต จนฺโท ขยํ, อุทยํ วา ยสฺสํ ปาฏิปโทฯ ตติยาที ติถิเยว, น ปาฏิปโทฯ ตโนตีติ ติถิ, อถ วา ตา ปาลเน อิถิฯ ติถิสทฺโท ทฺวีสุฯ

[73] ทฺวยํ ปนฺนรสิยํ, ปนฺนรสนฺนํ ติถีนํ ปูรณี ปนฺนรสี, ปณฺณรสีติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ ทฺวยํ ปุณฺณมายํ ติถิยํฯ มิยฺยเต ติถีนํ ขโย วุฑฺฒิ จาเนน มาโส, จนฺโท, ปุณฺโณ จ โส มาโส จาติ ปุณฺณมาโส, ตสฺสายํ ติถิ, ปุณฺณมาโส ยสฺสมตฺถีติ วา ปุณฺณมาสีฯ ปุณฺโณ มา จนฺโท ยตฺถ, ปุณฺณมสฺสายํ วา ติถิ ปุณฺณมา, ‘‘ปุณฺณิมา’’ติ ปาเฐ ปน สติ จนฺทสฺส ปุณฺณภาโว ปุณฺโณ, เตน นิพฺพตฺตา ภาวปจฺจยนฺตา เตน นิพฺพตฺเต อิโม ทิสฺสติ, โลกาสยตฺตา ลิงฺคสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, สา ปุณฺณมา เอกกลาหีเน จนฺเท สติ อนุมติ นาม, อนุมญฺญนฺเต อนุคจฺฉนฺเต เทวตาปิตูหิ สห ยสฺสํ สา อนุมติฯ ปุณฺเณ ปน จนฺเท สา ปุณฺณมา รากา นาม, ราติ ทสฺสนาวกาสํ รากา, โก [กลาหีเน สา’นุมติ ปุณฺเณ รากา นิสากเร (อมร 4.8)]

อปรา กาฬปกฺขสมฺภูตาปนฺนรสี ปน อมาวสี, อมาวาสีติปิ อุจฺจเตฯ อมา สห วสนฺติ รวิจนฺทา ยสฺสํ อมาวสี, อมาวาสี จ ทีฆํ กตฺวา, อมาสทฺโท สหตฺโถ อพฺยยํฯ ทสฺโส [ทสฺสลา (ก.), ทิสฺสนฺเต รวิจนฺทา อตฺร, ‘‘คณเกหี’’ติ ฆ (จินฺตามณิฏีกา)], สูริยินฺทุสงฺคโมติ ตสฺสาเยว นามานิฯ

[74] สฏฺฐิฆฏิกาหิ ลกฺขิโต กาโล อโหรตฺโต นามฯ ฆเฏนฺติ อโหรตฺติโยติ ฆฏิกาฯ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺโต, ปุเมฯ อทิคุตฺเตปิ อโหรตฺตนฺติ นปุํสเกปิฯ เต ปญฺจทส อโหรตฺตา ปกฺโข นามฯ ปจนฺติ ปริณมนฺติ ภูตานฺยเนเนติ ปกฺโขฯ ปุพฺพาปรภูตา เต จ ปกฺขา ยถากฺกมํ สุกฺกกาฬา สุกฺกปกฺขกาฬปกฺขา นามฯ โชติสตฺถกฺกเมน สุกฺกปกฺโข ปุพฺพสญฺญิโต, กณฺหปกฺโข อปรสญฺญิโตฯ ตโต เอว มาสวิเสเส โลเก สกปรปกฺโขติ [โลเกปฺยปรปกฺโขติ (ก.)] รูฬฺหีฯ สุจ โสเก, สุกฺโก, โสจนฺติ เอตฺถ อนฺธการาภิลาสิโนติ กตฺวา, สูเจติ ปกาเสตีติ วา สุกฺโกฯ กิรติ สุกฺกนฺติ กาโร, โณ, โสว กาโฬ, เกน วา โชตินา อรติ เอตฺถ กาโร, โสว กาโฬฯ เต ทุเว สุกฺกกาฬปกฺขา สมุทิตา มาโส นามฯ มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิโณฯ

[75-76] สาทฺธปชฺเชน ทฺวาทสมาสานํ นามานิฯ

จิตฺตาย ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตาย ยุตฺโต, อุปลกฺขิโต วา มาโส จิตฺโต , สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ, เอวํ สพฺพตฺรฯ ปริปุณฺเณนฺทุยุตฺตตํตํนกฺขตฺตนามวเสน ทฺวาทสนฺนํ มาสานํ นามานิ เวทิตพฺพานิฯ จิตฺตมาสาทโย ผคฺคุนมาสปริยนฺตา ทฺวาทส โกฏฺฐาสา กเมน มาสาติ เญยฺยาฯ ปสตฺถตมตฺตา เชฏฺฐา, ตํโยคา เชฏฺโฐฯ อสยฺโห รวิ อตฺเรติ อาสาฬฺโหฯ ยสฺส โฬ, สวนฺตฺยสฺมิํ สาวโณ, ยุฯ ผลนฺตฺยตฺร ผคฺคุโน, ยุ, สฺส โค, อสฺส อุฯ กตฺติกมาโส ปจฺฉิมกตฺติโก นามฯ อสฺสยุชมาโส ปุพฺพกตฺติโก นามฯ

[77] ทฺวยํ สาวณมาเสฯ อนฺโตวีถิโต พหิ นิกฺขมติ สูริโย เอตฺถ, อธิกรเณ อนีโยฯ ทฺวยํ จิตฺตมาเสฯ นานาปุปฺผผลวิจิตฺตตาย โลกานํ รมฺมํ กโรติ, รมนฺติ วา เอตฺถาติ รมฺมโกฯ

[78] กตฺติกกาฬปกฺขโต ปจฺฉิมกตฺติกโต ปฏฺฐาย จตุโร จตุโร มาสา กมา กมโต เหมนฺตคิมฺหานวสฺสานสญฺญิตา อุตุโย นาม โหนฺติฯ หิมานิ เอตฺถ สนฺติ เหโม, โส เอว เหมนฺโต, ‘‘สุตฺตนฺโต วนนฺโต’’ติ ยถา, หิโนติ วา หานิํ คจฺฉติ สพฺพเมตฺถาติ เหมนฺโต, อนฺตปจฺจโย, มาคโม จฯ คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺหาโน, มาโน, สฺส โห, วณฺณวิปริยโย จฯ วสฺสติ เอตฺถ วสฺสาโนยุฯ อุตุโย ทฺวีสูติ ปจฺจาสตฺยา อุตุสทฺโท เอว ทฺวีสุ, น เหมนฺตาทโย, อมรโกเส ปน อุตุสทฺโท ปุเม วุตฺโต [อมร 4.20]

[79] อญฺญถาปิ อุตุเภทํ ทสฺเสตุํ อริยสามญฺญมาห ‘‘เหมนฺโต’’อิจฺจาทิฯ วา อถ วา วุตฺตานุสาเรน อุตุตฺตยปเภเท วุตฺตวจนสฺสานุสาเรนฯ อิทํ ปน ‘‘กตฺติกกาฬปกฺขโต’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา กตฺติกกาฬปกฺขโต ปภุติ ทฺเว ทฺเว มาสา กมา กมโต เหมนฺโต, สิสิโร, วสนฺโต, คิมฺโห, วสฺสาโน, สรโท อุตูติ ฉ อุตู ภวนฺติ, ปุนปฺปุนํ เอตีติ กตฺวา, ตุ, อิสฺส อุฯ สิสิรํ สีตลํ, ตํโยคา สิสิรํ, วาวิธานโต น วุทฺธิ, กาโร ปทสนฺธิกโรฯ วส กนฺติยํฯ วสียเตติ วสนฺโตฯ ปุปฺผธนุตฺตา [ปุปฺผวนฺตตฺตา (ก.)] วา วสติ กาโม เอตฺถ วสนฺโตฯ สรติ ปีฬยติ อสฺมินฺติ สรโท, ตสฺส โทฯ สา สุนขา รมนฺติ เอตฺถาติ วา สรโท, มสฺส โทฯ

[80-81] ติกํ คิมฺเหฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺโห, ณฺโห, โลโป จฯ นิทหนฺเต ยสฺมินฺติ นิทาโฆ, หสฺส โฆฯ

คิรติ ปีฬยตีติ คิมฺโห, โม, รสฺส โห, วณฺณวิปริยโย จฯ ติกํ วสฺสาโนตุมฺหิฯ วสฺสติ ปวสฺสติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสาโน, ปาวุโส จฯ สฺส อุ, สํโยคโลโป จฯ

วสฺสานาทิเกหิ ตีหิ อุตูหิ ทกฺขิณายนํ สูริยสฺส ทกฺขิณทิสาคมนํ ภวติ, อญฺเญหิ ตีหิ สิสิรวสนฺตคิมฺเหหิ อุตฺตรายนํ อุตฺตรทิสาคมนํ ภวติฯ อิ คติยํ, ภาเว ยุ, อยนํฯ ปุสฺสสงฺกนฺติมารพฺภ อาสาฬฺหํ ยาว อาทิจฺจสฺส อุตฺตรา คติ อุตฺตรายนํฯ อาสาฬฺหสงฺกนฺติมารพฺภ ปุสฺสํ ยาว ทกฺขิณา คติ ทกฺขิณายนํฯ วสฺโสยนทฺวยนฺติ อิทํ อยนทฺวยํ สมฺปิณฺฑิตํ วสฺโส นามฯ วสฺสนฺติ เอตฺถาติ วสฺโส, วสฺสกาเลน วา อุปลกฺขิโต วสฺโส, ‘‘จิตฺโต, จกฺขุทสก’’นฺติ ยถาฯ

ปชฺชทฺธํ วสฺเสฯ สํวสติ เอตฺถ สํวจฺฉโร, ฉโร, สฺส โจ, ‘‘วจฺฉโร’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ นตฺถิ อิตฺถิลิงฺคตฺตเมเตสุ อนิตฺถีฯ ปจฺจาสตฺยา สรโทปิ ตํปจฺจาสตฺยา หายโนปิฯ สรทกาเลน ลกฺขิโต สรโท, ยถา ‘‘โสตทสกํ, เวสาโข’’ติฯ ชหาติ ภาเวติ หายโน, ปทตฺเถ วา ชหนฺโต อยตีติ หายโนฯ สมยติ วิกลยติ ภาเวติ สมา, สม เวกลฺเยฯ ‘‘สมา วสฺเส ถีลิงฺโค ตุ, สมํ สพฺพสมาเนสู’’ติ รุทฺโทฯ

สพฺพสตฺตานํ สพฺพปาริสทตฺตา [สพฺพปฏิปทตฺตา (ก.)] สพฺพโวหารกุสลตฺถํ กาลาธิการตฺตา ปรสมเย กถิตํ เทวานํ วสฺสปฺปมาณมฺปิ อิธาหริตฺวา ทีเปตพฺพํฯ ตถา หิ มนุสฺสานํ มาเสน ปิตูนํ อโหรตฺโต, เอวํ มนุสฺสานํ วสฺเสน เทวานํ อโหรตฺโต, ตตฺโรตฺตรายนํ เทวานํ ทินํ, รตฺติ ปน ทกฺขิณายนํ, เทวตานํ สฏฺฐฺยาธิกาโหรตฺติสตตฺตเยน วสฺเสน ทฺวาทสวสฺสสหสฺสานิ เทวานํ ยุคํฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘เอสา ทฺวาทสสหสฺสี, ยุคาขฺยา ปริกิตฺติตา;

เอตํ สหสฺสคุณิตํ, อโห พฺรหฺมมุทาหฏ’’นฺติ [‘‘เวททีปกคนฺเถ’’ติ นิสฺสเย]

ตญฺจ นรานํ จตุยุคํ ทิพฺพสหสฺสทฺวเยน พฺรหฺมุโน ทฺเว ทิเวติฯ กต, เตตา, ทฺวาปร, กลิวเสน จตุยุคํฯ ตตฺร กตยุคสฺส มนุสฺสสงฺขฺยาย ปมาณํ อฏฺฐวีสติสหสฺสาธิกานิ สตฺตรสวสฺสลกฺขานิ, เตตาย ฉนฺนวุติสหสฺสาธิกานิ ทฺวาทสวสฺสลกฺขานิ, ทฺวาปรสฺส จตุสฏฺฐิสหสฺสาธิกานิ อฏฺฐวสฺสลกฺขานิ, กลิสฺส พาตฺติํสสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วสฺสลกฺขานิฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สุญฺญํ สุญฺญํ ขํ นาคา, กรมุนิสสิโน;

มาน’มาโท ยุคสฺส, เตตาย ขํขํสุญฺญํฯ

รสนวสูริยา, วสฺสสงฺขฺยา ปสิทฺธา;

สุญฺญํ สุญฺญํ ขํ เวทา, รสภุชคมิติฯ

ทฺวาปเร วสฺสสงฺขฺยา, สุญฺญากาสํขํเนตฺต-;

คุณชลนิธโย, วสฺสสงฺขฺยา กลิสฺเส’’ติฯ

ปิณฺโฑ เจส วีสติวสฺสสหสฺสาธิกานิ เตจตฺตาลีสวสฺสลกฺขานิฯ วุตฺตญฺจ ‘‘ขากาสสุญฺญมฺพรทนฺตสาครา จตุยุคานํ ปริมาณสงฺคโห’’ติฯ พฺรหฺมุโน อโหรตฺเตน นรานํ ทฺเว กปฺปาฯ

ตตฺร อฏฺฐ นาคา, ทฺเว กรา, สตฺต มุนโย, เอโก สสี, ฉ รสา, ทฺวาทส สูริยา, จตฺตาโร เวทา ชลนิธโย จฯ ทฺเว เนตฺตานิ, ตโย คุณา, พาตฺติํส ทนฺตา, สงฺขฺยาย ปสิทฺเธเหเตหิ สงฺขฺยา คเหตพฺพาฯ ขากาสมฺพรสทฺทา สุญฺญปริยายาฯ สุญฺญญฺจ คณิเต พินฺทุนา สงฺคหิตํฯ สพฺพญฺเจตํ ปฏิยุคํ ปฏิโลเมน ปตฺถารเยฯ ตตฺร กตยุคสฺส ปตฺถาโร ยถา – 1728000ฯ

เตตาย ยถา – 1296000 ฯ ทฺวาปรสฺส ยถา – 864000ฯ กลิสฺส ยถา – 432000ฯ จตุยุคปิณฺฑสฺส จ ยถา – 4320000ฯ ยุคานํ ปฏิปตฺถารญฺจ ปิณฺฑสฺส จ ยถากฺกมํ อนฺติมํ พินฺทุมาทาย ปฏิโลเมน คณเยฯ ตํ ยถา –

‘‘เอกํ ทส สตญฺเจว, สหสฺส’มยุตํ ตถา;

ลกฺขญฺจ นิยุตญฺเจว, กมา ทสคุโณตฺตร’’นฺติฯ

ตตฺร ทสสหสฺสานิ อยุตํฯ ทสลกฺขานิ นิยุตํฯ ตญฺจ กลิทฺวาปเรสุ นตฺถีติ ลกฺขปริยนฺตเมว ตตฺร คณเย, ตเทวํ ยุคานํ, ตํปิณฺฑสฺส จ องฺกโต ปุพฺพวุตฺตา วสฺสสงฺขฺยา สญฺญาตา ภวตีติฯ

ตตฺร พฺรหฺมุโน ทินํ นรานํ อุทยกปฺโป, รตฺติ ปน ขยกปฺโปฯ เอกสฺมิญฺจ พฺรหฺมทิเน มนุสญฺญิตา จตุทฺทส พฺรหฺมสุตา ภวนฺติฯ ตตฺเรกสฺส มนฺวนฺตรสฺส เอกสตฺตติทิพฺพยุคานิ ปมาณํ, ตญฺจ มานุสํ จตุทฺทสภิ อุตฺตรํ [จตุราสีติอุตฺตรํ (?)] ยุคสตทฺวยํฯ ตเทวํ จตุทฺทสภิ มนฺวนฺตเรหิ จตุนวุตฺยุตฺตรานิ นวทิพฺพยุคสตานิ ภวนฺติฯ มานุสํ ตุ จตุวีสติยุคสหสฺสจตุกฺกํฯ เอสญฺจ [ฉสตฺตตฺยาธิกนวติํสยุคสตํ (?)] มนฺวนฺตรานํ อฏฺฐวีสสหสฺสาธิกสตฺตรสมานุสวสฺสลกฺขสงฺขฺยา วา กตยุคปฺปมาณกา ปญฺจ สนฺธโย ภวนฺติฯ เตน วุตฺตํ สูริยสิทฺธนฺเต [1.18-19]

‘‘ยุคานํ สตฺตติ เสกา, มนฺวนฺตร’มิโห’จฺจเต;

กตสฺส สงฺขฺยา ตสฺสนฺเต, สนฺธิ วุตฺโต ชลปฺลโวฯ

สสนฺธโย เต มนโว, กปฺเป เญยฺยา จตุทฺทส;

กตปฺปมาณา กปฺปาโท, สนฺธี ปญฺจทสฏฺฐิตา’’ติฯ

กตยุคสฺส จ ปาเทน กลิโน ปมาณํ, ปาททฺวเยน ทฺวาปรสฺส, ปาทตฺตเยน เตตายฯ จตุยุคญฺเจตํ จกฺกมิว ภมตีติ ปญฺจทสหิ สนฺธีหิ นรานํ ยุคานิ จตุวีสติ ภวนฺติฯ

เทวานํ ตุ ยุคจกฺกํฯ เอตานิ จ สสนฺธิจตุทฺทสมนฺวนฺตรานฺเยกโตปิ ปิณฺฑิตานิ เทวานํ ยุคสหสฺสํ ภวติ, นรานํ จตุยุคสหสฺสํ, ตญฺจ พฺรหฺมุโน ทินเมกํฯ อญฺโญ มนุ อสฺมิํ มนฺวนฺตรํ, พฺรหฺมสุตา เอว มนโวฯ

[82] ปญฺจกํ ขยกปฺเปฯ กปฺปเต ชคตี วินสฺสเตติ กปฺโปฯ ขยนฺติ เอตฺถ ขโยฯ กปฺโป จ ขโย จาติ กปฺปกฺขยาฯ สํวตฺตเต อุปรมเต, วินสฺสเต วา ชคตี อสฺมินฺติ สํวฏฺโฏฯ จตุยุคานมนฺเต ชาโต ยุคนฺโตฯ ปลียเต ขียเต ยตฺถ โลโกติ ปลโย, ปุเม, สญฺญายํ โณฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘กปฺปกฺขโย ตู’’ติ ปาฐํ วตฺวา ทฺวินฺนเมกาภิธานตฺตํ กปฺเปนฺติ, ตํ อมรโกเสนตฏฺฏีกาย จ น สเมติฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘สํวฏฺโฏ, ปลโย, กปฺโป, ขโย, กปฺปนฺตมิจฺจปี’’ติ [อมร 4.22] จ ‘‘ปญฺจกํ ขยกปฺเป’’ติ จฯ

ทฺวยํ กาฬกณฺณิยํฯ นินฺทิตพฺพตฺตา น ลกฺขียเตติ อลกฺขีฯ อตฺตโน นิสฺสยํ กาฬวณฺณสทิสํ กโรติ อปฺปกาสกตฺตาติ กาฬกณฺณี, กรโต โณ, รสฺส โณ, อี จฯ ทฺวยํ สิริยํฯ ปสํสิตพฺพตฺตา ลกฺขียเตติ ลกฺขีฯ กตปุญฺเญหิ เสวียเต, เต วา เสวตีติ สิรี, โร, อี จฯ

[83] ทฺวยํ ทานวานํ มาตริฯ ทา อวขณฺฑเน, ทายตีติ ทนุฯ ทฺวยํ เทวานํ มาตริฯ ทิตีติ อสุรานเมว เวมาติกา มาตา, ตสฺสา ปฏิปกฺขภาเวน อทิติฯ

[84] อาคุนฺตํ ปาเปฯ ปานฺติ รกฺขนฺติ อตฺตานมสฺมาติ ปาปํ, ปการวณฺณาคโม, ทุคฺคติํ ปาปนโต วา ปาปํฯ กิลฺยเต สิถิลี กริยฺยเต เยเนติ กิพฺพิสํ, ลสฺส โว, อิโส จ, กโรติ อนิฏฺฐผลนฺติ วา กิพฺพิสํ, อิพฺพิโสฯ วิรูเปน คจฺฉตีติ เวรํฯ น หนฺติ ธญฺญนฺติ อฆํ, หนสฺส โฆ, สาธูหิ อคนฺตพฺพตฺตา วา อฆํ, หน คติยํฯ กุจฺฉิตํ จริตํ ทุจฺจริตํฯ ทุ นินฺทิตํ กรณมสฺส ทุกฺกฏํฯ น ปุนาตีติ อปุญฺญํฯ กุสลานํ ปฏิปกฺขํ อกุสลํฯ กํ สุขํ หนตีติ กณฺหํ, วณฺณวิปริยโยฯ กลฺยเต อเนน กลุสํ, อุโส, กํ วา สุขํ ลุนนฺโต เสตีติ กลุสํฯ ทุ นินฺทิตํ อิตํ คมนมสฺส ทุริตํฯ อคนฺตพฺพํ คจฺฉติ เอเตนาติ อาคุ, อา ปีฬยํ คจฺฉตีติ วา อาคุ, ‘‘อา ตุ โกธมุทาฏฺฏีสู’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ

[85-86] ฉกฺกํ ธมฺเมฯ กุจฺฉิเตนากาเรน สนฺตาเน เสนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ สุขํ กโรติ, โสภนํ วา กรณมสฺส สุกตํฯ สุขํ กโรตีติ สุกฺกํฯ ปุนาตีติ ปุญฺญํฯ ธรติ สพฺพนฺติ ธมฺมํฯ อปเร ปนิทํ ‘‘ปุญฺญธมฺม’’มิตฺเยกปทํ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน [อมร 4.24] วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํฯ สุนฺทรํ จรณมสฺส สุจริตํฯ

ติกํ ทิฏฺฐธมฺมิเกฯ ทิฏฺฐธมฺโม นาม ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิพฺพตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํฯ อิหโลเก ชาตํ อิหโลกิกํฯ สนฺทิฏฺเฐ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว ชาตํ สนฺทิฏฺฐิกํฯ ทฺวยํ สมฺปรายิเกฯ ตํ วจนตฺถโต สุวิญฺเญยฺยํฯ

ทฺวยํ ตกฺกาเลฯ ตสฺมิํเยว กาเล ชาตํ, นาสนฺนกาลาทีสูติ ตกฺกาลํฯ ตทา ตสฺมิํเยว กาเล ชาตํ ตทาตฺวํ, ตฺวํ, ตทาตฺตนฺติปิ ปาโฐฯ ทฺวยํ อายติกาเลฯ อุตฺตรกาโล ปจฺฉิโม กาโลฯ อาคมิสฺสตีติ อายติ, อาปุพฺโพ อิ คติมฺหิฯ เอตฺถ จ ยํ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ทูรมาสนฺนํ วา, ตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํฯ ยํ ปน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว วา สมฺปราเย วา ทูรตรํ, ตํ อายติฯ

[87-88] ปโมทนฺตํ ปาโมชฺเชฯ หสติ เยนาติ หาโสฯ อตฺตา มโน ยสฺส อตฺตมโนฯ ทุฏฺฐสฺส หิ มโน อตฺตา นาม น โหติ, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา, ปาโมชฺชํฯ ปีเณติ ตปฺเปตีติ ปีติฯ วินฺทติ สุขํ เอตายาติ วิตฺติฯ ตุสฺสนฺติ เอตายาติ ตุฏฺฐิ, ตํสหจรณโต วิตฺติ, ตํสหจรณโต ปีติ จ นาริยํ, อตฺตมนตา ปน นิทฺเทสโต รูปเภโทฯ อา ภุโส นนฺทยตีติ อานนฺโทฯ มุท หาเส, ปมุโท, อาโมโทปิฯ

สนฺตุสฺสนํ สนฺโตโส ฯ นนฺทนํ นนฺทิฯ สมฺมโท สมฺมทาปิ [สมฺมุโท, สมฺมโทปิ (?)], อุการสฺส อฯ ปโมทิตสฺส ปุคฺคลสฺส, จิตฺตสฺส วา ภาโว ปาโมชฺชํฯ

ติกํ สุเขฯ สุฏฺฐุ ขณตีติ สุขํ, กฺวิฯ สาทียติ อสฺสาทียตีติ สาตํฯ ผสฺสติ สิเนหตีติ ผาสุ, ผุสติ วา พาธติ ทุกฺขนฺติ ผาสุฯ สตฺตกํ กลฺยาเณฯ ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺทตีติ ภทฺทํฯ ปสตฺถตรตฺตา เสยฺโยฯ โสภตีติ โสภํฯ ขี ขเย, เขเปติ อสุขํ เขมํ, โมฯ กลฺยํ นิโรคํ อณติ คจฺฉติ, กลฺยํ วา หิตํ อณยติ ปาปยตีติ กลฺยาณํ, กมฺมนิ โณ [กมฺมนิ อุปปเท ณปจฺจโยติ อธิปฺปาโย]มงฺค คตฺยตฺโถ, มงฺคติ ธญฺญํ มงฺคลํ, อโลฯ สเมติ ทุกฺขนฺติ สิวํ, โวฯ

[89] ฉกฺกํ ทุกฺเขฯ ทุกฺกรํ ขมนเมตฺถ ทุกฺขํฯ กส คมเน, กสติ อปุญฺญนฺติ กสิรํ, อิโร, กุจฺฉิเตนากาเรน เสตีติ วา กสิรํฯ กิร วิกฺขิปเน, กิรติ สุขนฺติ กิจฺฉํ, กตา วา ปุญฺญกรณิจฺฉา เยนาติ กิจฺฉํ, ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา’’ติ หิ วุตฺตํฯ นตฺถิ อธิคมนตฺถํ อีหา เอตฺถาติ นีโฆ, หสฺส โฆ, อถ วา นิหนฺตฺยปุญฺญํ หิํสติ คจฺฉตีติ วา นีโฆ, ปุญฺญํ วา น หนฺติ น คจฺฉตีติ นีโฆฯ วิรูปมสติ เยนาติ พฺยสนํ, วิสิฏฺฐํ วา อสติ เขเปตีติ พฺยสนํฯ น หนฺติ ธญฺญนฺติ อฆํฯ เอเต ปาปาทโย คุเณ ยถาวุตฺตลิงฺคาฯ ปาปปุญฺญานิ สุขาทิ จ อากิจฺฉํ กิจฺฉนฺตํ คุณโยคโต ทพฺเพ วิเสสฺเย วตฺตมานานิ ตีสุฯ ยถา –

ปาปา อุตุมตี กญฺญา, ปาโป ราชาปฺยรกฺขโก;

ปาปํ พฺยาธกุลํ หิํสํ, ปาโป วิปฺโป จ เสวโก;

ปุญฺญํ ติตฺถมิทํ ปุญฺญา, นที ปุญฺโญ’ย’มสฺสโมฯ

สุขํ กามิกุลํ ทพฺพํ [สพฺพํ (?)], สุโข วาโส สหา’มฺพยา [สหานฺวโย (ก.)];

สุขา ยุวติ’ริจฺฉนฺตี, สุขา เว มฆวคฺคหา [สุขา ยุวติกา คหา (ก.)]

ยทา ตุ สกตฺถปฺปธานํ สุขาทิกเมว วิเสสฺยตฺเตน วตฺตุมิจฺฉเต, น ตุ ทพฺพํ (ปุพฺพมิว วิเสสนํ,) [( ) จินฺตามณิฏีกายํ น ทิสฺสติ] ตทา รูปเภโทตฺตเมว ลิงฺคํฯ ยถา –

‘‘ทาลิทฺเทปิ [วลิตฺเตปิ (ก.)] ธนิตฺเตปิ, วโส ปริชโน สุขํ;

สุขํ สชฺชนวาโส จ, สุขํ สนฺติ อนุตฺตรา’’ติฯ

นนุ ‘‘ทุกฺกโฏยํ พฺยาปาโร, สุกตํ กมฺมํ, กลุโสยํ เม พฺยาปาโร’’ติ อญฺเญสมฺปิ ตีสุ วุตฺติ อตฺเถเวติ กิํ ปาปปุญฺญานเมว คหณํ ภวตีติ? วุจฺจเต – ‘‘ทุฏฺฐุ กโต ทุกฺกโฏ, สุฏฺฐุ กตํ สุกต’’มิจฺเจวํ กฺริยานิพนฺธนาปิ ตีสุ วุตฺติ สมฺภวติ, นาวสฺสํ คุณนิพนฺธนา เอวฯ กลุสสฺสปิ ยทา สิฏฺฐปโยเคสุ วิเสสฺยวุตฺติ ติลิงฺคตา อุปลพฺภเต, ตทา ปาปคฺคหณ’มตฺถปฺปธานํ พฺยาขฺยาตพฺพํฯ

[90] ปญฺจกํ สุภาสุภกมฺมมตฺเตฯ อิฏฺฐานิฏฺฐวิปากภาโค ยตฺถ อตฺถีติ ภาคฺยํฯ สุภาสุภผลํ เนตีติ นิยติ,ติฯ สุภาสุภผลํ ภาเชตีติ ภาโคฯ อิฏฺฐานิฏฺฐวิภาคภาโคธียติ เอตฺถาติ ภาคเธยฺยํฯ สุภาสุภผลํ วิทธาตีติ วิธิฯ อโย, สุภาวโห, เทวํ, ทิฏฺฐํอิจฺจาทีนิปิ สุภาสุภกมฺมมตฺตสฺส นามานิฯ ปญฺจกํ ชาติยํฯ อุปฺปชฺชนํ อุปฺปตฺติ, นิปฺปชฺชนํ นิพฺพตฺติ, ปท คติยํ, นิปุพฺโพ,ติ, สฺส โพฯ ชนนํ ชาติฯ ชนียเต ชนนํฯ อุทฺธํ ภวนํ อุพฺภโวฯ

[91] ปชฺชํ เหตุมฺหิฯ อตฺตโน ผลํ นิมินาตีติ นิมิตฺตํ, มา ปริมาเณ, นิปุพฺโพฯ กโรติ ผลนฺติ การณํฯ ติฏฺฐติ ผลเมตฺถาติ ฐานํฯ ปชฺชติ นิปชฺชติ ผลเมเตนาติ ปทํ, วิเสเสน ชายเตติ พีชํ, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ นิสฺเสเสน อตฺตโน ผลํ พนฺธติ ปวตฺเตตีติ นิพนฺธนํฯ นิทียเต นิจฺฉียเต อเนเนติ นิทานํ, ยุ, นิททาติ ผลนฺติ วา นิทานํฯ ปภวติ ผลเมตสฺมาติ ปภโว, หิโนติ คจฺฉติ ปริณมติ การิยรูปตนฺติ เหตุ, ตุ, หิโนติ วา ปติฏฺฐาติ ผลเมตฺถาติ เหตุ, หิ ปติฏฺฐายํฯ สมฺภวติ เยน ผลนฺติ สมฺภโวฯ สิโนติ ผลํ พนฺธตีติ เสตุฯ ปฏิจฺจ ผลเมตสฺมา เอตีติ ปจฺจโยฯ

[92] ยํ การณํ สมาสนฺนํ อาสนฺนตรํ ผเลน, ตํ ปทฏฺฐานนฺติ มตํฯ ปทานํ เหตูนํ ฐานํ ปทฏฺฐานํ, ยถา ‘‘ราชราชา’’ติฯ ติวิธํ การณํ อุปาทานการณํ สหการีการณํ การณการณนฺติฯ ยถา พีชํ องฺกุรสฺส อุปาทานการณสงฺขาตํ ปทฏฺฐานํ, ภูมิชลาทิ สหการีการณํ, ‘‘กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)] การณํ ชโร, ตสฺส การณํ กโผ’’ติ กโผ การณการณํ กมฺมสฺส [กมฺปสฺส (?)]

ติกํ สรีราธิปติเทเวฯ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ชีโวฯ ปูเรติ นิสฺสยสฺสาภิลาสนฺติ ปุริโส, อิโสฯ อตนฺติ สตตํ คจฺฉนฺติ สตฺตา เยนาติ อตฺตาฯ ทฺวยํ สตฺตรโชตโมสามฺยาวตฺถายํฯ ปธียนฺเต ปลียนฺเต อตฺร คุณา สตฺตรโชตโม รูปาติ ปธานํ, ยุฯ ปกโรติ ปุริโสปโภคตฺถํ สทฺทาทิการิยนฺติ ปกติ,ติฯ โมหราคโทสานํ ยถาสงฺขฺยํ สตฺตรโชตมานีติ สญฺญาฯ สโต ภาโว สตฺตํ, ฐิติปรตาฯ รชฺชนฺตฺยตฺราติ รโช, สฏฺฐิปรตาฯ ตมนฺตฺยตฺราติ ตโม, ปลยปรตาฯ

[93] ปชฺเชน ปาณิโน นามานิฯ ปณนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เยนาติ ปาโณ, โส ยสฺสตฺถิ, โส ปาโณฯ สรีรสงฺขาโต กาโย ยสฺสตฺถิ, โส สรีรีฯ กมฺเมน ภวตีติ ภูตํ, นปุํสเก, ปุเมวาติ วาสทฺทตฺโถฯ รูปาทีสุ สญฺชตีติ สตฺโต, นิจฺฉนฺทราคาปิ รูฬฺหิยา สตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ เทโห กาโย ยสฺสตฺถีติ เทหีฯ ปูเรตีติ ปูติ, ปูติสงฺขาตํ อาหารํ คิลติ อทตีติ ปุคฺคโล, ติสฺส โลโป, สตฺตานํ อายุํ ปูเรนฺโต คจฺฉตีติ ปุคฺโค, ตํ ลาติ ภกฺขตีติ ปุคฺคโลฯ ชีวนฺติ เยนาติ ชีวํ, ตมสฺสตฺถีติ ชีโวฯ ยถาวุตฺตตฺโถ ปาโณ ยสฺสตฺถีติ ปาณีฯ ปกาเรน ชาตตฺตา ปชาฯ ชายตีติ ชนฺตุ, ตุฯ กุสลากุสลํ ชเนตีติ ชโนฯ ลุชฺชตีติ โลโก, ลุช วินาเส, สฺส โกฯ ยถา ปุริมกา สตฺตา ชาติชรามรณํ คจฺฉนฺติ, ตถา อยมฺปิ คจฺฉตีติ ตถาคโตฯ

[94] รูปาทโย ฉ จกฺขาทิคยฺหา ธมฺมา ‘‘โคจรา’’ติ ‘‘อาลมฺพา’’ติ ‘‘วิสยา’’ติ ‘‘อารมฺมณานี’’ติ ‘‘อาลมฺพณานี’’ติ จ วุจฺจนฺเตฯ รูปยติ ปกาเสติ อตฺตโน สภาวนฺติ รูปํฯ สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโท, สปฺป คติยํ วา, สปฺปเต ญายเต เยเนติ สทฺโทฯ คนฺธ อทฺทเน, อทฺทนํ หิํสนํ, ยาจนญฺจ, หิํสเต อภิลสียเต วา คนฺโธ, คนฺเธติ วา อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺโต วิย โหตีติ คนฺโธฯ รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโสฯ ผุสียตีติ ผสฺโสฯ คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺเตฺยเตสุ โคจราฯ จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียนฺเตติ อาลมฺพาฯ สิ พนฺธเน วิปุพฺโพ, วิสิโนนฺติ วิพนฺธนฺติ อินฺทฺริยานีติ วิสยาฯ อาคนฺตฺวา จิตฺตเจตสิกา รมนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณานิ, ยุฯ เอเต อินฺทฺริยตฺถาติปฺยุจฺจนฺเต, อินฺทฺริเยหิ อตฺถฺยนฺเต อภิลสียนฺเตติ กตฺวาฯ

[95] ปชฺชทฺธํ สุกฺเกฯ สุจ โสเก, โสจนฺติ เอเตน ตทตฺถิกาติ สุกฺโก, อฯ คุ สทฺเท, คุยเต กิตฺตียเตติ โคโร, โรฯ สิ เสวายํ, เสวียเตติ สิโต, สิโนติ วา พนฺธติ จิตฺตนฺติ สิโตฯ อวทายติ สพฺพวณฺเณติ โอทาโตฯ ทา อวขณฺฑเน อวปุพฺโพฯ ธาวติ สุชฺฌตฺยเนเนติ ธวโล, อโลฯ

สิต วณฺเณ, โณ, เสโต ฯ ปฑิ คติยํ, ปณฺฑติ ปกาเสตีติ ปณฺฑโร, อโรฯ สุจิ, วิสโท, อชฺชุโนติปิ สุกฺกนามานิฯ

ฉกฺกํ รตฺเตฯ โสณ วณฺเณ, โณ, รตฺตุปฺปลวณฺโณ, รุห ชนเน, อิโต, ตฺเต โลหิโตฯ รญฺชนฺตฺยเนเนติ รตฺโต, รนฺช รงฺเคฯ ตมฺโพ อุทุมฺพรสงฺขาโต โลหวิเสโส, ตพฺพณฺณตาย ตมฺโพฯ มญฺเชฏฺฐา นาม รตฺตวลฺลิ, ยาย หตฺถิทนฺตาทิวิกติโย รตฺตา ภวนฺติ, ตพฺพณฺณตาย มญฺเชฏฺโฐฯ โรหิโต โลหิตสโม, อตฺตเมว วิเสโสฯ

[96] สามลนฺตํ กณฺเหฯ นีล วณฺเณ, อฯ กสฺสเตติ กณฺโห, กส วิเลขเน, ณฺโหฯ น สิโต อสิโตฯ วณฺเณสุ เอกโกฏฺฐาสภาเวน กลฺยเตติ กาโล, โส เอว กาโฬฯ มจ, มจิ กกฺกเน, กกฺกนํ ปิสนํ, เสตาทิกํ มจตีติ เมจโก, ณฺวุ, อสฺเสตฺตํฯ สา ตนุกรเณ, สายติ ตนุกรียติ ปฏิปกฺขวณฺเณหีติ สาโมฯ สามโล สามสทิโส, มลปจฺจโยว วิเสโสฯ

ปณฺฑุสทฺโท สิตปีเต อุตฺโต, สิตปีตสมฺมิสฺสิตวณฺเณ ปณฺฑุสทฺโท วุตฺโตตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺจ ‘‘สิตปีตสมายุตฺโต, ปณฺฑุวณฺโณ ปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกา 5.13]ฯ ปณฺฑติ เอกคณนํ คจฺฉตีติ ปณฺฑุ, ปฑิ คติยํ, อุฯ หริโณ, ปณฺฑุโรติปิ ปณฺฑุวณฺณนามานิฯ อีสํปณฺฑุ อพฺยตฺตปณฺฑุวณฺโณ ธูสโร นาม, ยถา ธูลิวณฺโณฯ ธูส กนฺติกรเณ, จุราทิ, อโรฯ

[97] กิญฺจิรตฺโต อพฺยตฺตรตฺตวณฺโณ อรุโณ นาม, ยถา มจฺฉสฺส จกฺขุ [ยถา มทมตฺตสฺส จกฺขุราโค (จินฺตามณิฏีกา 5.15)], สูริยาโท ตรุโณ วุตฺโตฯ

เสตโลหิโต เสตรตฺตมิสฺโส วณฺโณ ปาฏโล นาม, ยถา ปาฏลกุสุมํฯ ปาฏยเตติ ปาฏโล, อโล, ปฏ วิภาชเนฯ

ทฺวิกํ ปีเตฯ ปา ปาเน, กมฺมนิ โต, อีตฺตญฺจฯ หลิทฺทิยา อิว อาภา ยสฺส หลิทฺยาโภฯ

ติกํ ติณปตฺตาทิคเต วณฺเณฯ ลส กนฺติยํ, อติสเยน ลสฺยเตติ ปลาโสฯ ‘‘ปาลาโส’’ติ ปาเฐ ตุ รสฺสสฺส ทีฆตาฯ หร หรเณ, มนํ หรตีติ หริโต, อิโตฯ อิ, หริฯ

[98] นีลปีตสมฺมิสฺสวณฺเณ กฬาโร, กปิโล จ วตฺตนฺติฯ กล สงฺขฺยาเนฯ อโร, สฺส โฬ, กฬาโรฯ กพ วณฺเณ, อิโล, สฺส โป, กปิโลฯ

โรจนปฺปเภ โคโรจนสทิสปฺปภายํ ปิงฺโค, ปิสงฺโค จ วตฺตนฺติฯ ปภาสทฺทสฺส ทฺวิลิงฺคตฺตเมวฯ ปิชิ ภาสตฺโถ, ปิงฺโคฯ ปรตฺร การวณฺณาคโม, ปิสงฺโคฯ

กฬาราทีนํ จตุนฺนํ ปิงฺคลวิเสสตฺถวาจกตํ ทสฺเสตฺวา ปิงฺคลสามญฺญตฺถวาจกตฺตมฺปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กฬาราทิ’’จฺจาทิฯ ตสฺสายมตฺโถ – น เกวลํ กฬาราทโย ปิงฺคลวิเสสตฺเถเยว ปวตฺตนฺติ, อถ โข ปิงฺคลสามญฺญตฺเถปิ วตฺตนฺตีติฯ วุตฺตญฺหิ อมรโกเส ‘‘กฬาโร กปิโล ปิงฺโค, ปิสงฺโค กทฺทุ ปิงฺคโล’’ติ [อมร 5.16]ฯ เกจิ ปน กฬาราทโย ปิสงฺคปริยนฺตา จตฺตาโร สทฺทา ปิงฺคลคุเณ วตฺตมานา ปุเม วตฺตนฺติ, คุณินิ ปน วาจฺจลิงฺคาติ เอวํ ปจฺฉิเมน สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อิธ จ ‘‘สุกฺกาทโย’’ติ สพฺเพสํเยว คหณโต น คเหตพฺพํฯ

[99] ติกํ สพเล โกกิลกณฺฐสทิเสฯ กลฺยเตติ กโล, มสิ ปริมาเณ, กมฺมนิ โณ, กโล เอว มาโส กมฺมาโส, ลสฺส โม, กลนํ วา กโล, ตํ มสตีติ กมฺมาโส, ยถา ‘‘กุมฺภกาโร’’ติฯ สพ คติยํ, สพตีติ สพโล, อโลฯ จิยฺยเตติ จิตฺโต, ตฯ ตฺรณปจฺจเย จิตฺโรฯ กมฺมีโร, กพฺพุโรติปิ สพลสฺส นามานิฯ

กณฺหปีตมิสฺเส สาโว วุตฺโตฯ เส คติมฺหิ, สยตีติ สาโว, อโวฯ กปิโสติปิ สาวสฺส นามํฯ กณฺหโลหิตมิสฺเส ธูมาเภ ปน ธูม, ธูมลา วตฺตนฺติฯ ธูโม วิยาติ ธูโมฯ ธูมํ ลาตีติ ธูมโลฯ

เอเต สุกฺกาทโย สาวนฺตา ยทา อเภโทปจารา คุณินิ คุณิมฺหิ วตฺตนฺติ, ตทา วาจฺจลิงฺคา, ยถา สุกฺโก หํโส, สุกฺกา หํสี , สุกฺกํ หํสกุลํอิจฺจาทิ โยชฺชํฯ ยทา คุเณ คุณมตฺเต วตฺตนฺติ, ตทา ปุเม, ยถา หํสสฺส สุกฺโก, มยูรสฺส จิตฺโต อิจฺจาทิ โยชฺชํฯ

[100] ลาสนนฺตํ นจฺเจฯ นต คตฺตวินาเม, ปพฺพชฺชาทิตฺตา นจฺจาเทโสฯ นตนํ นจฺจํ, นฏนํ วา นจฺจํ, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ นตียเต นตฺตนํฯ ลสฺยเต ลาสนํ, ลส กนฺติยํ, ลสิตพฺพนฺติ วา ลาสนํฯ

นจฺจํ, วาทิตํ, คีตํ อิติ อิทํ โภริยตฺติกํ นาฏฺยํ นาเมตฺยุจฺจเต [อมร 7.10]ตุร ตุรณหิํสาสุฯ ตุรียนฺเตเนเนติ ตูริยํ, มุรชาทิฯ ตพฺภโว สทฺโท โตริโย, โณฯ เตน ลกฺขิตํ ติกํ โตริยตฺติกํฯ นฏสฺเสทํ นาฏฺยํฯ ตติยสฺส โตริยสามญฺญสฺส ตุ ปาสงฺคา นาฏกาฯ

[101] นจฺจฏฺฐานํ ราชงฺคณาทิ รงฺโค นาม สิยา ‘‘รมนฺตา คจฺฉนฺติ เอตฺถ, รชฺชนฺติ เอตฺถา’’ติ วา กตฺวาฯ สูฌสูจนํ หตฺถาทีหิ สูจิตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺส สตฺถปฺปหาราทิโน สูจนํ ปกาสนํ อภินโย นาม ‘‘นยนํ นโย, ปสฺสนฺตานํ อภิมุขํ นโย’’ติ กตฺวาฯ พฺยญฺชโกติปิ ตสฺเสว นามํฯ

ภรตสตฺถวุตฺตอฏฺฐุตฺตรสตกรณนิปฺผนฺนถิรหตฺถปริยตฺถกาทินามโก ทฺวตฺติํ สปฺปกาโร [วิตฺถาโร ภรตมุนิกเต นาฏฺยสตฺเถ จตุตฺถ อชฺฌาเย ปสฺสิตพฺโพ] นจฺจวิเสโส องฺควิกฺเขโป, องฺคหาโร นาม ‘‘องฺคสฺส หาโร, วิกฺเขโป’’ติ กตฺวา ฯ ติกํ นเฏฯ สพฺพตฺร กตฺตุสาธนํ, ‘‘นจฺจตีติ นฏฺฏโก’’ตฺยาทินาฯ

[102] สิงฺคาราทโย นว รสา นาฏฺยรสา อสฺสาทนียตฺตาฯ ยถา หิ นานาพฺยญฺชนสงฺขตมนฺนํ ภุญฺชนฺตา รเส อสฺสาทยนฺติ สุมนา ปุริสา หาสํว อธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยญฺชิเต องฺคสตฺโตเปเต ฐายีภาเว อสฺสาทยนฺติ สุมนาติ [สุโพธาลงฺการสฺส มหาสามิฏีกาย 352 คาถาวณฺณนายมฺปิ]

[103] เตสุ สิงฺคารสฺเสว สรูปํ, ปเภทญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘โปสสฺเส’’จฺจาทิฯ นาริยํ สงฺคมํ ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา โปสสฺส ปุริสสฺส ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส โปเส จ ปุริเส สงฺคมํ ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา อิตฺถิยา ยา ปิหา อิจฺฉา มโนวิการวิเสโส, เอโส รติกีฬาทีนํ การณภูโต, รติกีฬาทิการณสหิโต วา รโส สิงฺคาโร นามฯ เอตฺถ จ อิตฺถิปุริสานํ ทสฺสนสวนผุสนวเสน วา วิปฺปโยควเสน วา ยา ปิหา สญฺชาตา, โส รโส นามฯ ยํ ปน ตํ การณํ กตฺวา ปวตฺตํ คีตํ, ตเมว โลกานํ อสฺสาทชนกตฺตา รโส นามฯ ผลูปจารวเสน ปน ปิหา รโสติ วุตฺตา, สพฺพตฺเรวํฯ

[104] อุตฺตมานํ อิตฺถิปุริสานํ ปกติ สํโยควิโยคสภาโว สา เอตฺถ สิงฺคาเร ปาโย พหุลนฺติ อุตฺตมปกติปฺปาโย, เยภุยฺเยน อุตฺตมานํ สํโยควิโยคปฺปวตฺตํ คีตเมว สิงฺคาโร นามาตฺยตฺโถฯ อิตฺถิปุริสานํ ปิหา เหตุ เอตสฺสาติ อิตฺถิปุริสเหตุโกฯ โส สิงฺคาโร สมฺโภโค, วิโยโคติ อิมินา ปเภเทน ทุวิโธ มโตฯ ตตฺร จ –

วาปิวนเคหุยฺยาน-มาลาจนฺทนาทโย;

สมฺโภคสฺส วิภาวา เต, เย จญฺเญ ลลิตงฺกราฯ

วิโยคสฺส ตุ ปิยาทสฺสนํ วิภาโว, รสชนโก จ วิภาโวฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ชยนฺเต จ รสา เยน,

ส วิภาโว ปกิตฺติโต;

เตสเมวา’นุภาโว’ยํ,

ขฺยาโต กวีหิ พฺยญฺชโก’’ติฯ

สห ภุญฺชนมนุภวนํ สมฺโภโคฯ วิยุชฺชนํ นานาภวนํ วิโยโคฯ สิงฺคํ นามธาตุ, วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํ กโรติ, สิงฺคํ วา ปภุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสูติ สิงฺคาโร, อาโร, กิเลสสิงฺคกรณํ วิลาโสติ วุตฺตํฯ สุจิ, อุชฺชโลติปิ สิงฺคารสฺส นามานิฯ

โสโกปจยสภาโว กรุโณฯ

อิฏฺฐนาสงฺคนาสาย [อิฏฺฐนาสธนาปาย (จินฺตามณิฏีกา)],

วธพนฺธนตาฬนา;

สาปกฺเลโสปตาเปหิ,

ชายเต กรุโณ รโสฯ

อุสฺสาหวทฺธโน วีโรฯ วิภาวา ตสฺส วินยุปตาปพลวิกฺกมาฯ ส จายํ ทานวีโร ธมฺมวีโร ยุทฺธวีโรติ ติวิโธฯ

วิมฺหโยปจยสภาโว อพฺภุโตฯ

ปาสาทุยฺยานเสลาทิ-คมนา ทิพฺพทสฺสนา;

สภาวิมานมาเยนฺท-ชาลสิปฺปาทิทสฺสนา [ชาลวิชฺชาทิทสฺสนา (ก.)];

หทเยจฺฉิตลาเภหิ, วิภาเวหิสฺส สมฺภโวฯ

หาโสปจยสภาโว หาโสฯ

สาพหิตฺถา สวิกตา, เนปถฺยา พฺยงฺคทสฺสนา;

อสมฺพนฺธกถาลาปา, หาโส โส กุหกาทิภิฯ

ภโยปจยสภาโว ภยานโกฯ

อุจฺจเภรวสํราว-ยกฺขเปตาทิทสฺสนา;

สุญฺญาคารมหารญฺญ-วธพนฺธนทสฺสนาฯ

ตาสายาสงฺกโตพฺเพโค, สิโวลูกรุณาทิภิ;

วิภาเวหิ จ อิตฺถีนํ, นีจานญฺจ ภยานโกฯ

สมโณปจยสภาโว สนฺโตฯ

ทสฺสนา สนฺตเวสานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ;

สนฺตการณธมฺมานํ, สนฺโต นาม รโส ภเวฯ

ชิคุจฺโฉปจยสภาโว พีภจฺโฉฯ

ปูติมํสาทิกานํ ตุ, ทสฺสนสุติกิตฺตนา;

วิคเตหิ วิภาเวหิ, พีภจฺโจ ชายเต รโสฯ

โกโธปจยสภาโว รุทฺทํฯ

ตญฺจ สงฺคามเหตุกํ, อุคฺคกมฺมอุปฆาต-;

มุสาวาทาทิผรุสา, วจนาทีหิ ภวติฯ

เอเตสุ จ พีภจฺฉรุทฺทานิ นปุํสเก, อญฺเม ตุ ปุเม รูปเภทาฯ เอเต จ นว นาฏฺยรสา รตนโกสนเยน วุตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘สิงฺคารวีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;

กรุณา’พฺภุต สนฺตาจ, นว นาฏฺยรสา อิเม’’ติฯ

อมรโกเส ปน –

‘‘สิงฺคารวีร กรุณา-พฺภุต หาส ภยานกา;

พีภจฺฉ รุทฺทาติ รสา’’ติ [อมร 7.17]

อฏฺเฐว รสา วุตฺตาฯ อเถห นวโม สนฺโต รโส กสฺมา น วุตฺโตติ? วุจฺจเต –

หาโส รติ จ การุญฺญํ,

โกธุสฺสาหภยํ ตถา;

ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ,

ฐายีภาวา ปกิตฺติตาฯ

ฐายี เอว ตุ รสีภวติปฺยาคโม, ตสฺมา ปกติยา อฏฺฐสงฺขฺยตฺตา อฏฺเฐว ตุ เต วุตฺตาติ น วุตฺโตฯ สนฺตรโส จายํ ธมฺมสิงฺคารตฺตา สิงฺคารรเส เอวานุปวิฏฺโฐฯ ธมฺมยุทฺธกามตฺเตน ติวิโธ หิ สิงฺคาโรฯ เกจิ ปน ปิยสมาคมาทิวิภาวชปรมํ วสฺสลฺยาขฺยํ รสมาหุฯ

รภโสปฺยาห

‘‘สิงฺคาร วีร พีภจฺฉ-รุทฺท หาส ภยานกา;

กรุณา’พฺภุตสนฺตา จ, วสฺสลฺยญฺจ รสา ทเส’’ติฯ

อญฺเญ ตุ –

‘‘สิงฺคารานุคโต หาโส,

กรุโณ รุทฺทกมฺมโช;

วีรโต อพฺภุโต ชาโต,

พีภจฺฉา จ ภยานโก’’ติ –

จตฺตาโร รสา อิจฺจาหุฯ

พีภจฺฉนฺติ วธ พนฺธเน, โฉ, อพฺภาสิการสฺส ทีโฆฯ สฺส โภ, ธสฺส โจ พีภจฺโฉฯ รุทฺโท เทวตา อสฺเสติ รุทฺทํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สิงฺคาโร หริเทโวหิ, หาโส ปมถเทวโต;

กรุโณ ยมเทโว ตุ, รุทฺโท รุทฺทาธิเทวโต’’ติ [สทฺทกปฺปทฺทุเม โรทฺรปเทปิ]

เอตฺถ จ กามโกธหาสาทิกโต จิตฺตวิกาโร ภาโว ‘‘ภาวยติ ปกาสยติ กวิโน อธิปฺปาย’’นฺติ กตฺวาฯ โส จ ฐายี พฺยภิจารี สาตฺติโก เจติ ติวิโธฯ ตตฺร –

หาโส รติ จ การุญฺญํ,

โกธุ’สฺสาห ภยํ ตถา;

ชิคุจฺฉา วิมฺหโย เจติ,

ฐายีภาวา ปกิตฺติตาฯ

พฺยภิจารี ตุ เตตฺติํสปฺปเภทาฯ ยถา –

สงฺกา คิลานิ นิพฺเพโท,

ตถา อิสฺสา มโท สโม;

อาลสฺยํ ทีนตา จินฺตา,

โมโห สติ มตี ธิติฯ

จาปลฺยํ หริโส ปีฬา,

อาเวโค ชฬตุ’คฺคตา;

สุตฺตํ วิตกฺโก ตาโส จ,

คพฺภุ’สฺสุกฺโก วิสาทตาฯ

นิทฺทา’พหิตฺถา’มริสา,

มรณํ พฺยาธิเรว จ;

อปมาโร จ อุมฺมาโท,

วิโพโธ ติํส ตุตฺตราฯ

สาตฺติโก อฏฺฐวิโธฯ ยถา –

ถมฺโภ เสโท จ โรมญฺโจ,

สรเภโท ตุ เวปถุ;

เววณฺณ’มสฺสุปลยา,

อิจฺเจเต อฏฺฐ สาตฺติกาติฯ

ถิรตฺตา เอกนฺติกตฺตา ฐายีฯ พฺยภิจารี อเนกนฺติกตฺตาฯ ยถา นาฏิกาย สิงฺคาโร ฐายี, ตทุปการา หาสาทโย พฺยภิจาริโน, โมหราคโทสา เอว สงฺขฺยภาสาย สตฺตรโชตมานีตฺยุจฺจนฺเตฯ ตตฺร สตฺเตน อาสเยน นิพฺพตฺโต สาตฺติโกฯ ภาวสฺส โพธโก อภินโย อนุภาโว ‘‘อนุ ปจฺฉา ภาวยติ ปกาสยตี’’ติ กตฺวาฯ

ตตฺร สมฺโภคสภาโว โย รตฺยาขฺโย ภาโว, ตสฺส โลจนจาตุริยภมุกฺเขปมิหิตวิพฺภมจิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ อนุภาโวฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ตสฺส โลจนจาตุร-ภมุกฺเขปสิตวิพฺภโม;

จิตฺตงฺคหาริวากฺยาทิ, อนุภาโว ปกิตฺติโต’’ติฯ

วิโยคสฺส ตุ อนุภาโว –

อภิลาโป ตถา จินฺตา,

ตสฺส สรณกิตฺตนา;

อุพฺเพโค จ วิลาโป จ,

อุมฺมาโท พฺยาธิเรว จ;

ชฬตา มรณญฺเจว,

ทเสเวตฺถ ปกิตฺติตาฯ

หาสสฺส ตุ วิการกาลาทิ อนุภาโว, โย ตุ กรุโณฯ

อสฺสุสาเสหิ เววณฺณ-

ถมฺภคตฺตสติกฺขยา;

ปริเทวิตโสเกหิ,

อภินโย สสูริภิฯ

กรจรณวทนเวปถุคตฺตถมฺภหทยกมฺปนสุกฺโขฏฺฐตาลุกณฺเฐหิ ภยานโก นิจฺจมภินโยฯ

รุทฺทสฺส ตุ ภูกุฏฺยาทิ อนุภาโวฯ

วีโร’ภินียเต จาค-

เวสารชฺชาทิโต ตถา;

อกฺเขปสูจตาทีหิ,

เถรโสราทิโต ภเวฯ

พีภจฺฉสฺส ตุ –

อยํ ปจฺฉาทนา พฺยตฺต-

ปาทพาหจฺฉิกูลนา;

อุพฺเพชนาทีหิ มโต,

ตชฺเชหิ’ภินโย สทาฯ

อพฺภุตํ ปน –

ทนฺตโลจนวิตฺถารา,

ปสาโทปสมาทิหิ;

โรมญฺจเสทตาสสฺสุ,

สาธุวาเทหิ ทสฺสเยฯ

สาตฺติกานํ ตฺวฏฺฐนฺนํ ถมฺภเสทโรมญฺจสรเภทเวปถุเววณฺณมสฺสุปลยานํ ยถากฺกมํ นิกฺริยตา, วาต, จฺจาสีต, โทภคฺคฬา’ปางฺคปูรณ, มุขจฺฉายาวิปลฺลาส, โลจนมชฺชน, มหิปาตาทโย อภินยาฯ

เอวํ พฺยภิจารีนมฺปิ นิพฺเพท, คิลานิ, สงฺกิ’สฺสา, มท, สมา’ลสฺยาทีนํ ยถากฺกมํ สาส, สนฺตาป, ทิสาวโลกน, คุณมจฺเฉร, ภีต, งฺคมทฺทน, สมาทโย อภินยาติฯ

พฺยภิจารีสุ สงฺกา นาม อาสงฺกจิตฺตตาฯ คิลานิ เคลญฺญตาฯ นิพฺเพโท อตฺตาวมานนํฯ มโท ปมาทุกฺกํโสฯ สโม เขโทฯ ทีนตา เจตโส ทุกฺขตาฯ ธิติ สนฺโตโสฯ หริโส เจโตปสาโทฯ ปีฬา รุทฺทาจาราทีหิ มุขวิกาโรฯ อาเวโค สมฺภโมฯ ชฬตา อปฺปฏิปตฺติ, อุคฺคตา ทารุณตฺตํฯ สุตฺตํ สุปนํฯ ตาโส จิตฺตกฺโขโภฯ อุสฺสาโห อุสฺสุกฺกํฯ วิสาโท เขโทฯ อพหิตฺถา อาการคุตฺตตาฯ อมริโส อกฺขมตาฯ วิโพโธ วินิทฺทตาฯ เสสา ปปญฺจภยา น วิตฺถาริตาติฯ รสวณฺณนาฯ

[105] สิโลเกน วจโส นามานิฯ ภาสิตพฺพนฺติ ภาสิตํฯ ลป วจเน, ลปิตํฯ ภาสียเตติ ภาสาฯ

โวหรียเตติ โวหาโร, หร หรเณ วิปุพฺโพ, ‘‘โวหาร วจเน’’ติ วา ธาตุฯ วุจฺจเตติ วจนํฯ วโจปิ, มโนคโณยํฯ อุจฺจเตติ อุตฺติ,ติฯ วุจฺจเตติ วาจา, อฯ คิณนฺติ สทฺทายนฺติ ตนฺติ คิรา, เค สทฺเท, อิโร, คายิตพฺพาติ วา คิราฯ วายเต สทฺทายเตติ วาณี, ยุ, อี จ, ปเรสํ มมฺมวิชฺฌนฏฺเฐน วาโณ วิยาติ วา วาณี, อีฯ ภรโต นาม สตฺถกาโร อิสิ, ตสฺเสสา ภารตีฯ กถียเตติ กถิตาฯ วุจฺจเตติ วจี, อีฯ พฺรหฺมี, สโรวตีติปิ วจโส นามานิฯ

[106] เอกเมวาขฺยาตปทํ ยตฺถ เอกาขฺยาโต สวิเสสเนน การกปเทน สหิตตฺตา สการโก ปทจโย สมฺพนฺธตฺโถ ปทสมุทาโย วากฺยํ นาม สิยา, ยถา – เวสฺสนฺตโร ราชา สุขวิปากํ กมฺมํ กโรติ, ปุริโส คจฺฉติฯ อาขฺยาตคฺคหณญฺเจตฺถ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฏํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํ นาม สิยาฯ อมรโกเส ปน – ‘‘ติสฺยาทฺยนฺตจโย วากฺยํ, กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติ [อมร 6.2] ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ วากฺยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ติสฺยาทฺยนฺตจโย ตฺยาทิสฺยาทฺยนฺตปทานํ จโย สมูโห สมฺพนฺธตฺโถ วากฺยํ, ตํ ยถา – อุจฺจํ ปฐติ, โอทนํ ปจติฯ ตถา จ ภาวาขฺยํ อาขฺยาตํ สาพฺยยการกวิเสสนํ วากฺยํ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตํ สาพฺยยํ วา สการกํ วา สวิเสสนํ วา วากฺยมุจฺจเตฯ

ตฺยาทิคฺคหณํ กฺริยาสทฺโทปลกฺขณํ, เตน เทวทตฺโต กฏํ กตวา อิจฺจาทีนิปิ วากฺยํฯ อุปลกฺขณนิรเปกฺขํ อปรํ วากฺยลกฺขณมาห ‘‘กฺริยา วา การกานฺวิตา’’ติฯ กฺริยาปทํ วา การกสมฺพนฺธํ วากฺยํ, ยถา – ราชา คจฺฉติ, ราชา คโตฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข สาพฺยยสฺสปิ อนพฺยยสฺสปิ สพฺพสฺส กฺริยาการกปทสมูหสฺส วากฺยตฺตมาหฯ

ภยาทีหิ ยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา อุทีรณํ กถนํ ‘‘สปฺโป สปฺโป, วิชฺฌ วิชฺฌา’’ตฺยาทิกํ, ตํ อาเมฑิตํ เญยฺยํฯ เมฑิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติฯ ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺยํ, อาเมฑยติ วาสโว’’ [‘‘หริวํเส’’ติ จินฺตามณิฏีกายํ วุตฺตํ]ฯ ‘‘เทวทตฺเตนาเมโฑ กโต’’ อิจฺจตฺราปฺยยเมวตฺโถ, โสกาทินา หิ ‘‘ภาตา ภาตา’’อิตฺยุจฺจารียเต, ภาเว กมฺมนิ จ โตฯ กมฺมญฺจ ปทํ วากฺยมฺหาฯ

[107] อาเมฑิตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภเย’’จฺจาทิฯ ‘‘สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร’’ตฺยาทีสุ ภเยฯ ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ตฺยาทีสุ โกเธฯ ‘‘สาธุ สาธู’’ตฺยาทีสุ ปสํสายํฯ ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ตฺยาทีสุ ตุริเตฯ ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ตฺยาทีสุ โกตูหเลฯ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺตยนฺโต’’ตฺยาทีสุ อจฺฉเรฯ ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ตฺยาทีสุ หาเสฯ ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ตฺยาทีสุ โสเกฯ ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺตฺยาทีสุ ปสาเทฯ

จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา’สมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘ปาโป ปาโป’’ตฺยาทีสุ ครหายํฯ ‘‘อภิรูปก, อภิรูปกา’’ตฺยาทีสุ อสมฺมาเนฯ เอวเมเตสุ นวสุ, อญฺเญสุ จ อาเมฑิตวจนํ พุโธ ปณฺฑิโต กเร กเรยฺย โยเชยฺย อาเมฑนํ ปุนปฺปุนุจฺจารณํ อาเมฑิยติ วา ปุนปฺปุนุจฺจารียตีติ อาเมฑิตนฺติ กตฺวาฯ

[108] อิรุ, ยชุ, สามนฺติ ตโย เวทา สิยุํ, ตตฺร อิรุสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโคฯ อิจ ถุติยํ, อิจฺจนฺเต เทวา เอตายาติ อิรุ, อุ, สฺส โรฯ ยชนฺเต อเนเนติ ยชุ, อุฯ โส อนฺตกมฺมนิ, กรเณ โม, โสยนฺติ ปาปมเนเนติ สามํ, โอสฺสา, ‘‘สา ตนุกรณาวสาเนสู’’ติ วา ธาตฺวตฺโถฯ วิทนฺติ ธมฺมเมเตหีติ เวทาฯ

เอเต เอว ตโย เวทา ตยี นาม, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยีฯ อยํ ตยีสทฺโท นารี อิตฺถิลิงฺโคฯ ติกํ เวเทฯ มุนาติ ชานาติ ธมฺมํ อเนนาติ มนฺโต, โต, อุสฺส อฯ สุยฺยเต ธมฺมํ เอตายาติ สุติฯ อิตฺถิยํ สุติสทฺโทฯ

[109] เวทสตฺถการเก ทส อิสโยทสฺเสตุมาห ‘‘อฏฺฐโก’’จฺจาทิฯ อตฺถํ หิตํ, อตฺเถ วา สตฺเถ กโรตีติ อฏฺฐโกฯ

วามํ กลฺยาณวจนํ กโรตีติ วามโก, รสฺสสรีรตฺตา วา วามโน, โส เอว วามโก, นสฺส การตฺตํ กตฺวาฯ วาโม นาม หโร, โส เทโว อสฺส วามเทโวฯ

‘‘วามํ สพฺเย ปตีเป [ปตีเปติ ปฏิกูเล] จ, ทวิเณ [ทวิเณติ ธเน] จาติสุนฺทเร;

ปโยธเร หเร กาเม, ชญฺญา วาม’มปิตฺถิย’’นฺติฯ

หิ นานตฺถสงฺคเหฯ

องฺคิรสสฺส อิสิโน อปจฺจํ องฺคิรโส, จิตฺรสิขณฺฑิโน อปจฺจํ ปุตฺโตฯ อถ วา องฺคิมฺหิ กาเย รโส สิทฺธิปฺปตฺโต ปารโท ยสฺสาติ องฺคิรโสฯ เตเนว ตสฺส ปุตฺตํ สุราจริยํ ‘‘ชีโว’’ติ วทติฯ ชีวยติ รเณ อสุรนิหเต เทเวติ ชีโว [อมร 3.24 จินฺตามณิฏีกา โอโลเกตพฺพา]ฯ ภรตีติ ภคุ, ภํ วานกฺขตฺตํ คจฺฉติ ชานาตีติ ภคุ, อุฯ ยมํ สํยมํ ททาติ ปเรสนฺติ ยมโท จ โส ทกฺขิเณยฺยคฺคิตฺตา อคฺคิ เจติ ยมทคฺคิ, รามสฺส ปิตา [ปรสุรามสฺส ปิตา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)]ฯ วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐฯ ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโชฯ กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโปฯ เวสฺสามิตฺตสฺส อปจฺจํ เวสฺสามิตฺโตฯ อิติ อิเม ทส อิสโย มนฺตานํ เวทานํ กตฺตาโร การกาฯ

[110] เวเท ทสฺเสตฺวา ตสฺส ฉฬงฺคานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺโป’’จฺจาทิฯ ยญฺญกมฺมานมุปเทสโก กปฺโป ‘‘กปฺปเต ปภวตี’’ติ กตฺวาฯ

สาธุสทฺทานมนฺวาขฺยายกํ พฺยากรณํ วิเสเสน อากรียนฺเต ปกติจฺจาทินา อาพฺยาปาทฺยนฺเต อเนน สทฺทาติ, ยุฯ โชติสตฺถํ คณนสตฺถํ สุภาสุภกมฺมผลโชตนกํฯ สิกฺขฺยนฺเต อพฺภสฺยนฺเต [อชฺฌยนฺเต (ก.)] เอตายาติ สิกฺขา, อการาทิวณฺณานํ ฐานกรณปยตนานํ ปฏิปาทิกาฯ นิจฺฉเยน, นิสฺเสสโต วา อุตฺติ นิรุตฺติ, วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโยจฺจาทิกาฯ ฉนฺทสิ อนุฏฺฐุภาทิวุตฺตานํ ปฏิปาทิกา ฉนฺโทวิจิติ, เอตานิ ฉ เวทานํ องฺคานีติ วทนฺติฯ

[111] ปุราวุตฺตนิพนฺธนปายตฺตา ปุราวุตฺตํ, ตสฺส ปพนฺโธ วิตฺถาโร, สนฺตาโน วา ภารตาทิโก ภารตยุทฺธกถาทิโก พฺยาสาทิปกโต คนฺโถ อิติหาโส นาม, อิติหสทฺโท ปารมฺปริโยปเทเส นิปาโต, อิติหา’ตฺถิ อสฺมินฺติ อิติหาโสฯ

รุกฺขาทีนํ นามปริยาเยหิ นามปฺปกาสกํ รตนมาลาทิกํ สตฺถํ นิฆณฺฏุ นาม, โสติมินา นิฆณฺฏุสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ ทีเปติ, สพฺพตฺเรวํฯ ตตฺถ ตตฺถาคตานิ นามานิ นิสฺเสสโต ฆเฏนฺติ ราสีกโรนฺติ เอตฺถาติ นิฆณฺฏุ, พินฺทาคโม, วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ นิขณฺฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ วา นิขณฺฏุ, โส เอว สฺส การํ กตฺวา นิฆณฺฏูติ วุตฺโตฯ

รุกฺขาทีนํ นามปฺปกาสกนฺติมินา เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายนามปฺปกาสกตฺตํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, อเนเกสํ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาปกาสกวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา [ที. นิ. ฏี. 1.256; ม. นิ. ฏี. 1.22; อ. นิ. ฏี. 2.3.59; สารตฺถ. ฏี. 1.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา]

[112] โลเก ยํ วิตณฺฑวาทีนํ สตฺถํ, ตํ โลกายตนฺติ วิญฺเญยฺยํฯ ตนุ วิตฺถาเร, อญฺญมญฺญวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ, โฑ, ตฺตํ, วิรุทฺเธน วา วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ เอตฺถ วาทิโนติ วิตณฺโฑ, ตฑิ ตาฬเน, อเทสมฺปิ หิ ยํ นิสฺสาย วาทีนํ วาโท ปวตฺโต, ตํ เตสํ เทสโตปิ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ [ที. นิ. 2.401; ม. นิ. 1.134; วิภ. 204]โลกาติ พาลโลกา, เต เอตฺถ อายตนฺติ อุสฺสหนฺติ วายมนฺติ วาทสฺสาเทนาติ โลกายตํ, อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ วา โลกายตํ, ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ

โย กวีนํ ปณฺฑิตานํ หิโต กวิตฺตโภคสมฺปตฺตาทิปโยชนกโร กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ กฺริยาสงฺขาตกปฺปพนฺธนวิธิวิธายโก สุโพธาลงฺการาทิโก คนฺโถ, โส เกฏุภํ นาม, กิฏนฺติ คจฺฉนฺติ โกสลฺลํ กวโย พนฺธเนสุ เอเตนาติ เกฏุภํ, กิฏ คติยํ, อโภ, อสฺสุกาโร, อถ วา กิฏติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสเสน ปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํ, อุภ, อุมฺภ ปูรเณฯ

วจีเภทาทิลกฺขณา กฺริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กฺริยากปฺโปฯ โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต อติพหุ วิกปฺโปติ อาห ‘‘กฺริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ, อิทญฺจ มูลกฺริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสปริมาโณ นยจริตาทิปกรณํ [นลจริตาทิปกรณํ (?)]

[113] อุปลทฺโธ เกนปฺยตฺโถ ยสฺสํ สา อุปลทฺธตฺถา, อิติ อาขฺยายิกาตฺยุจฺจเต อาขฺยายเต นายกานุสาสกจริตมสฺสนฺติ, สญฺญายํ ณฺวุฯ

ปพนฺเธเนว จ สวิตฺถาเรน กปฺปนํ ยสฺสํ สา ปพนฺธกปฺปนา, กาทมฺพรีปภุติฯ กถียตีติ กถาฯ

อตฺถา ภูมิหิรญฺญาทโย, ตตฺร ปธานํ ภูมิ อิตเรสํ ตปฺปภวตฺตา, เตสํ อชฺชเน ปาลเน จ อุปายภูตํ สตฺถํ อตฺถสตฺถํ, ปยานกฺยาทิปณีตํ [พหสฺวติจาพฺพีกฺยาทิปฺรณีตํ (จินฺตามณิฏีกา 6.5)], ตสฺมิํ ทณฺฑนีติสทฺโท ปวตฺโตฯ สามาทีนํ จตุตฺโถปาโย วธพนฺธนาทิลกฺขโณ ทณฺโฑ, ตสฺส นีติ ปณยนํ ทณฺฑนีติ, ปาเยน นีติสฺส ทณฺเฑน พฺยปฺปเทโส, วธโทสพาหุลฺเยน ปายโส ทณฺฑสฺส ปณยนโต, ทณฺฑนีตฺยตฺถตฺตา สตฺถญฺจ ทณฺฑนีติฯ

ทฺวยํ กถายํฯ วุตฺโต อนุวตฺตนีโย อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อตฺตโน การิยภาคสฺส ปาปนโตติ วุตฺตนฺโตฯ ปวตฺตนฺเต การิยา ยสฺสํ ปวตฺติ,ติฯ กาเรน วุตฺตอุทนฺตาทโย คหิตาฯ

การิยสฺส วุตฺติ อตฺรตฺถีติ อสฺสตฺถฺยตฺเถ โณฯ อุคฺคโต อนฺโต ปริสมตฺติ ยสฺส อุทนฺโตฯ

[114] อธิวจนนฺตํ นาเมฯ สญฺชานนฺติ เอตายาติ สญฺญา, อฯ อาขฺยายเต เอตายาติ อาขฺยาฯ อหฺวยเต เอตายาติ อวฺหา, หุ สทฺเท, วฺเห อวฺหาเนติ วา ธาตุ, อฯ สมฺมา อาชานาติ, สมํ วา ชานาติ เอตายาติ สมญฺญาฯ อภิธียเต เยน, ยุฯ นมฺยเต อพฺภสฺสเต อสฺมินฺติ นามํ, นมติ นามยตีติ วา นามํฯ อหฺวายเตติ อวฺหโย, กมฺเม โยฯ นามเมว นามเธยฺยํฯ นามรูเปหิ [นามสทฺเทหิ (ก.) ภาครูปนาเมหิ เธยฺโย (ปาณินิ 5.4.36 วา)] สกตฺเถ เธยฺโย ยทาทินา, ติฏฺฐติ วา เอตฺถ อตฺโถติ เธยฺยํ, ธรียเต อุจฺจาริยเตติ วา เธยฺยํ, นามเมว เธยฺยํ นามเธยฺยํฯ อธีนํ วจนํ อธิวจนํ, เกน อธีนํ? อตฺเถนฯ ปุฏฺฐสฺส ปฏิวจนํ ปฏิวากฺยํฯ ปฏิคตํ ปจฺฉาคตํ วากฺยํ ปฏิวากฺยํฯ อุตฺตรียเต อติกฺกมฺยเต เยนาติ อุตฺตรํฯ

[115] ติกํ ปุจฺฉายํฯ ปุจฺฉิตพฺโพติ ปญฺโห, ญาตุมิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปญฺโห นามฯ ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, สฺส โญ, สฺส โห, อุสฺส อ, ปญฺห ปุจฺฉเนติปิ ธาตุฯ

ยุช โยเค, อนุยุญฺชิตพฺโพ ปุจฺฉิตพฺโพติ อนุโยโคฯ ปุจฺฉนํ, ปุจฺฉิตพฺพาติ วา ปุจฺฉาฯ เอเตเนว นเยน ทฺวีสุปิ ภาวสาธนมฺปิ กตฺตพฺพเมวฯ

จตุกฺกํ นิทสฺสเนฯ ปกเตน สทิสํ นิทสฺเสติ เอเตนาติ นิทสฺสนํ, ปกตสฺโสปปาทนํ วากฺยํฯ อุโปคฺฆญฺญเต [อุโปหญฺญเต (?)] ปฏิปาทียเต อเนนาติ อุโปคฺฆาโตฯ อุป อุปุพฺโพ หนธาตุ ปฏิปาทนตฺโถฯ ทสฺสียเต อเนนาติ ทิฏฺฐนฺโต, อนฺโต, ทิฏฺโฐ วา ปกตสฺส อนฺโต ปริสมตฺติ เยนาติ ทิฏฺฐนฺโตฯ สพฺพตฺราปิ วา กมฺมสาธนมฺปิ กตฺตพฺพํฯ อุทาหรียติ ปกตสฺโสปปาทนายาติ อุทาหรณํฯ

[116] จตุกฺกํ สงฺเขเปฯ สมาติ ตุลฺยตฺถาฯ สงฺขิปียเต เอกเทสโต กถียตีติ สงฺเขโป, ขิป เปรเณฯ สํหรียเต สงฺเขเปน ปจฺจาขฺยายเต เอเตนาติ สํหาโรฯ สมสฺยเต สงฺขิปียเตติ สมาโส, อสุ เขปเนฯ สงฺเขเปน คยฺหเต อเนนาติ สงฺคโหฯ

‘‘ตฺวํ สตํ สุวณฺณํ ธารยสิ’’อิตฺยาทิกํ ตุจฺฉภาสนํ อภูตภาสนํ อพฺภกฺขานํ นามฯ อสจฺเจน อกฺขานํ ภาสนํ อพฺภกฺขานํฯ

[117] ทฺวยํ วิวาทาย วิภาควิสเย [อิณวาทาทิวิสเย (จินฺตามณิฏีกา 6.9)]ฯ วิรุทฺธํ กตฺวา อวหรติ วทติ ยนฺติ โวหาโรฯ วิรุทฺธํ กตฺวา วทติ ยนฺติ วิวาโทฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํ วา ยุชฺชติฯ ‘‘มุสาวาทํ วทนฺโต โฆรานิ ตฺวํ นรกานิ ยสฺสสี’’ตฺยาทิสรูปํ สปนํฯ สป อกฺโกเส, โถ, สปโถฯ

ติกํ ขฺยาเตฯ ยชติ เอเตนาถิ ยโส, ชสฺส โส, สพฺพตฺถ ยาตีติ วา ยโส, โส, ยสติ ปยสตีติ วา ยโสฯ สิโลกติ ปตฺถรตีติ สิโลโก, สิโลก สงฺฆาเตฯ กิตฺต สทฺทเน, กิตฺตียเต กถียเตติ กิตฺติ, อิฯ สมญฺญา จ ขฺยาเต, สํ อาปุพฺโพ ชานาติ ขฺยาเตฯ ตถา หิ ‘‘ญาโต, อภิญฺญาโต, สงฺขฺยาโต, วิสฺสุโต, สมญฺญาโต’’ติ รตนโกเส วุตฺตํฯ อุจฺจธนินา สทฺทนํ โฆสนา นาม, ฆุส สทฺเท, ฆุสนํ สทฺทนํ โฆสนาฯ

[118-119] ทฺวยํ ปฏิสทฺเทฯ ฆุสนํ โฆโส, ตํ ปฏิคโต, ทุติยาสมาโสฯ เอวํ รวํ ปฏิคโต ปฏิรโวฯ

อถ วา โฆสสฺส ปติรูโป ปฏิโฆโสฯ รวสฺส ปติรูโป ปฏิรโวฯ ปฏิสุติ, ปฏิทฺธนีติปิ ปฏิสทฺทสฺส นามานิ, วจีมุขํ วจโนปกฺกโม อุปญฺญาโส นาม, อุปนิปุพฺโพ อาส อุปเวสเน, อุป ปฐมํ ปุริมวจนสฺส สมีปํ วา นฺยาโส ฐปนํ อุปญฺญาโส, นฺยสฺส โญฯ

สตฺตกํ ถุติยํฯ กตฺถ สิลาฆายํ, ยุ, กถนํ วาอสรูปทฺวิภาววเสน กตฺถนาฯ สิลาฆ กตฺถเน, สิลาฆาฯ สีลสฺส วา สภาคคุณสฺส อาหนนํ สีลาฆา, สา เอว รสฺสํ กตฺวา สิลาฆาฯ วณฺณ ปสํสายํ, วณฺณียเตติ วณฺณนาฯ นุ ถุติยํ,ติ, นุติฯ ถุ อภิตฺถเว,ติ, ถุติฯ โถม สิลาฆายํ, โถมนํฯ ปปุพฺโพ สํส ปสํสเน, อฯ

สิขณฺฑีนํ มยูรานํ นาโท นทรโว เกกา นาม, กา สทฺเท, เกอิติ กายตีติ เกกา, กมฺมนิ อ, อถ วา กายติ, กายนํ วา กา, เก มยูเร ปวตฺตา กา เกกา, อลุตฺตสมาโสฯ คชานํ นาโท โกญฺจนาโท นาม, โกญฺจสกุณนาทสทิโส นาโท โกญฺจนาโทฯ หยานํ อสฺสานํ ธนิ สทฺโท เหสา นาม, เหส อพฺรตฺตสทฺเท, เหสนํ เหสา, เห อิติ ปวตฺตตีติ วา เหสาฯ

[120-121] ทฺวยํ ปริยาเยฯ ปริพฺยตฺตมตฺถํ อยนฺติ คจฺฉนฺติ พุชฺฌนฺติ เอเตนาติ ปริยาโยฯ

เอโก อตฺโถ ปุนปฺปุนํ วุจฺจติ เยนาติ เววจนํฯ ทฺวยํ สากจฺฉายํฯ สห, สมฺมา วา อวิโรเธน กถา สากจฺฉา, สํกถา จฯ โต, สฺส โจ, ตสฺส โฉฯ

สาทฺธปชฺเชน ครหสฺส นามานิฯ โทสกฺขาเนน วทนํ อุปวาโทฯ กุส อวฺหาเน เภทเน จ, กฺวจิ ‘‘อปกฺโกโส’’ติ ปาโฐ, โณฯ วณฺโณ ถุติ, ตสฺส อวทนํ อวณฺณวาโทฯ หีฬเนน วทนํ อนุวาโทฯ ชนานํ วาโท ครหณํ ชนวาโทฯ ครหเณน วาโท อปวาโทฯ ปริวทนํ ปริวาโท, รสฺสสฺส ทีฆตาฯ เอเต อุปวาทาทโย ตุลฺยตฺถา สมานตฺถาฯ วิสมวุตฺตปฺปเภเทสุ วตฺตมิทํฯ ขิป เปรเณ, ขิปนํ พหิกรณํ เขโปฯ นิทิ กุจฺฉายํ, อ, นินฺทาฯ ยถา อุปวาทาทโย ครหตฺถา, กุจฺฉาทโยปิ ตถาติ ตถาตฺโถฯ กุจฺฉ อวกฺเขปเน, จุราทิ, กุส อกฺโกเสติมสฺส วา ปพฺพชฺชาทิตฺตา ‘‘กุจฺฉา’’ติ รูปํ นิปฺผชฺชติฯ คุป, โคป กุจฺฉเนสุ, ‘‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา’’ติ โฉฯ ครห กุจฺฉเนฯ ตตฺถ เกจิ ‘‘อุปวาทาทโย อพฺภกฺขานตฺถา, เขปาทโย นินฺทตฺถา’’ติ วทนฺติ, ตํ อมรโกเสน วิรุชฺฌนโต อพฺภกฺขานตฺถสฺส จ วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพํฯ เอเต อุปวาทาทโย สตฺต อพฺภกฺขาเนปิ วตฺตนฺติฯ

วิวาทกามสฺส ทุพฺพาโท อุปารมฺโภ, โส จ อีทิเส สพฺพโลกจูฬามณิภูเต สกฺยกุเล สมฺภูตสฺส ภควโต กิมิทํ กมฺมมุจิตนฺติ คุณาวิกรณปุพฺพโกปฺยตฺถิ, พนฺธกีสุตสฺส ตเวทมุจิตเมวาติ นินฺทาปุพฺพโกปิ อุปารมฺโภฯ ตตฺร โย นินฺทาปุพฺโพ สนินฺโท อุปารมฺโภ, โส ปริภาสนมุจฺจเตฯ อุปคนฺตฺวา ปเรสํ จิตฺตสฺส อารมฺภนํ วิโกปนํ อุปารมฺโภฯ โทสกฺขาเนน ภาสนํ ปริภาสนํฯ

[122] อนริยานํ ลามกานํ โวหารโต, อริยานํ อุตฺตมชนานํ วา อโวหารโต อนริยโวหาโรติ สงฺขาตานํ อทิฏฺเฐ ทิฏฺฐวาทาทีนํ อฏฺฐนฺนํ โวหารานํ วเสน ยา วาจา ลามกชเนหิ ปวตฺติตา วุตฺตา, วีติกฺกมทีปนี อชฺฌาจารวีติกฺกมสาธนี สา วาจา อริยชเนหิ วตฺตพฺพมริยาทาติกฺกมตฺตา อภิวากฺยํ นาม สิยาฯ

[123] มุหุํภาสา พหุโส อภิธานํ อนุลาโป นาม, อนุ ปุนปฺปุนํ ลาโป อนุลาโปฯ อนตฺถิกา คิรา นิปฺปโยชนํ อุมฺมตฺตาทิวจนํ ปลาโป, ปโยชนรหิโต ลาโป ปลาโป, ปสทฺโท วิโยคตฺถโชตโกฯ

คมนาคมนาทิสมเย อาทิมฺหิ ภาสนํ ปิยวจนํ อาลาโป, อาทิมฺหิ ลาโป อาลาโป, อาปุจฺฉาสทฺโทปฺยตฺรฯ โทเสน ปติฏฺฐิโต ปริทฺทโว ปริเทวนํ อนุโสจนํ อติกฺกมลาโป วิลาโป นาม, วิวิเธน, วิวิธํ วา ลาโป วิลาโปฯ ปริเทวนํ ปริเทโว, โส เอว ปริทฺทโว, เทว ปริเทวเนฯ

[124] วิรุทฺธํ วจนํ วิโรโธตฺติฯ วิรุทฺธํ ปลาโป วิปฺปลาโปฯ สนฺทิสฺสเตติ สนฺเทโส, สนฺทิสฺสมาโน อตฺโถ, ตสฺโสตฺติฯ ยาย สนฺทิฏฺโฐ อตฺโถ อภิธียเต, สา สนฺเทโสตฺติ วาจิกมุจฺจเตฯ วจ สนฺเทเส, สกตฺเถ ณิโก, สนฺทิฏฺฐตฺถา วาจา เอว วาจิกมิจฺจตฺโถฯ

มิถุ อญฺญมญฺญํ วิโรธรหิตํ วจนํ ‘‘สมฺภาสนํ, สลฺลาโป’’ติ จ วุจฺจติฯ ยถา เอโก พฺรูเต ‘‘อชฺช โสภนํ นกฺขตฺต’’นฺติ, อิตโรปฺยาห ‘‘ตเถวา’’ติฯ

[125] นิฏฺฐุรํ วากฺยํ กกฺกสวจนํ ผรุสํ นาม, ปเร ชเน อุสฺสาเปติ ทาเหตีติ ปรุสํ, ตเทว สฺส การํ กตฺวา ผรุสํฯ อสวนียตฺตา น อิจฺฉิตพฺพนฺติ นิฏฺฐุรํ, อุโร, ยถา ‘‘นาโค’’ติฯ ทฺวยํ กณฺณสุขวจเนฯ มนํ อา ภุสํ ญาเปติ โตเสตีติ มนุญฺญํ, ญา ปริมาณโตสนนิสาเนสุ, อสฺสุกาโรฯ หทยํ มนํ คจฺฉติ ปวิสตีติ หทยงฺคมํฯ

สํกุลาทิทฺวยํ ปุพฺพาปรวิโรธินิ ปุพฺพาปรวิรุทฺเธ วากฺเย, ยถา –

ยาวชีวมหํ โมนี, พฺรหฺมจารี จ เม ปิตา;

มาตา จ มม วญฺฌาสิ, อปุตฺโต จ ปิตามโหฯ

สํกุลนฺติ ชฬีภวนฺตฺยเนนาติ สํกุลํฯ กิลิสฺสนฺเต เอตฺถาติ กิลิฏฺฐํฯ

[126] สมุทายตฺถรหิตํ ทสทาฬิมาทิวากฺยํ [ทส ทาฐิมานิ ฐฬปูปา กุณฺฑ’ มชาชินํ ปลาลปิณฺฑา (นฺยายภาสฺส 5.2.10 โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกา 1.1)] อสมฺพทฺธตฺตา อพทฺธมิติ กิตฺติตํ กถิตํ, น พชฺฌเต หทยมตฺราติ อพทฺธํ, โตฯ

นตฺถิ ตถํ สจฺจมตฺราติ วิตถํฯ ผรุสาทโย วิตถสทฺทํ ยาว ติลิงฺคิกาฯ

[127] ปชฺชทฺธํ สจฺจวจเนฯ สมฺมาสทฺโทยํ อพฺยยํ, สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ จ สมาโนฯ น วิตถํ อวิตถํฯ สนฺเตสุ สาธูสุ ภวํ สจฺจํฯ สต สาตจฺเฉ วา, วชาทินา โย, สจฺจํฯ ตถสทฺโท ภูตปริยาโย, ‘‘ตเถน มคฺเคน ยถาตฺถภาชินา’’ติ [ตถาคตา ชินาติ (ก.)] ปโยโคฯ ตเถ สาธุ ตจฺฉํ, สาธฺวตฺเถ โยฯ ยถาตถสทฺทาปิ จ สจฺจตฺถา อลิงฺคาฯ ตพฺพนฺตา สจฺจวจนวนฺตวาจกา สมฺมา สจฺจํ ยถาตถํสทฺทวชฺชิตา เสสา อวิตถาทโย ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติฯ สจฺจํสทฺโท ตุ อลิงฺโคฯ อมรโกเส ปน สมฺมา สจฺจสทฺทานมฺปิ ตพฺพติ ติลิงฺคตฺตํ วุตฺตํ, ยถา – สจฺจํ ตจฺฉํ ริตํ สมฺมา, อมูนิ ตีสุ ตพฺพติ [อมร 6.22]ฯ ยถา – สจฺโจ พฺราหฺมโณ, สจฺจา นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํฯ อิธ ปน สพฺพลิงฺควจนวิภตฺตีสุ รูปเภทาภาวา สมฺมาสทฺทสฺส อพฺยยตฺตํ, ติลิงฺเคสฺวปิ รูปเภทาภาวา สจฺจํสทฺทสฺส อลิงฺคตฺตญฺจ วุตฺตํฯ ยถา – สมฺมา วาจา, สมฺมา โวหาโร, สมฺมา วจนํฯ สจฺจํ พฺราหฺมโณ, สจฺจํ นารี, สจฺจํ วิปฺปกุลํฯ มิจฺฉามุสาสทฺทา ปน สพฺพตฺราปิ อพฺยยเมว ภวนฺติฯ

ยถา – มิจฺฉา วาจา, มิจฺฉา โวหาโร, มิจฺฉา วจนํฯ มุสา วาจา, มุสา โวหาโร, มุสา วจนํฯ

[128] โสฬส สทฺทมตฺตปริยาเย ทสฺเสตุํ อุปชาติํ ‘‘รโว’’อิจฺจาทิมาหฯ รุยเต สทฺทายเตติ รโว, รุ สทฺเทฯ นทนํ นาโท, นิรตฺโถ นาโท นินาโท, นท อพฺยตฺตสทฺเทฯ เอวํ นินโท, รสฺสตฺตเมว วิเสโสฯ สปฺปติ อุจฺจารียตีติ สทฺโทฯ ฆุส สทฺเท, ปาตุภาโว โฆโส นิคฺโฆโสฯ นทนํ นาโทฯ ธน สทฺเท, ธนียตีติ ธนิฯ นิคฺโฆโส จ นาโท จ ธนิ จ นิคฺโฆสนาทธนโยฯ รโว เอว ราโวฯ อาราโวติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ตถา สํราววิราวอารวาฯ ฆุสนํ โฆโสฯ อาราโว จ สํราโว จ วิราโว จ โฆโส จ อารโว จาติ ทฺวนฺโทฯ สุ สวเน, สุยฺยเตติ สุติฯ สรติ สุยฺยมานตํ คจฺฉตีติ สโรฯ นิสฺสนติ เอเตนาติ นิสฺสโน, สน สมฺภตฺติยํ นิปุพฺโพฯ สโร จ นิสฺสโน จาติ ทฺวนฺโทฯ

[129] วิสชฺชียเต น ลคฺคียเต เสมฺหาทีหีติ วิสฏฺโฐฯ มนิตพฺพนฺติ มญฺชุ, ชุ, มน ญาเณ, สุณนฺตานํ วา มนํ รญฺเชตีติ มญฺชุ, อุ, น รโลโปฯ สุเขเนว วิชานิตพฺพตฺตา วิญฺเญยฺโยฯ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสตพฺโพติ สวนีโยฯ

พหิทฺธาปริสา องฺคุลิมตฺตมฺปิ น วิสรติ น คจฺฉตีติ อวิสารี , ตสฺสีลตฺเถ ณี, วิวิเธน วา น สรตีติ อวิสารี, ฉินฺนสฺสรานํ วิย ทฺเวธา น โหตีตฺยตฺโถฯ วินฺทฺยเต ลพฺภเตติ พินฺทุ, วสฺส โพ, นิคฺคหีตาคโม, อุ จ, วฏฺฏตฺตา วา พินฺทุ, อิมสฺมิํ ปกฺเข ปพฺพชฺชาทินา รูปสิทฺธิฯ ปญฺจนฺนํ ฐานคตีนํ ทูรฏฺฐานโต ชาตตฺตา คมฺภีโรฯ ปุนปฺปุนํ นาโท นินฺนาโท, กฺริยาภิกฺขญฺญตฺตา ทฺวิตฺตํ, สฺส อิ, นิคฺคหีตาคโม, โส เอตฺถ อตฺถีติ นินฺนาทีฯ อิจฺเจวํ ภควโต อฏฺฐงฺคิโก สโร โหติฯ

[130] ขคฺคาทีนํ ติรจฺฉานคตานํ รุตํ วสฺสิตนฺตฺยุจฺจเตฯ รุ สทฺเท, รุตํฯ วสฺส สทฺเท, วสฺสนํ รวนํ วสฺสิตํฯ

โกลาหลาทิทฺวยํ พหูหิ สมฺภูย กเต อพฺยตฺตสทฺเทฯ กุล สงฺฆาเต [สงฺขฺยาเน (ก.)], โกลนํ โกโล, เอกีภาโว, ตํ อาหลติ วินฺทตีติ โกลาหโลฯ กโรติ หิํสติ มธุรนฺติ กโล, ตํ หลตีติ กลหโลฯ หล วิเลขเนฯ

ติกํ คายเนฯ เค สทฺเท, เคตพฺพํ คีตํ คานํ คีติกา จฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ

[131] ตนฺติกณฺโฐฏฺฐิตา [อมร 7.1] อุสภาทโย สตฺต สราฯ ฉชฺชาทโย ตโย คามา สมูหาตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺจ ‘‘คาโม นาม สรสมูหสฺส สนฺธาน’’นฺติฯ

มนุสฺสโลกวาทนวิธินา เอเกกสฺส สรสฺส วเสน ตโย ตโย มุจฺฉนา กตฺวา เอกวีสติ มุจฺฉนา, เทวโลกวาทนวิธินา ปน สมปญฺญาส มุจฺฉนา วทนฺติฯ ตตฺถ หิ เอเกกสฺส สรสฺส วเสน สตฺต สตฺต มุจฺฉนา, อนฺตสรสฺส จ เอกาติ สมปญฺญาส มุจฺฉนา อาคตา, เตเนว สกฺกปญฺหสุตฺตสํวณฺณนายํ ‘‘สมปญฺญาส มุจฺฉนา มุจฺฉิตฺวา’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 2.345] ปญฺจสิขสฺส วีณาวาทนํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตํฯ มุจฺฉ โมหสมุสฺสเยสุ, ยุ, มุจฺฉนาฯ ยถา กเมน วีณา วาทิตุํ สกฺกา, เอวํ สชฺชนาหิ มุจฺฉนฏฺฐานานิ เอกูนปญฺญาสาตฺยตฺโถฯ เอเกกสฺส สรสฺส สตฺต สตฺต ฐานานิฯ ยโต สรสฺส มนฺทตารววตฺถานํ โหติ, เตน เอกูนปญฺญาส ฐานานิฯ อิจฺเจตํ สรมณฺฑลํ สรสมูโหฯ

[132] สราทีนํ นามสรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุสโภ’’จฺจาทิฯ อิส คติยํฯ อิสติ จิตฺตํ ปวิสตีติ อุสโภ, อโภ, อิสฺสุ จฯ ‘‘อุส ทาเห’’ติ วา ธาตฺวตฺโถฯ ยสฺมา ปน โส สโร อุสโภ วิย นทติ, ตสฺมา อุสโภติ วุจฺจติฯ ธีมนฺเตหิ คียเตติ เธวโต, วณฺณวิกาโร, วตฺตํฯ

นาสํ กณฺฐมุโร ตาลุํ,

ชิวฺหํ ทนฺเต จ นิสฺสิโต;

ฉธา สญฺชายเต ยสฺมา,

ตสฺมา ฉชฺโช ส อุจฺจเต [จินฺตามณิฏีกา 7.1]

คนฺธํ เลสํ อรตีติ คนฺธโร, รสฺสสฺส ทีฆตฺเต คนฺธาโร เจตฺยญฺเญ [อญฺเญสมปีติ (ปาณินิ 3.137) ทีโฆ (จินฺตามณิฏีกา 7.1)], คนฺธารา นาม ชนปทา, เตหฺยยํ คียเตติ คนฺธาโร, โณฯ มชฺเฌ ลยวิเสเส ภโว มชฺฌิโมฯ ปญฺจนฺนมฺปิ เธวตาทีนํ ปูรโณ ปญฺจโม, (ปญฺจนฺนํ วา มหาภูตานํ ปูรโณ ปญฺจโมฯ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ อธิโก วิย ทิสฺสติ] นิสฺเสสโต สีทนฺติ สรา ยสฺมินฺติ [ยสฺมาติ (ก.) – สทโต อธิกรเณ ฆอุ (จินฺตามณิฏีกา 7.1)], โณฯ ‘‘นิสีทนฺติ สรา ยสฺมิํ, นิสาโท เตน เหตุนา’’ติ หิ วุตฺตํฯ เอเต สตฺต สราติ คทิตา กถิตาฯ

[133-135] อุสภาทโย เย นทนฺติ, เต ทสฺเสตุมาห ‘‘นทนฺติ’’จฺจาทิฯ อุสภํ นาม สรํ คาโว นทนฺติฯ ตถา เธวตํ ตุรงฺคา อสฺสา, ฉชฺชํ มยูรา สิขณฺฑิโน, คนฺธารํ อชา, มชฺฌิมํ โกญฺจา สกุณวิเสสา, ปญฺจมํ ปรปุฏฺฐาที โกกิลาทโย, นิสาทํ วารณา หตฺถิโน นทนฺติฯ วุตฺตญฺจ นารทมุนินา

‘‘ฉชฺชํ นทติ มยูโร, คาโว นทนฺติ อุสภํ;

อโช โรติ จ [อชาวิกา ตุ (ก.)] คนฺธารํ, โกญฺจา นทนฺติ มชฺฌิมํฯ

ปุปฺผสาธารเน กาเล, โกกิโล โรติ ปญฺจมํ;

อสฺโส ตุ เธวตํ โรติ, นิสาทํ โรติ กุญฺชโร’’ติฯ

มยูราทโยปิ สพฺเพ อิเม สตฺตา สมทา [สนฺโต (ก.) เอเต จ สมทา ปญฺจมํ คายนฺติ (จินฺตามณิฏีกา 7.1)] ปญฺจมํ นทนฺติฯ

ฉชฺโช คาโม, มชฺฌิโม คาโม, สาธารโณ คาโมติ ตโย คามาฯ ตตฺร วีณาทณฺฑํ วิภาคํ กตฺวา อโธภาคสฺส ‘‘ฉชฺชคาโม’’ติ สญฺญา, มชฺฌภาคสฺส ‘‘มชฺฌิมคาโม’’ติ, อุปริภาคสฺส ‘‘สาธารณคาโม’’ติ สญฺญาฯ กิํ ปน คามเภเท การณํ? ยสฺมา เอกสฺเสว สรสฺส คามนฺตเร เภโท, ตํเภเท คามานมฺปิเภโทฯ มาฆฏีกายํ ปน สาธารณคามฏฺฐาเน คนฺธารคาโม กถิโต, เอเกกสฺมิญฺจ คาเม สตฺต สตฺต มุจฺฉนาฯ อิธ ปน อุสภาทีสุ สตฺตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา กถิตาฯ กิํการณา? อิธ มนุสฺสโลกวาทนวิธินา, ตตฺถ จ เทวโลกวาทนวิธินา กถิตตฺตา ตเถว ฐานานิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรติฯ ยถา อุสภาทีสุ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ สเรสุ ปจฺเจกํ เอเกกสฺมิํ สเร ติสฺโส ติสฺโส มุจฺฉนา สิยุํ, ตเถว ฐานานิปิ สตฺต สตฺเตว ลพฺภเรตฺยตฺโถฯ

[136] สรานํ คาเมสุ ภินฺนสุติตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติสฺโส’’อิจฺจาทิฯ อุสภสฺส สรสฺส ตารกลมนฺทวเสน ติสฺโส สุติโยฯ

เธวตสฺส สรสฺส ตาร มนฺทวเสน ทุเวฯ ฉชฺชสฺส ตารกล มนฺท กากลีวเสน จตสฺโสฯ คนฺธารสฺส จ ตถาฯ มชฺฌิมสฺส ตารกล กากลีวเสน ติสฺโสฯ ปญฺจมสฺส กล กากลีวเสน ทุเวฯ นิสาทสฺส ตาราทิวเสน จตสฺโส สุติโยฯ อิจฺเจวํ สตฺตสุ สเรสุ กมโต สมฺปิณฺฑิตา ทฺวาวีสติ สุติโย สิยุํฯ มาฆฏีกายํ ปน อญฺญถา สุติเภโท วุตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘จตุสฺสุติ สุวิญฺเญยฺโย, มชฺฌิโม มชฺชิมฏฺฐิโต;

ทฺวิสฺสุติ จาปิ คนฺธาโร, ติสฺสุติ อุสโภ ตถาฯ

ฉชฺโช จตุสฺสุติ เญยฺโย, นิสาโท ทฺวิสฺสุตี ตถา;

จตุสฺสุติ เธวโต ตุ, ปญฺจโม ติสฺสุตี มโต’’ติฯ

สพฺพเมตํ นาฏกสตฺถโต คเหตพฺพํฯ

[137] ‘‘อุจฺจตเร’’ตฺยาทินา สุติเภเท สรูปโต ทสฺเสติฯ อุจฺจตเร รเว อตฺยุจฺจธนิมฺหิ ตาโร, ตารยติ โพธยตีติ ตาโรฯ อพฺยตฺเต อพฺยตฺตกฺขเร มธุเร สุติสุเข กโล, กล มเทฯ คมฺภีเร ธนิมฺหิ มนฺโทฯ มทิ ถุติโมทมทโมหสุปนคตีสุฯ มนฺทยเต พุชฺฌเตเนนาติ มนฺโทฯ

ตาราทโย ตโย วาจฺจลิงฺคตฺตา ตีสุฯ ตาโร ธนิ, ตารา วาณี, ตารํ รุตํ อิจฺจาทิฯ อพฺยตฺตมธุรสทฺโท กโลฯ

ตตฺร กเล สุขุเม กากลีสทฺโท, อีปจฺจยนฺโต, อีสํ กลา วาณี กากลี นาม, กาสทฺโทยมีสตฺโถฯ กฺริยาทิสมตาติ คีตวาทิตปาทนฺยาสาทิกฺริยานํ, กาลสฺส จ สมตฺตํ ลโย นาม, ลย สามฺยคตีสุ, อาธาเร ปจฺจโย, สพฺพาภินยานมฺปิ สามฺยํ ลโยติ เกจิฯ

[138] ทฺวยํ วีณายํฯ วิ ชนเน, โต, อีณตฺตํ, วีณ เวฐเนติ วา ธาตุ, อา, วีณาฯ วลฺล สํวรเณ, วลฺลเต ธนิวิเสสํ, ณฺวุ, วลฺลกี, นทาทิฯ วิปญฺจีติปิ วีณาย นามํฯ วิปญฺจยตีติ วิปญฺจี [วิปญฺจยติ วิตฺถารยติสทฺทํ (จินฺตามณิฏีกา 7.3)], นทาทิฯ

สา วีณา สตฺตตนฺตี สตฺตหิ ตนฺตีหิ วิสิฏฺฐา ปริวาทินี นาม, ปริโต วทตีติ ปริวาทินี, อินีฯ วีณาทโย จตฺตาโรปิ วีณาสามญฺญวาจกา อิจฺเจเก, เตสํ มเต สาสทฺทสฺส จตุนฺนมฺปิ อิตฺถิลิงฺคตฺถทีปกตา วิญฺเญยฺยา, ตถาปิ อมรโกเสน [อมร 7.3] วิรุชฺฌนโต เตสํ มตํ น คเหตพฺพํฯ

กฏฺฐาทีหิ โทณิสณฺฐาเนน กตํ วชฺชภณฺฑํ วีณาย โปกฺขโร นาม, โปเสติ วฑฺเฒติ สทฺเทติ โปกฺขโร, ขโร, วุทฺธิ, วณฺณวิกาโร จฯ ทุ คมเน, ณิ, โทณิฯ กกุโภ, ปเสวโกติปิ โปกฺขรสฺส นามานิฯ กํ วาตํ กุภติ พนฺธตีติ กกุโภฯ ปสิพฺพนฺติ ตมิติ ปเสวโกฯ

ทฺวยํ โปกฺขรเวฐเก จมฺมนิฯ วีณาภาวํ อุปคจฺฉติ เยนาติ อุปวีโณฯ เวฐติ โปกฺขรนฺติ เวฐโก, ณฺวุฯ

[139] อาตตาทิปญฺจกํ ปญฺจงฺคิกตูริยสฺส นามานิฯ

[140] จมฺมาวนทฺเธสุ จมฺเมน พนฺธนีเยสุ เภริยาทีสุ มชฺเฌ ตเลเกกยุตํ เอเกเกน ตเลน ยุตฺตํ กุมฺภถุณททฺทริกาทิกํ ตูริยํ อาตตํ นาม, อาตโนตีติ อาตตํ, ตนุ วิตฺถาเรฯ มหตีอาทิวีณาวิเสโสปิ [‘‘มหตี’’ติ นารทสฺส วีณา (สทฺทกปฺปทฺทุเม)] อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมาวนทฺเธสู’’ติ วิเสสนํ กตํฯ กุมฺภสณฺฐานตฺตา กุมฺโภ จ ตํ ถุนนครสมฺภูตตฺตา ถุนญฺเจติ กุมฺภถุนํฯ ตเทว กุมฺภถุณํ, อถ วา ถุ อภิตฺถเว, กมฺมนิ โณฯ กุมฺโภ จ โส ถุโณ เจติ กุมฺภถุโณ, ถุณ ปูรเณติ วา ธาตฺวตฺโถฯ ทร วิทารณทาเหสุ, ทฺเวภาโว, กาปุพฺพสฺสิกาโร จ, ททฺทรสทฺทํ กโรตีติ วา ททฺทริกาฯ

[141] อุภยตลํ มุรชาทิกํ ตูริยํ วิตตํ นาม, วิเสเสน สทฺทํ ตโนตีติ วิตตํ, สพฺพวินทฺธํ สพฺพปสฺเสสุ, ปุพฺพปจฺฉาภาเคสุ จ ปริโยนทฺธํ ปณวาทิกํ, อาทินา จตุรสฺสอาลมฺพรโคมุขีอาทโย อาตตวิตตํ นาม, ‘‘จมฺมปริโยนทฺธํ หุตฺวา ตนฺติพทฺธํ อาตตวิตต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปณ พฺยวหารถุตีสุ, ปณียตีติ ปณโว, อโวฯ

[142] วํสสงฺขาทิกํ สุสิรํ นาม, รนฺธํ สุสิรํ, ตํโยคา สุสิรํฯ วน, สน สมฺภตฺติยํ, โส, วํโสฯ สม อุปสมเขเทสุ, โข, สงฺโขฯ สมฺมตาฬาทิกํ อจฺจนฺตํ ปีฬนโต, อนลสํโยคโต วา ทฺรวีภูตํ ปุน ฆนายเตติ ฆนาขฺยํฯ หน หิํสายํ, กมฺมนิ โณ, สฺส โฆฯ ฆนภาเวน สมํ ภวตีติ สมฺมํ, ทณฺฑาทีหิ ตาฬิตพฺพโต ตาฬํ, ตฬ ตาฬเน, สมฺมญฺจ ตํ ตาฬญฺเจติ สมฺมตาฬํฯ อาทินา กํสตาฬสิลาตาฬาทีนํ คหณํฯ ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม กฏฺฐมยตาฬํฯ กํสตาฬํ นาม โลหมยํฯ สิลาย จ อโยปฏฺเฏน จ วาทนตาฬํ สิลาตาฬํฯ

จตุกฺกํ อาตตาทีนํ นามํฯ อา สมนฺตโต ตุชฺชเต ตาฬียเตติ อาโตชฺชํฯ วํสาทิเกปิ มุขวายุนา อาโตชฺชนมตฺเถวฯ วาทยนฺติ ธนยนฺติ ตนฺติ วาทิตฺตํ วาทิตญฺจ, อิตฺโต, โต จฯ วาทยนฺติ ตนฺติ วชฺชํ, โยฯ

[143] ทฺวยํ เภริยํฯ ภายนฺติ สตฺตุชนา เอเตนาติ เภริ, ริฯ อุภ ปูรเณ, อุภนํ อุภิฯ ‘‘ทุนฺท’’อิติ สทฺเทน อุภิ ยตฺร ส ทุนฺทุภิฯ ปุมิตฺถิยเมเต ทฺเว [เสรี ถี, ทุนฺทุภิ ปุมา (อมร 7.6)]ฯ ทฺวยํ มุทิงฺเคฯ มุทํ โมทํ อิงฺคติ คจฺฉติ เยนาติ มุทิงฺโคฯ มุรา อสุรา ชาโต มุรโชฯ

อสฺส มุรชสฺส เภทา วิเสสา อาลิงฺคงฺโกฺยทฺธกา ภวนฺติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘หริตกฺยากติ ตฺวงฺโกฺย,

ยวมชฺโฌ ตโถ’ทฺธโก;

อาลิงฺโคฺย เจว โคปุจฺโฉ,

อากตฺยา สมฺปกิตฺติโต’’ติ [จินฺตามณิฏีกายมฺปิ]

อาลิงฺคฺยเตติ อาลิงฺโค, โณฯ อุจฺฉงฺเก ภโว อกฺโยฯ อุทฺธํ กตฺวา เอเกน มุเขน วาทนโต อุทฺโธ สนฺโต กายติ สทฺทายตีติ อุทฺธโก, อุทฺธสทฺโทยํ ติลิงฺคิโกฯ อุคฺคจฺฉตีติ อุทฺโธ, โต, คมิสฺส โท, เนรุตฺโตฯ โย ตุ อุปริปริยาโย อุทฺธํสทฺโท, โส อพฺยยเมวฯ

ติณวาทีนิ จตฺตาริ ปณวสฺส นามานิฯ ตนุ วิตฺถาเร, อโว, อสฺส อิตฺตํ, ตฺตญฺจ, ติณโวฯ มา มาเน สทฺเท จ, ‘‘ฑิณฺฑิ’’อิติ มายเต สทฺทายเตติ ฑิณฺฑิโม, โณฯ

[144] ‘‘อาลมฺพ’’อิติ สทฺทายเตติ อาลมฺพโรฯ ‘‘อาลมฺพโร ตูริยรเว, คเชนฺทานญฺจ คชฺชิเต’’ติ [อมร 23.167] หิ อมรโกส นานตฺถสงฺคเหสุฯ

วีณาทีนํ วาทนกฏฺฐกุฏิลาทิกํ โกโณ, กุณฺยเต สทฺทายเตเนนาติ โกโณ, โณฯ ‘‘ททฺท’’อิติ สทฺทํ กโรตีติ ททฺทริ, ททฺทติ วา สทฺทวิเสเสน ปริณมตีติ ททฺทริ, ริฯ ‘‘ปฏ’’อิติ สทฺทํ ชหาตีติ ปฏโห, ปฏํ หนฺตีติ วา ปฏโหฯ หน หิํสาคตีสุ, กฺวิฯ

อปเร มทฺทลาทโย เภริปฺปเภทา ฯ ‘‘มทฺท’’อิติ สทฺทํ ลาตีติ มทฺทลา, ลา อาทาเน, อฯ ‘‘มนฺทลา’’ติปิ ปาโฐ, มนฺทํ สทฺทํ ลาตีติ มนฺทลาฯ อาทินา ฑมรุอาทโยปิ เภริปฺปเภทา วิญฺเญยฺยาฯ

[145] ชนปฺปิเย ชเนหิ ปิยายิตพฺเพ วิมทฺโทฏฺเฐ วิเลปนกุงฺกุมาทีนํ, นานาคนฺธทพฺพานญฺจ วิมทฺทโนพฺภูเต ปริมโล ภเว, ปริมชฺชติ ปวตฺตยตฺยาสยนฺติ, อ, เนรุตฺโต, มล, มลฺล ธารเณ วาฯ ปริมลฺยเต ธารียเตติ, โณฯ วิมทฺทคฺคหเณน วาปิกูปาทิโน [วิมทฺทคนฺธาทิโน (ก.)] นิราโส, ชนคฺคหเณน มกฺขิกาทิโนฯ โส ปริมโล คนฺโธ ทูรคามี อตินิหารี อติทูรปาตี อาโมโท วุจฺจเต, อาโมทนฺเต อเนน, โณฯ อิโต ปรํ อิฏฺฐคนฺธาทโย วิสฺสสทฺทปริยนฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺเตฯ

[146] จตุกฺกํ อิฏฺฐคนฺเธฯ อิฏฺโฐ คนฺโธ อิฏฺฐคนฺโธ, อถ วา อิฏฺโฐ คนฺโธ อสฺส อิฏฺฐคนฺโธฯ สุฏฺฐุ รภนฺติ ตุสฺสนฺตฺยเนนาติ สุรภิ, อิฯ สุนฺทโร คนฺโธ อสฺส สุคนฺโธ, สุคนฺธิ จ, อนฺตสฺสิการาเทโสฯ

ทฺวยํ ทุคฺคนฺเธฯ ปูติ คนฺโธ อสฺส, ปุพฺเพ วิย อิการาเทโส, กมฺมธารยสมาสํ อสฺสตฺถฺยตฺเถปิ กตฺตุมิจฺฉนฺติ, ปกฺริยาลาฆวตฺถํ พหุพฺพีหิเยว นฺยาโยติฯ

ทุฏฺฐุ คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺโธ, เตน วุตฺตํ กจฺจายเนน – ‘‘กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยหิ พหุพฺพีหิ ลฆุตโร’’ติฯ อญฺเญ ตุ ลาฆว’มนาทรมานา อิจฺฉนฺเตว มนฺตตฺถิยํฯ ทุวิโธ วา วาจฺจธมฺโม ลหุ ครุ จ, ตตฺร พหุพฺพีหินา ลหุ, กมฺมธารยมนฺตตฺถิเยนครุฯ กิญฺจ พหุพฺพีหินา อติสายนาทฺยตฺโถ น คมฺยเตติ อวสฺสํ ตปฺปฏิปาทนาย กมฺมธารยปุพฺพโก มนฺตตฺถิเยว ทฏฺฐพฺโพฯ

ทฺวยํ จิตาธูมาทิคนฺเธฯ วิส วิปฺปโยเค, โสฯ อามสฺส วสาทิวตฺถุโน คนฺโธ ตํโยคา, อิ, ยํสทฺโท ตสฺส นปุํสกตฺตทีปโกฯ

[147] กุงฺกุมาทโย จตฺตาโร จตุชฺชาติคนฺโธ นามฯ กุก, วก อาทาเน, อุโม, นิคฺคหีตาคโม จ, กุงฺกุมํ, โลหิตจนฺทนํ, ยํ ‘‘กสฺมีรช’’นฺติ วุจฺจติ, กมิสฺส วา กุงฺกาเทโส, กุงฺกุมํฯ ยุ มิสฺสเน, ยุ, ยวนํ, ตสฺส ปุปฺผํ ยวนปุปฺผํ, เทวกุสุมํ, ยวนเทเส ชาตํ ปุปฺผนฺติ วา ยวนปุปฺผํฯ ยํ ‘‘ลวงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ, ยํ ปุปฺผํ นุหีปุปฺผสมานํฯ ตคิ คตฺยตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อโร, ตครํ, กุฏิลํฯ ตรุโต ชาโต ตุรุกฺโข, โข, อุตฺตญฺจ, สลฺลกีทโว หิ ‘‘ตุรุกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ

[148] ปชฺเชน ฉรสานํ นามานิฯ

กํ ปานียํ เสวเตติ กสาโว, อโว, อถ วา กํ สวาเปตีติ กสาโว สุ สวเนฯ ตุวโรปิ กสาโยปิ กสาวปริยาโยฯ ติช นิสาเน, โต, ติตฺโต, กฏุฯ มธุ มาธุริยํ, ตํโยคา มธุโรฯ ลุนาติ ชฬตฺตนฺติ ลวโณ, ยุฯ อมฺพสทฺเท, อโร, อิตฺตํ, ลตฺตญฺจฯ กฏ คติยํ, ณฺวุ, อุตฺตํฯ อิเม ฉ รสา นาม วุจฺจนฺติฯ ตพฺพติ ทพฺเพ กสาวาทิสทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ วตฺตนฺติฯ

[149] ทฺวยํ โผฏฺฐพฺเพฯ ผุสิตพฺโพ ผสฺโส, โผฏฺฐพฺโพ จ, ตพฺโพ, สฺส โฏ, ตสฺส โฐฯ ติกํ วิสยิมฺหิฯ วิสโย อสฺส คยฺหฏฺเฐนาตฺถีติ วิสยิฯ อุขติ คจฺฉติ วิสเยติ อกฺขํ, อุสฺสตฺตํ ทฺวิตฺตญฺจ, นตฺถิ ขํ เวทนา เอตฺถาติ วา อกฺขํ, น หิ สุขเวทนาทโย สมฺปโยควเสน ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ชวนาทีสุ เอว ปน อุปฺปชฺชนฺตีติ ตถา วุตฺตํ, มนินฺทฺริเย ตูปจารา [มนินฺทฺริเยสุปจารา (ก.)] อกฺขํฯ อินฺโท อตฺตา, ตสฺส ลิงฺคํ อินฺทฺริยํ, อิโยฯ นา’นนฺตเรน ปโยชกํ จกฺขาทโย พฺยาปารยนฺเต, ตสฺมา อตฺถิ อตฺตา จกฺขาทีนํ ปโยชโกติ จกฺขาทิกํ ลิงฺคมตฺตโน ภวตีติ นิกายนฺตริกาฯ สยํ ติกฺขมนฺทาทิภาเว จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ติกฺขมนฺทาทิภาวสมฺภวโต เตสุ อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ วา อินฺทฺริยํฯ

ฉกฺกํ นยเนฯ เนติ อตฺตโน นิสฺสิตํ ปุคฺคลนฺติ นยนํ, ยุฯ

อสุ พฺยาปเน, อสติ วิสเยสุ พฺยาปี วิย ภวตีติ อกฺขิ, สสฺส โก, อถ วา อกฺข พฺยาปนทสฺสเนสุ, อกฺขติ วิสเยสุ พฺยาปีภวติ, อกฺขติ วา ปสฺสติ เอเตนาติ อกฺขิฯ เนตีติ เนตฺตํฯ โลจติ ปสฺสติ เอเตนาติ โลจนํฯ อจฺฉ ทสฺสนพฺยาปเนสุ, อิ, อจฺฉิฯ จกฺขติ อสฺสาเทติ รูปนฺติ จกฺขุ, อุ, จกฺขติ ปสฺสตีติ วา จกฺขุฯ

[150] ปญฺจกํ โสเตฯ สุณาติ เอเตนาติ โสตํฯ สทฺโท คยฺหเต อเนนาติ สทฺทคฺคโหฯ กร กรเณ, โณ, กณฺโณ, กณฺณติ สุณาติ เอเตนาติ วา กณฺโณ, กณฺณ สวเนฯ สุณาติ เยนาติ สวนํ, สุติ จ, ยุ,ติ จฯ

จตุกฺกํ ฆาเนฯ นสนฺติ เอตายาติ นตฺถุ, ถุ, อา, นาสาฯ ณฺวุ, อกอิกาโร จ นาสิกาฯ ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํ, ยุ, ฆายนฺตฺยเนนาติ วา ฆานํฯ

ทฺวยํ ชิวฺหายํฯ ชีวติ เอตายาติ ชิวฺหา, โห, ชีว ปาณธารเณฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ นาม, ตํ อวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, วณฺณโลโปฯ รสนฺติ เอตายาติ รสนา, รส อสฺสาทเน, รสํ ชานาตีติ วา รสนา, ญาสฺส นา, นี นเย วา, อฯ

[151] ปชฺชํ สรีเรฯ สรติ คจฺฉติ, สรนฺติ วา ตํ หิํสนฺตีติ สรีรํ, อีโรฯ วป พีชสนฺตาเนฯ วปติ กุสลากุสลพีชเมตฺถาติ วปุ, อุฯ

คจฺฉติ, คณฺหาติ วา กุสลากุสลเมเตนาติ คตฺตํ, คมุ คติยํ, คห อุปาทาเน วาฯ ‘‘อตฺตา’’ติ อภิธานํ, พุทฺธิ จ ภวนฺติ เอตสฺมาติ อตฺตภาโวฯ วุโณติ สํวรติ เอตฺถาติ โพนฺทิ, วุ สํวรเณ, ทิ, นิคฺคหีตาคโมฯ วิวิธํ คณฺหาติ เอตฺถาติ วิคฺคโหฯ ทิห อุปจเย, ทิหติ วฑฺฒติ เอตฺถ กุสลากุสลนฺติ เทหํฯ อยํ เทหสทฺโท ปุริเส ปุลฺลิงฺเควตฺตติฯ กุจฺฉิตานํ อาโย อุปฺปตฺติฏฺฐานนฺติ กาโยฯ ตนุ วิตฺถาเร, อุ, ตนุ, ตนุสทฺโทยํ อิตฺถิยํฯ เอตฺถาปิ วาสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพฯ ‘‘องฺเคนางฺคํ ตนุ จ ตนุนา คาฬฺหตตฺเตน ตตฺต’’นฺติ [อุตฺตรเมฆ 42] หิ เมฆทูเต วุตฺตํฯ กเฬ เรตสิ วรํ กเฬวรํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ

[152-154] ฉกฺกํ จิตฺเตฯ จินฺเตตีติ จิตฺตํฯ เจโต จ, นโลโปฯ มนติ ชานาตีติ มโนฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, ยุฯ หรติ อตฺตโน อาธารนฺติ หทยํ, โย, สฺส โท จฯ มโน เอว มานสํ, สกตฺเถ สณฯ

จุทฺทส พุทฺธาขฺยสฺส คุณสฺส นามานิฯ

ฌายตีติ ธี, เฌ จินฺตายํ, ฌสฺส โธ, นทาทิ, ธี, ธาเรตีติ วา ธี, กฺวิ, นทาทิ, ธี , สงฺขาเรสุ ธีกาโร ชายติ เอตายาติ วา ธี, นทาทิฯ ปญฺญายเต เอตายาติ ปญฺญา, อฯ พุชฺฌเต ตายาติ พุทฺธิ,ติฯ เมธ หิํ สาสงฺคเมสุ, กรเณ อ, มิ หิํสายํ วา, โธ, เมธาฯ มนติ ชานาตีติ มติ, มุติ จ, อุตฺตํ, มุนาตีติ วา มุติ, มุน ญาเณ,ติ, มุติฯ ภู สตฺตายํ, ริ, นทาทิ, ภูรี, ภูสงฺขาเต อตฺเถ รมตีติ วา ภูรี, กฺวิ, นทาทิฯ มนติ ชานาตีติ มนฺตา, อนฺต, อาฯ วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, ปพฺพชฺชาทินา สิทฺธํฯ ยุ มิสฺสเนฯ ยมติ มิสฺสีภวติ เญยฺเยสูติ โยนิฯ ปฏิมุขํ ภนฺติ อุปฏฺฐหนฺติ เญยฺยา เอเตนาติ ปฏิภานํ, ยุฯ น มุยฺหติ เอเตนาติ อโมโหฯ วีมํสา วิจโย สมุเปกฺขา อุปลทฺธิ ปฏิปตฺติ อุตฺติเจตนาทีนิปิ พุทฺธินามานิฯ

วิปสฺสนาทโย เนปกฺกนฺตา ปริยายา ปญฺญาเภทา ปญฺญาวิเสสาฯ ตตฺถ วิวิธํ อนิจฺจาทิกํ สงฺขาเรสุ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, ยุฯ สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิ, สา ทุวิธา โลกิยโลกุตฺตรวเสนฯ ตตฺถ ปุริมา ฉพฺพิสุทฺธิปฺปวตฺติกาเล, อิตรา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิกาเล ลพฺภติฯ อาทิปริยาเยน ปภุตินา อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทโย คหิตาฯ ตตฺถ ตตฺถ การิเยสุ วิจารณาฯ มาน วีมํสายํ, โส, จิตฺตาโภคาทิฯ วิจารยเต เอตายาติ วิจารณา, จร สญฺจเย, จุราทิคโณ, ยุฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วา, ญาสฺส ชา, ตสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, นฺยสฺส โญ, ทฺวิตฺตํ, ตํ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ นิสฺเสสโต ปาเจติ กุสลธมฺเมติ นิปโก, ญาณี ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกํฯ ทฺวยํ เวทนายํฯ เวทยตีติ เวทยิตํ, วิท อนุภวเน, จุราทิตฺตา ณโย, โต, อิการาคโม จฯ เวทยตีติ เวทนา, ยุฯ

[155] ปญฺจกํ วิตกฺเกฯ ตกฺก วิตกฺเกฯ ตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อภินิโรเปตีติ ตกฺโกฯ วิตกฺโกติ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโสฯ สงฺกปฺปนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ สงฺกปฺโป, โณ, กปฺป วิตกฺเก, กปฺป สามตฺถิเย วา, ภูวาทิ, สงฺกปฺปยนฺติ ปภวนฺตฺยเนนาติ วา สงฺกปฺโป, กปฺป วิตกฺเก, จุราทิฯ อป ปาปุณเน, อปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม ปาเปติ อารมฺมณนฺติ อปฺปนา, ยุ, อาฯ อูห วิตกฺเกฯ อูหนฺตฺยเนนาติ อูโหฯ ตกฺกอูหสทฺทา เจตฺถ อชฺฌาหารวาจกาปิ ภวนฺติ, อชฺฌาหารํ นาม อูนปูรณตฺถมธิกปฺปเภทาหรณํ [มธิโกปาทานํ (จินฺตามณิฏีกา)]ฯ ‘‘อชฺฌาหาโร ตกฺก อูหา’’ติ [อมร 5.3] หิ อมรโกเส วุตฺตํฯ ทฺวยํ ชีวิตินฺทฺริเยฯ อยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ อยติ อทฺธานํ คจฺฉติ เยนาติ อายุ, ณุ, เอติ เอเตนาติ วา อายุ, อิ คติมฺหิ, ณุ, อิสฺเส, เอ อยฯ ชีวนฺติ อเนนาติ ชีวิตํ, ชีว ปาณธารเณฯ

จตุกฺกํ สมาธิมฺหิฯ นานาลมฺพณวิสารณาภาวโต เอกํ อคฺคํ อารมฺมณเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ‘‘อคฺคสทฺโท เจตฺถ อาลมฺพณวาจโก’’ติ หิ สทฺธมฺมฏีกายํ วุตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, เอกํ วา อารมฺมณํ อชติ คจฺฉตีติ เอกคฺคํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตาฯ กามจฺฉนฺทํ สเมตีติ สมโถ, โถ, สมุ อุปสเม, ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข’’ติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.11; ธ. ส. อฏฺฐ. 160] หิ วุตฺตํฯ วิกฺขิปนํ นานารมฺมณเปรณํ วิกฺเขโป, โส นตฺถิ เอตฺถาติ อวิกฺเขโปฯ

เอการมฺมเณ สุฏฺฐุ อาธานํ สมาธิ, สญฺญายมิ, นานาลมฺพณวิกฺเขปวสปฺปวตฺตํ อธิสงฺขาตํ จิตฺตพฺยธํ สเมตีติ วา สมาธิ, เนรุตฺโตฯ

[156] ปชฺเชน วีริยสฺส นามานิฯ อุ ทุกฺขลาภํ, อุทฺธํ วา สหติ ขมตีติ อุสฺสาโห, โณฯ อา ภุโส กายํ, จิตฺตญฺจ ตาเปตีติ อาตปฺโป [อาตาโป (?) อภิธานปฺปทีปิกาฏีกา 1135 คาถายํ ปสฺสิตพฺพํ], ตป สนฺตาเปฯ ลีนํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ อุกฺขิปตีติ ปคฺคโหฯ อตฺตโน นิสฺสยํ ปรมตฺถํ คณฺหาเปตีติ วา ปคฺคโหฯ ‘‘ปสทฺโท ปรมตฺเถปี’’ติ หิ เอกกฺขรโกเส วุตฺตํฯ วายมนฺติ เยนาติ วายาโม, วายม อุสฺสาหเน, อถ วา วย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วยติ สพฺพกาลนฺติ วายาโม, อโม, วาโย วิย สทา อมติ คจฺฉตีติ วา วายาโมฯ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมตีติ ปรกฺกโม, ปรํ ปจฺจนีกภูตํ โกสชฺชํ อกฺกมตีติ วา ปรกฺกโมฯ ปทหติ เยนาติ ปธานํ, ยุฯ ทหสฺส โธ, ทห ภสฺมีกรเณ [ปปุพฺพธาธาตุนา สาเธตพฺพํ มญฺเญ]ฯ วีเร สาธุ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, อีร คติยํ, อีหติ เอติ วา ยาย สุภาสุภผลนฺติ อีหา, อีห เจฏฺฐายํ, อิ วา คติมฺหิ, ปจฺฉิเม ปจฺจโย, อุทฺธํ ยนฺติ เยนาติ อุยฺยาโม, อโมฯ ติฏฺฐติ เอตฺถ สุภาสุภผลนฺติ ธิติ,ติ, ฐา คตินิวตฺติยํฯ

[157] ปชฺเชน วุตฺตปริยายสฺส วีริยสฺส จตฺตาริ องฺคานิ ทสฺเสติฯ

ตจาทีนํ ติณฺณํ อวสิสฺสนํ อวเสสตา มํสโลหิเตหิ อวธิภูเตหิ, มํสโลหิตานํ ปน สุสฺสนํ สุกฺขตา ฯ เอตานิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานวสปฺปวตฺตานิ วีริยสฺส องฺคานิ การณานิ โหนฺติฯ องฺค คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ องฺคติ สิทฺธิํ คจฺฉติ วีริยผลเมเตหีติ องฺคานิฯ ตจ ปาลเน, โณ, ตโจฯ นห พนฺธเน อารุฯ นฺหารูติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ นฺตสฺส โลโปฯ สิส อสพฺพปฺปโยเค, ยุ, ทฺวิตฺตํฯ อสติ เขเปติ อทฺธานนฺติ อฏฺฐิ,ติ, นปุํสเก, เนรุตฺโต, อา ภุโส ติฏฺฐติ เอเตนาติ วา อฏฺฐิ, อิฯ มน ญาเณ, โส, นสฺส นิคฺคหีตํ, มํสํฯ รุห ชนเน, อิโต, ตฺตํ, โลหิตํฯ

[158] อสาฌสาธเนปิ ยสฺสา วเสน อุยฺยาโม, สา อธิมตฺเตหา อธิกสตฺติยุตฺตา อีหา อุสฺโสฬฺหี นาม, อุ ปพลํ ทุกฺกรกมฺมํ สหติ ยายาติ อุสฺโสฬี, สหสฺส โสฬฺโห, นทาทิ, อุสฺสาหานํ อูหาติ วา อุสฺโสฬี, ยถา ‘‘ปทฏฺฐาน’’นฺติ, อาการสฺโส, สฺส โฬ, อูโลโป, นทาทิ, วายามมตฺเตปิฯ ทฺวยํ สติยํฯ สรติ, สรนฺติ วา ตาย, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ,ติ, ปมาทํ วา สรติ หิํสตีติ สติฯ อนุ ปุนปฺปุนํ สติ อนุสฺสติ, อุปสคฺคมตฺตเมว วา วิเสโส, ทฺเวปิ อิตฺถิยํฯ

ทฺวยํ ลชฺชายํฯ ลชิ ปีเฬ, กาตนฺตธาตุฯ ลชฺช ลชฺชเน, โมคฺคลฺลานธาตุ, ลชฺชติ ปาปาติ ลชฺชา, อฯ หิรี ลชฺชิยํ, อิฯ หิริยติ ปาปาติ หิรีฯ สมานา ตุลฺยตฺถา ทฺเวฯ ทฺวยํ โอตฺตปฺเปฯ โอตฺตปฺปติ ภายติ ปาปโตติ โอตฺตปฺปํ, ตป ภเย อวปุพฺโพฯ ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุ, ปุคฺคโล, จิตฺตํ วา, ตสฺส ภาโว ตถาฯ

[159] ปชฺชทฺเธน อุเปกฺขาย เวทนาย นามานิฯ มชฺฌตฺเต มชฺฌตฺตสภาเว ปวตฺตา มชฺฌตฺติกาฯ ทฺวินฺนํ เวทนานํ สมีเป ปวตฺตา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา, อิกฺข ทสฺสเนฯ อทุกฺขา จ สา อสุขา เจติ อทุกฺขมสุขา, มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ

ทฺวยํ มนสิกาเรฯ ภวงฺควเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส อาภุชนโต อาวฏฺฏาปนโต จิตฺตาโภโคฯ ปาลนชฺโฌหารตฺโถ เจตฺถ ภุชธาตุ อาวฏฺฏนตฺโถ อาปุพฺพตฺตา, อิทํ ปน วีถิชวนปฏิปาทเก สนฺธาย วุตฺตํ, จิตฺตสฺสารมฺมเณ อาภุชนํ ปวตฺตนํ วา จิตฺตาโภโค, อิทํ ปน อารมฺมณปฏิปาทกวเสน วุตฺตํฯ ภวงฺคมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ มนกฺกาโร, กรณํ วา กาโร, มนสฺมิํ กาโร มนกฺกาโรฯ เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเปน ทฺเว ปฏิปาทกา วุตฺตา, ปจฺฉิเมน ตุ อิตโรฯ

ทฺวยํ อธิโมกฺเขฯ มุจ โมจเน, อธิมุจฺจนํ ‘‘อิทเมวา’’ติ สนฺนิฏฺฐานกรณํ อธิโมกฺโขฯ นิจฺฉยนํ นิณฺณยนํ นิจฺฉโย, จย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, สฺส ทฺวิตฺตํ, ตฺตํ, นิ ภุสํ เฉทนํ วา นิจฺฉโย, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อิสฺสตฺตํ, สฺส โย, อสรูปทฺวิตฺตํฯ

[160] ปชฺชทฺธํ ทยายํฯ ทย ทานคติหิํสารกฺขเณสุฯ ทยติ ปรทุกฺขํ, อตฺตสุขญฺจ หิํสตีติ ทยา, อฯ

กปิ จลเน, อนุ ปุนปฺปุนํ กมฺเปติ อตฺตาธารสฺส จิตฺตนฺติ อนุกมฺปาฯ กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณา, รุธิ อาวรเณ, สฺส โณ, อถ วา กโรนฺติ อตฺตานมธีนเมตายาติ กรุณา, ยุ, อา, กรุณา, สา เอว การุญฺญํฯ อนุทฺทยาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ

ปชฺชทฺธํ วิรติยํฯ รมุ อุปรเม วิปุพฺโพ, วิรมณํ เวรมณี, ยุ, นทาทิ, เวรํ มณติ วินาเสตีติ วา เวรมณีฯ วิรมณํ วิรติ,ติฯ ทูรโต วิรมณํ อารติฯ

[161] จตุกฺกํ ขนฺติยํฯ ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขา, ติช ขนฺติยํ, โข, ทฺวิตฺตํ, กตฺตาทิ, อาฯ ขมนํ สหนํ ขนฺติ,ติฯ ขมเต ขมนํ, ขมา จ, ขมุ สหเนฯ ทฺวยํ เมตฺติยํฯ มิท สฺเนเห, มิชฺชติ สิเนหตีติ เมตฺตา, ต, อาฯ เมตฺติ,ติฯ อถ วา มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺติ จฯ

ปชฺชทฺธํ ทิฏฺฐิยํฯ ทสฺสียเต ทสฺสนํ, ทิส เปกฺขเน, ยุฯ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิฯ ลภ ลาเภ,ติ, ลทฺธิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิยเมวฯ เสสา ตุ อุภยตฺรฯ ฐิตปกฺโข สิทฺธนฺโต [ฐิโต ปกฺโข สิทฺธนฺโต, ปุพฺพปกฺขํ นิรสฺย สิทฺธปกฺขฏฺฐาปเน อิติ ภาโว (จินฺตามณิฏีกา)], สิทฺโธ อนฺโต อเนนาติ วิคฺคโหฯ สมนฺตโต อยนํ คติ สมโยฯ

[162] โทหฬนฺตํ ตณฺหายํฯ ตส ปิปาสายํ, ยาย ตสนฺติ, สา ตณฺหา, ณฺโหฯ อิณมฺหิ ตสิณาฯ

เอช กมฺปเน, เอชา ฯ สํสารโต นิสฺสริตุมปฺปทานวเสน ชาลสทิสตฺตา ชาลินี, อุปมาเน อินีฯ วิส ปเวสเน, สพฺพตฺร วิสตา ปตฺถตาติ วิสตฺติกา, สกตฺเถ ณิโกฯ ฉนฺท อิจฺฉายํ, ฉนฺทนํ ฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตาปิฯ เตสุ เตสฺวารมฺมเณสุ อากุลีภูตตฺตา ชฏา วิยาติ ชฏาฯ กมุ อิจฺฉายํ,ติ, นิกนฺติฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อ, อิสฺส อา, อาสาฯ สิวุ ตนฺตสนฺตาเน, ภวาทีหิ ภวาทโย สิพฺพตีติ สิพฺพินี, อ, อินีฯ สตฺเต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ,ติฯ

[163] เฌจินฺตายํ, อารมฺมณาภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, อาฯ วน สมฺภตฺติยํ, วนติ เยน โส วนโถ, โถฯ วา คติยํ, วาติ อารมฺมณนฺติ วานํ, ยุฯ ลุภ อิจฺฉายํ, ลุพฺภนํ โลโภ, โณฯ รนฺช ราเค, รชฺชนํ, รชฺชนฺติ วา เยน โส ราโค, โณฯ ลย คติยํ, อา ปุนปฺปุนํ ลยตฺยารมฺมเณสูติ อาลโย, ปุนปฺปุนํ ลยติ สํสิเลสติ เยนาติ วา อาลโยฯ ‘‘ลโย วินาเส สํสิเลเส, สามฺเย โตริยตฺติกสฺส เจ’’ติ นานตฺถสงฺคเหฯ ปิห อิจฺฉายํ, จุราทิ, อ, ปิหยติ ยายาติ ปิหาฯ จิตฺตสฺส นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถฯ อิสุ อิจฺฉายํ, อ, สฺส จฺฉาเทโสฯ ลส กนฺติยํ, อภิมุขํ กตฺวา ลสติ เยนาติ อภิลาโส, โณฯ

กมุ อิจฺฉายํ, โณ, กาโม ฯ ทุห ปปูรเณ, ทุหนํ โทโห, ตํ ลาตีติ โทหโฬ, ทุฏฺฐํ หทยเมเตนาติ วา โทหโฬ, หทยสฺส หโฬ, หล กมฺปเน ทฺวิสทฺทูปปโท, ทฺวีหิ หลติ กมฺปตีติ วา โทหโฬ, อ, ทฺวิสฺส โท, ลสฺส โฬฯ ทฺเว หทยา อสฺส ปรมตฺถสฺสาติ วา โทหโฬฯ อ, ทฺวิสฺส โท, หทยสฺส หโฬ, ทสฺส โฬ วา, โลโป, อิจฺฉาวิเสสตฺเตปิ โทหฬสฺส สามญฺญวตฺติจฺฉาย นิทฺเทโสฯ

อตณฺหาสภาวมฺปิ รุจิํ อาลมฺพณิจฺฉาสภาวสามญฺเญน อิเธว วตฺตุมาห ‘‘อากงฺขาตุ’’อิจฺจาทิฯ กงฺข อิจฺฉายํ, อฯ รุจ โรจเน, โรจนํ กตฺตุกามตา, อิ, รุจ ทิตฺติยํ วา, รุจิฯ กตฺตุกามเตวฯ สา รุจิ อธิกา ลาลสา นาม, ลส กนฺติยํ, ปุนปฺปุนํ, อติสยํ วา ลสตีติ ลาลสา, ทฺวิตฺตํ, อสฺสาฯ ‘‘ยาจนายํ มหิจฺฉายํ [ตณฺหาติเรเก ยาจนายํ (จินฺตามณิฏีกา 7.28)], อุสฺสุกฺเก ลาลสา ทฺวิสู’’ติ รุทฺโทฯ

[164] ติกํ วิโรเธฯ ปาเยน วีเรสุ ภวํ เวรํ, ปฏิฆปาเปสุปิฯ รุธ ปฏิฆาเต, วิรุชฺฌนํ วิโรโธฯ ทิส อปฺปีติยํ, วิทฺเทสนํ วิทฺเทโสฯ

โรสนฺตํ โกเธฯ ทุส อปฺปีติยํ, ทุสฺสนํ โทโสฯ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิฆํ, หน หิํสายํ, ปฏิฆสทฺโทยํ ปุลฺลิงฺเค วา ภวติฯ กุธ โกเป, กุชฺฌนํ โกโธฯ อาคนฺตฺวา หญฺญตีติ อาฆาโตฯ กุป โกเป, กุปฺปตีติ โกโป, โกปยติ วา จิตฺตนฺติ โกโปฯ รุส โรสเน, รุสนํ ทุสฺสนํ โรโสฯ

ทฺวยํ ปรานตฺถจินฺตเนฯ พฺยาปชฺชติ วินสฺสติ จิตฺตเมเตนาติ พฺยาปาโท, ปฏิเฆปิฯ ปท คติมฺหิฯ ปรสมฺปตฺตีสุ นาภิรมตีติ อนภิรติ, รมุ รมเณ,ติฯ

[165] ทฺวยํ อุปนาเหฯ นห พนฺธเน, ปุนปฺปุนํ, อุปคนฺตฺวา วา นยฺหติ จิตฺตนฺติ อุปนาโหฯ พชฺฌติ เวรมเนนาติ พทฺธเวรํฯ ทฺวยํ โสเกฯ สุจ โสเก, โณ, สุจนํ โสโกฯ สุจเต โสจนํฯ

ติกํ รุทิเตฯ รุทิ อสฺสุวิโมจเน, สพฺพตฺร ภาเว โตฯ กทิ อวฺหาเน, โรทเน จ, ปจฺจยสฺส อณฺณาเทเส รุณฺณํฯ ทฺวยํ ปริเทวเนฯ เทวนํ โสเกน วิลาโป, ปุนปฺปุนํ, สมนฺตโต วา เทโว ปริเทโว, ปริทฺทโว จฯ

[166] ติกํ ภเย จิตฺตุตฺราสสงฺขาเตฯ สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ ภี ภเย, ภายนํ ภีติ,ติฯ ภยํ, โณฯ ตส อุพฺเพเช, อุตฺตสเต อุตฺตาโส, โณฯ ทฺวยํ มหติ ภเยฯ ภีรุโน อิทํ เภรวํ, โณฯ มหนฺตญฺจ ตํ ภยชนกตฺตา ภยญฺจาติ มหพฺภยํฯ มหาภยนฺติปิ ปาโฐฯ

[167] ปชฺชํ ภายิตพฺพสามญฺเญฯ เภรวสทฺโทยํ สามญฺญวาจโกปิ อตฺถีติ อิธ นิทฺเทโสฯ ภายติ ยสฺมาติ ภิํสนํ, โส, ยุ, พินฺทาคโมฯ ภายติ ยสฺมาติ ภีมํ, โมฯ ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุณํ, อุโณฯ

ภายติ ยสฺมาติ ภยานกํ, ณฺวุ, อนกาเทโสฯ ฆุร ภีเม, ฆุรติ ภิํสตีติ โฆรํ, โณฯ ปฏิวตฺตติ ภยํ จิตฺตุตฺราโส ยสฺมาติ ปฏิภยํฯ ภายติ ยสฺมาติ เภสฺมํ, สฺมปจฺจโยฯ ภยํ กโรตีติ ภยงฺกรํ, อลุตฺตสมาโสยํฯ อิเม นว เภรวาทโย ภยเภรวาทิเหตุมฺหิ ทพฺเพ วิเสสนภาเวน วตฺตนฺเต, ตทา ตีสุ ลิงฺเคสุ, สามญฺเญน ตุ นปุํสเกฯ

[168] ทฺวยํ ปราภฺยุทยาสหเนฯ อิสฺส อิสฺสตฺเถ, อิสฺส อิสฺสายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อิสฺสติ สนฺเตสุปิ คุเณสุ วจสา, มนสา วา โทสาโรปนํ กโรตีติ อิสฺสา, อฯ อุสฺสุย [อุสูย (?)] โทสาวิกรเณฯ ติกํ มจฺเฉเรฯ มสุ อามสเน, จฺเฉรจฺฉรปจฺจยา, มจฺฉรเมว มจฺฉริยํ, สกตฺเถ อิโย, อถ วา มสุอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สุสฺส มฺหิ จฺเฉรจฺฉรา, มสุ มจฺเฉเรติปิ ธาตุฯ

ติกํ อญฺญาเณฯ มูห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ วิท ญาเณ, น วิทตีติ อวิชฺชาฯ น วิชานาตีติ อญฺญาณํฯ ติกํ มาเนฯ ภูเตนาภูเตน วา ปรโต อุกฺกํสกปฺปเนน เจตโส อุนฺนติ มาโน, ยถา ‘‘สูโร อตฺถวาห’มสฺมิ สีลวา พุทฺธิสมฺปนฺโน’’ติ [อเวหิ ภลวา อสฺมิ, สีลวา พุทฺธิสํยุโต (จินฺตามณิฏีกา 7.22)]มาน ปูชายํ, จุราทิ, อฯ ธารณตฺโถ ธาธาตุ, กโรตฺยตฺเถ วิปุพฺโพ, เสยฺยาทิภาเว อตฺตานํ วิทธาติ ยาย สา วิธา, ตีสุฯ อุทฺธํ นมติ ยาย สา อุนฺนติ, อิตฺถิยนฺติฯ

[169] ทฺวยํ อุทฺธจฺเจฯ หน คติยํ, อุทฺธํ อุทฺธํ หนติ คจฺฉตีติ อุทฺธโต, โต, หนสฺส โธ, อสรูปทฺวิตฺตํ, จิตฺตํ, อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํฯ ธาว คติยํ, อุทฺธํ ธาวติ จิตฺตเมเตนาติ อุทฺธวํ, อ, รสฺโสฯ

ตาปาทิปญฺจกํ กุกฺกุจฺเจฯ ตป, ธุป สนฺตาเป, ตปติ จิตฺตเมเตนาติ ตาโป, โณฯ กุจฺฉิตํ กโรตีติ กุกฺกุตํ, จิตฺตํ, ตํสมงฺคี วา, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ปจฺฉา ตปติ เอเตนาติ ปจฺฉาตาโปฯ อนุ ปจฺฉา ตปติ เยน โส อนุตาโปฯ สร คติยํ, วิรูเปน ปติ ปุนปฺปุนํ สรติ จิตฺตเมเตนาติ วิปฺปฏิสาโร, ตสฺส โฏฯ

[170] ปชฺชํ วิจิกิจฺฉายํฯ ลิข เลขเน, มนํ วิเลขติ ทฺวิธากรณวเสนาติ มโนวิเลโขฯ ทิห อุปจเยฯ อิธ ปน สํปุพฺพตฺตา สํสเย, กรเณ โณฯ สี สเย, อิธ สํปุพฺพตฺตา กงฺขายํ, สพฺพตฺเรวํฯ ‘‘กถมิท’’มิติ กถยติ ยาย สา กถํกถาฯ กิต โรคาปนยเน, ปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, วิคตา จิกิจฺฉา ญาณปฺปฏิกาโร เอตายาติ วิจิกิจฺฉาฯ อิล คติกมฺปเนสุ, ทฺวิธา อิลติ จิตฺตเมเตนาติ ทฺเวฬฺหกํ, หปจฺจโย, สกตฺเถ โก จฯ กงฺข วิจิกิจฺฉายํ, อ, อิตฺถิยํฯ สงฺก สงฺกายํฯ วิวิเธนากาเรน มญฺญติ ยสฺมา, สา วิมติฯ มน ญาเณ, อิตฺถิยนฺติฯ

[171] ติกํ นีจปกติโทสสมฺภูตรูปิสฺสริยาทินิมิตฺติเก มเท, ยสฺมิํ สติ อุตฺตรทานสาทโรโลกนาทิวิมุโข ปุริโส ชายเตฯ มโทปฺยตฺร ‘‘กตฺถูรีคพฺพเรเตสุ, มโทหสฺเสภทาเนสู’’ติ [กตฺตริ คพฺภเรเตสุ, มโท ปุริสมาเนสูติ (นิสฺสย)] รภโสฯ คพฺพ มาเน, จุราทิ, อ, อถ วา คร เสจเน, โพฯ มาน ปูชายํ, วิเสสโต มาเนตีติ อภิมาโนฯ อหํกาเร อหํสทฺโท นิปาโต, อมฺหสทฺโทปฺยตฺร, ‘‘อห’’มิติ อตฺตานํ กโรติ เยนาติ อหํกาโรฯ ทฺวยํ จินฺตายํฯ จินฺต จินฺตายํ, อฯ เฌ จินฺตายํ, ฌายเต ฌานํ, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํ, อฯ วิตกฺกจินฺตานํ โก เภโท? วิตกฺโก ตาว วาจาย ปุพฺพภาคปฺปวตฺโต, ‘‘ปุพฺเพว โข, คหปติ, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ [สํ. นิ. 4.348] หิ วุตฺตํฯ อิตรา ปน ตสฺสา อปุพฺพภาคปฺปวตฺตาปีติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ อถ วา วิตกฺโก ปกิณฺณกปริยาปนฺโน เอโก เจตสิกธมฺโม, อิตรา ปน สพฺพสาธารณปริยาปนฺโน มนสิการนามโก เอโก เจตสิกธมฺโมติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ

ทฺวยํ นิจฺฉเยฯ นย คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, อารมฺมณํ นิจฺฉินนฺโต นยตีติ นิณฺณโย, นสฺส ตฺตํฯ อถ อธิโมกฺขนิณฺณยานํ โก เภโท? อธิโมกฺโข อารมฺมณํ อชฺโฌคาเหตฺวา ติฏฺฐติ, นิณฺณโย วินิจฺฉยมตฺตเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

อถ วา อธิโมกฺโข ปสาเทปิ สมฺภวติ, อิตโร ปน น ตถาติ อยํปฺเยเตสํ เภโท ฯ ตตฺร นิจฺฉยสทฺโท อิธาปิ ปวตฺตตีติ ทฺวีสุปิ วุตฺโตฯ

ปาเทน อภฺยุปคมสฺส นามานิฯ ปติปุพฺโพ ชานาติ อภฺยุปคเม, อิตฺถิยํ อ, ปฏิญฺญาฯ ตถา สุโณติ จ, อ, ปฏิสฺสโว, ทฺวีสุปิ ภาวสาธนํฯ สํวิทา’คู, ปฏิญฺญานํ, นิยโม, อสฺสโว, สํสโว, องฺคีกาโร, อภฺยุปคโม, สมาธิอิจฺจาทีนิปิ อภฺยุปคมสฺส นามานิ [อมร 5.5]

[172] ฉหิ ปเทหิ อนาทรสฺส นามานิฯ มาน ปูชายํ, จุราทิ, มน ญาเณ วา, เหฏฺฐา กตฺวา ชานนํ อวมานํ, ภาเว ยุฯ โย เยนานาทริโต, ส ตโต อวสฺสเมว กายวจีมนานํ อญฺญตเรนาวธียเตติ อนาทเรปิ พฺยวธานาภิจารโต ติรสทฺโท อนฺตรธาเน วตฺตมาโน สมฺพชฺฌเตติ ติโรธานกรณํ ติรกฺกาโรฯ ปริ ปราปุพฺโพ ภูธาตุ อวญฺญาเณ, อวปุพฺโพ ชานาติ จ, สพฺพตฺร ภาเว โณ, อ จฯ ทร อาทเร, อาทโร สกฺกาโร, ตพฺพิปรีโต อนาทโรฯ ปราภวนํ ปราภโวฯ อวชานนํ อวญฺญาฯ

ทฺวยํ อุมฺมาเทฯ จิตฺตสฺส วิพฺภโม ภนฺติ อุมฺมาโทฯ มท อุมฺมาเท, อุคฺคเตหิ, อุมฺมคฺคสณฺฐิเตหิ วา โทเสหิ มทนํ อุมฺมาโทฯ

[173] สฺเนหนฺตํ สฺเนเหฯ ปิยสฺส ภาโว เปมํ, อิโม, ปิยสฺส ตฺตํ, ปีนยตีติ วาปี, ปิโน ภาโว เปมํ, อิโมฯ สินิห, สฺนิห ปีติยํ, ภาเว โณฯ ทฺวยํ มุจฺฉายํฯ ปีฬ วิพาธายํ, จิตฺตสฺส ปีฬา จิตฺตปีฬา, วิคตา นีลาทิสญฺชานนลกฺขณา สญฺญา เอตสฺมาติ วิสญฺญี, ตสฺส ภาโว วิสญฺญิตาฯ

ทฺวยํ ปมาเทฯ เยน สกฺโก สมาโน สยํ กตฺตพฺพํ น กโรติ, โส ปมาโท, มท ปมาเท ปุพฺโพ, ปมชฺชนํ ปมาโท, โณฯ สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุฯ สติยา วิสชฺชนํ สติโวสคฺโค, อิสฺส โอฯ อปุพฺพวตฺถุปริกฺขาติสเย โกตูหลาทิทฺวยํฯ ตุช หิํสายํ, กุํ ปาปํ โตชตีติ โกตูหลํ, อโล, วณฺณวิกาโร จฯ ตุล นิกฺกเส, กุํ ปาปํ ตุลยตีติ กุตูหลํ, อ, การวณฺณาคโมฯ โกตุกํ, กุตุกญฺจ เอเตสํ ปริยายานิฯ

[174] วิลาสาทโย กฺริยา เจฏฺฐา, กิํวิสิฏฺฐา? สา กฺริยา นาริสิงฺคารภาวชา อิตฺถีนํ รติภาวชา, ยา หาวสทฺเทโนจฺจนฺเตฯ หุยนฺเต ราคิโน อตฺราติ หาโว, หุ หวเน, โณฯ อาทินา วิจฺฉิตฺติปภุตีนํ คหณํ, ตถา หิ วุตฺตํ นาฏกรตนโกเส

‘‘ลีลา วิลาโส วิจฺฉิตฺติ, วิพฺภโม กิลกิญฺจิตํ;

โมฏฺฏายิตํ กุฏฺฏมิตํ, วิพฺโพโก ลลิตํ ตถาฯ

วิกตญฺเจติ วิญฺเญยฺยา, ทส ถีนํ [ถีนํ เจฏฺฐา (ก.)] สภาวชา;

หาโว จ เหลา วิกฺเขป-สมฺมูฬฺหมทกปณฺย’’นฺติฯ

ตตฺร ปิยสมีปคมเน โย ฐานาสนคมนวิโลกิเตสุ วิกาโร, อกสฺมา จ โกธมิหิตจมกฺการมุขวิกูณนํ, โส วิลาโส, วิปุพฺพา ลสธาตุมฺหา โณฯ สุกุมารวิธาเนน ภมุกเนตฺตาทิกฺริยาสจิวกรจรณงฺควินฺยาโส ลลิตํ, ลล วิลาเส, โตฯ อลทฺธปิยสมาคเมน กุจิตฺตวิโนทนตฺถํ ปิยสฺส ยา เวสคติทิฏฺฐิหสิตภณิเตหานุกติ กรียเต, สา ลีลา, ลล วิลาเส, ลล อุปเสวายนฺติ วา ธาตฺวตฺโถ, อฯ สุรเต ปวฑฺเฒจฺฉา เหฬา, เหลา วา, หิล หาวกรเณ, อฯ มทราคหสฺสชนิโต วิปริยาโส วิพฺภโมฯ อาภรณวิเลปนาทีนํ กุโตจิ ปิยาปราธโต อิสฺสายานาทเรน จตฺตานํ สขีนํ ปยตเนน วารณํ วิจฺฉิตฺติ, ฉิทิ ทฺเวธากรเณ,ติฯ ปิเยน ทตฺตํ ปีตินิพนฺธนํ สฺวปฺปมปิ ภูสนํ วิจฺฉิตฺตีตฺยญฺเญฯ กิลกิญฺจิตาทโย นาฏกสตฺถานุสารโต [พฺยาขฺยาสุธาฏีกาฏีปฺปเณ] เญยฺยาฯ

[175] ติกํ หสิเตฯ หส หสเน, สพฺพตฺร ภาวสาธนํฯ โส หาโส มนฺโท สมาโน มิหิตํ, สิตญฺจุจฺจเตฯ มิห อีสํหสเนฯ

มนฺทสฺสิตํ มฺหิตนฺติปิ ปาโฐ, มฺหิ อีสํหสเนติปิ ธาตุ, มฺหิสฺส, มิหิสฺส วา สฺยาเทโส, สิตํฯ สพฺพตฺร ภาเว โตฯ

อีสํผุลฺลิตทนฺเตหิ, กฏากฺเขหิ โสฏฺฐเวหิ จ;

อลกฺขิตทฺวิชทฺวารํ, สิตมิจฺฉนฺติ สูรโย [จินฺตามณิฏีกา 7.34]

ทฺวยํ มหาหสิเตฯ อฏ คติยํ, ทูรคามิหาโส อฏหาโส, อติกฺกนฺโต วา หาโส อฏหาโส, ตสฺส โฏ, อิการสฺสตฺตญฺจฯ สิตาติหสิตานํ อนฺตราฬิกํ วิหสิตํฯ

อากุญฺจิตกโปล’กฺขํ, สสฺสนํ นิสฺสนํ ตถา;

ปตฺถาโวตฺถํ สานุราคํ, อาหุ วิหสิตํ พุธา [จินฺตามณิฏีกา 7.35]

ทฺวยํ โลมุคฺคเมฯ โรมานํ อญฺจนํ โรมญฺโจ, อญฺจ คมเน, โณฯ โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโว โลมหํสโนฯ

[176] ปริหาสาทิฉกฺกํ วลฺลภาทีนํ ปริหาเสฯ ปริหสนฺตฺยตฺราติ ปริหาโส, โณ, ปริภวิตุกาเมน หาโสติ วา ปริหาโสฯ ทุ ปริหาเส, ทุ อนาทเรติ วา ธาตุ, อ, ทว ทาเหติ วา ธาตุฯ ขิฑ กีฬายํ, ขิฑฺฑา, ขิทฺทาติปิ ปาโฐ, อถ วา ขํ ตุจฺฉํ อิฑฺฑา วาจา, สา เอตฺถาติ ขิฑฺฑาฯ กีฬ ปีติยกีฬเนสุ, กีฬ วิหาเรติ วา, กีฬนํ เกฬิ กีฬา จ กีฬิตญฺจฯ ปริหาสาทิฉกฺเกสุปิ อธิกรณสาธนมฺปิ อาจริยา วทนฺติฯ

ติกํ นิทฺทายํฯ นิปุพฺโพ ทา สุปเน, อฯ สุป สเย, อิโน, สุปินํฯ อ, โสปฺปํฯ อจฺจนฺตปริสฺสมาทิการณา สพฺพงฺคนิมีลนํ มิทฺธํฯ มุจฺฉาปายํ มิทฺธํฯ มิท การิยกฺขมเน, โตฯ เมธยติ วา มิทฺธํ, อกมฺมญฺญภาเวน วิหิํ สตีตฺยตฺโถ, กมฺปนตฺโถ จลธาตุ มุจฺฉาปาเย ปุพฺโพฯ อกฺขิทลานํ ปจลภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ ปจลายิกา, ณฺวุ, อสฺสิตฺตํฯ

[177-178] เกตวนฺตํ กูเฏฯ กรณํ กติ, นินฺทิตา กติ นิกติฯ อฏ คมเน, กุจฺฉิเตนากาเรน อฏตีติ กูฏํฯ กุฏ เฉทเนติ วา ธาตุ [สทฺทนีติธาตุมาลายํ ปน ‘‘กูฏ อปฺปสาเท’’ติ ธาตุนา สาธิตํ]รภิ พฺยาเช, พฺยาโช นาม เกตวํฯ สฐ เกตเว, สฐํ, สฐยติ น สมฺมา ภาสติ เยนาติ วา สฐํฯ กิตวสฺส ธมฺโม เกตวํ, กิตโว นาม ชูตกาโร, โจโร วา, กิต นิวาเส, อโวฯ กปโฏ, พฺยาโช, อุปธิ, กุสติ อิจฺจาทีนิปิ เกตวสฺส นามานิฯ

สตฺตกํ สภาเวฯ ภวนํ ภาโว, สสฺส อตฺตโน, สนฺโต วา สํวิชฺชมาโน ภาโว สภาโวฯ สช วิสชฺชนาลิงฺคนนิมฺมาเนสุ, นตฺถิ วิสชฺชนเมตสฺสาติ นิสฺสคฺโคฯ รูป ปกาสเน, สํวิชฺชมานํ รูปํ สรูปํฯ กรณํ ภวนํ กติ, ปฐมํ กติ ปกติฯ ยถา ปฐมกาเล สมฺภูตา, ตเถว สพฺพทาปีตฺยตฺโถฯ สีล สมาธิมฺหิ, สมาธิ นิยโมฯ ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, ตเถว ลกฺขิตพฺพนฺติ ลกฺขณํ, ยุฯ ตเถว ภวตีติ ภาโวฯ

ทฺวยํ อุสฺสเวฯ อุส ทาเหฯ กํ อุสวนฺติ อุคฺคิรยนฺตฺยตฺราติ อุสฺสโว, นานาสมิทฺธีหิ สวนฺติ เอตฺถาติ วา อุสฺสโวฯ ฉิ เฉทเน, ฉินฺทติ โสกเมตฺถาติ ฉโณฯ ยุฯ อิสฺส โลโปฯ โสกํ, ปาปญฺจ ฉินฺทนฺตา อณนฺติ สทฺทายนฺติ เอตฺถาติ วา ฉโณฯ ฉิ เฉทเนฯ อณ สทฺทตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุฯ

[179] ยถา สสฺเนหํ ปกติติลเตลาทิสฺเนหสหิตํ ทีปกํ ปชฺโชตํ ธาเรนฺโต ชนฺตุ นโร อตฺยนฺธการคพฺภาทีสฺวปิ ฐิตานิ ขุทฺทกานฺยตฺถชาตานิ อติสุขุมานิปิ นานาทพฺพสมูหานิ สุขํว สมฺปสฺสติ, ตถา สสฺเนหํ พุทฺธปริยายาทิอเนกปริยายสฺเนหสหิตํ อิมํ อภิธานปฺปทีปิกํ คนฺถํ อุคฺคหณธารณาทินา ธาเรนฺโต ชนฺตุ โสตุชโน ขุทฺทกานิ อตฺถชาตานิ นานาสตฺเถสุ อาคตานิ อติคมฺภีรานิ อตฺถชาตานิ สุขํ สมฺปสฺสตีติ โยชนาฯ

อิติ สกลพฺยากรณมหาวนาสงฺคญาณจารินา กวิกุญฺชรเกสรินา สิริมหาจตุรงฺคพเลน มหามจฺเจน วิรจิตายํ อภิธานปฺปทีปิกาวณฺณนายํ สคฺคกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ

สคฺคกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ภูกณฺฑ

1. ภูมิวคฺควณฺณนา